3. Házireti Nawayı - ruwxıyatımızdıń ǵáziynesi

Ullı babamız Mir Álisher N awayı háziretleriniń múbárek esteligin hár cariap yad etiw áwladlar ushın júdá sharapatlı bir dástúrge aylanıp qaldı.

Bunıń sebebi Nawayı dóretiwshiligi ruwxıy kamalattıń bulaǵı, ruwxıy jaqsılanıwdıń ǵáziynesi.

Búgingi kúnde m ámleketimizde insannıń j etikligi máselesi milliy ideyanıń tiykarǵı prinńipleriniń biri bolıp, Prezidentimiz ruwxıylıǵımızdı kóteriwge úlken itibar berip atırǵan jaǵdayda, ullı babamız Álisher Nawayı ruwxıyatımızdıń kárwan bası bolıp, jaqsılı q, diyanat, ádalat, miyrim-shápáát shaydalarına hám onı bekkem uslap is tutıwshılarǵa mádet hám quwat bolıp esaplanadı. Sebebi Nawayınıń shıǵarmalarında ómirdiń, tariyxtıń birden bir máselesine múnásibet kórsetpegeni ush ıraspaydı. Onnan insanıń peyil-ıqrarınıń hár bir qırralarına múnosip baha berilgen birde bir oy-pikir tabıw múmkin. Onıń dóretiw- sh iligi tek xalqı m ı zdı ń ullı m aqtanı sh ı ǵana emes, danıshpannıń shıǵarmaları — áwladlarımız ushın hámme waqıt esigi ashıq mektep, bahası joq ǵáziyne. Nawayı óz dóretiwsh iligi menen xalqı m ı zdı ń sapalıq dárejesin, ruwxıy-aǵartıwshılıq salmaǵın belgilep berdi hám babamız biziń maqtanıshımızdıń, ózligimizdiń tımsalına aylanıp ketti. Dúnya elatları Nawayı degende ezbek xalqın, ózbek

20

xalqı degende Nawayını kóz aldına keltiretuǵın boldı. Nawayıǵa húrmet kórsetiw ózbek xalqına húrmet kórsetiw ekenligi gúmansız. A.Oripov «Uning nomi bilan birga bitilgan, Dunё daftariga wzbek degan nom» dep durıs aytqan. Álisher Nawayıiıq úlken miyrası ádebiyat hám ádebiyat- tanıw, filosofiya, siyasattanıw, átika, til bilimine kirispe, tariyx hám basqa da ilim tarawlarınıń ulıwma hám jeke máselelerin óz ishine aladı. Ullı oyshıl shayır óz shıǵarmalarında bolmıs hám onıq áhmiyeti, qubılıslar hám hádiyse- lerge aqıl menen qatnas jasaw, mámleket, mámleketshilik, basqarıw usılları, adam hám onıń jámiyettegi, álemdegi ornı, jetilisken hám ádalatlı jámiyet, sociallıq birdem- lilik, j etik insan, xosh ádep, jaqsı qı lı q-qı lwa hám tıyanaqlı tálim-tárbiya haqqında zamanı ushın bahalı hám ózinen keyingi dáwir ushın da qımbatlı, ómirbaǵısh, ulıwma insanıy ideyalardı berdi. Sonıń ushın házireti Nawayınıń dóretpeleri barlıq dáwirler ushın úlgi bolıp esaplanadı. Nawayı óz dóretiwshiligi menen ózbek ádebiyatınıq keyin­

gi rawajlanıw jolın belgilep ǵana qoymastan, Mauerennaxr

hám Xorasannıń búgingi ruwxıy mádeniyatınıń jetisiwine júdá úlken tásir kórsetti. Onıń shıǵarmaları ioáziyaǵa qay ta-qay ta kósh irilip, xalı q arasında keń tarqalı p, shayırlar ushın mektep wazıypasın atqardı, medreselerde keńnen úyrenildi. Onı Berdaq babamız da ózinid «Izler odim» degen qosıǵında:

«Nawayıdan sawat ashtım, Fizuliyden dúrler shashtım»,

— dep oǵan húrmetin ornına qoyıp, onı ustaz retinde kórsetedi.

Al totalitarizm dáwirinde de xalıq arasında onıń

abıroyı joqarılılıǵın bilgen shoralar húkimeti Nawayı- nıń shıǵarmalarınıń birotala joq etip jibere almadı. Lekin oinan kommunizm ideyalarına xızmet etetuǵınday etip ideyanı tabıwdı talap etti. Qalay bolǵanda da onıń shıǵarma- larınıń belgili dárejede xalıq arasında taralıwın toqtata almadı.

21

Sol dáwirdegi jaslar Nawayını súyip oqıdı. Ele esimde, mektepte oqıp júrgenimizde qaraqalpaq shayırlarınıń biriniń qosıq qatarların:

«Háy, Nawayı, kórkem sózdiń ustası, Láyli-Májnún, Farhad-SHiyriı nusqaeı, Sennen miyras bolıi qaldı, Nawayı, Qız-jigittiń súyip oqır qıssası»,

— dep aytıp, húrmetlep júrer edik.

Biz házir ǵárezsizlik nátiyjesinde milliy qádriyatları- mızdı tiklep, ullı Nawayıǵa qaytadan jaqınlasıi baramız. Bul másele házir mámleketlik siyasatqa aylanıp, mámleket Prezildentiniń dıqqat orayında turıptı.

Biraq neshshe-neshshe zamanlarda ullı babamızǵa biy- húrmetlik te ushırastı, ayırım kimseler sol arqalı xalqımızdı kemsitpekshi boldı. Mine endi ǵárezsizligimiz pitelip baratırǵan bulaq kózin ashıp jiberdi. Xalqımız jáne onıń sháshmelerinen ráhát ala basladı. Burında el basıia túsken hásiretke Nawayı babamız da sherik edi. Sol sebeili ol dáwirde Nawayının, qosıqlarındaǵı kimlergedur jaqpaǵan qatarlar alın taslandı. Sonlıqtan, ǵorezsizlikke Nawayı babamızdan, ruwxları da intizar edi. Demek, Nawayını úyreniw óz qálbimizdi úyreniw menen, Nawayını tanıw ózligimizdi tanıw menen barabar is.

Házirgi kúide Nawayını ańlaw ózligimizdi ańlaw ekenin áste-aqırın, izbe-iz tereń túsinip baratırmız. Onıń filosofiyalıq pikirlerinde ózilikti ańlaw eń dáslep óziqdi ańlaw, óziniń haslı násiliniń kim ekenligin ańlaw, ózińniń nege ılayıq ekenligińdi ańlawdı kórsetedi. Onıq mısalı:

«El netii tapsın meni, Men ózimdi tappasam»

dex'en qatarları, dúnyaǵa belgili Sokrattıń «Óziqdi bil» (Poznay sebya) degen filosofiyalıq kóz-qarasları menei únlesedi. Bul kóz-qaras házir jaslardı tárbiyalawda kerekli hám áhmiyetli násiyat ekenligi sózsiz.

22

Búgin biz Álisher Nawayıdan nur alamız, ruwxıy quwat tabarmız. Ol danıshpaniıń ólshem-túsiniklerinen kelip shıǵıp átiraiqa, ortalıqqa múıásibet bildiremiz. Kóbinese biz Nawayı babamız bılay degen ibaraların qollanıp, máseleni tolıq hám anıq sheshemiz hám onı tallap otırıwǵa múmkinshilik qaldırmaymız. Mısalı onıq:

«Odami ársań, demagil adamni Onikum ywq xalq ǵamidan ǵami»

degen báyiti hámme ushın, barlıq zaman ushın birdey uran bolıp,. hámmege lsaǵımlı, tereń mazmunlı, barlıq xalıq- lardıq qálewi bolıp jarqırap turadı. Sonday-aq ullı shayır:

«Kim jamanlıq qılmasa, Qılǵanı onıq jaqsılıq»

— deydi.

Bul pútkil insaniyańa unaytuǵın danalıq pikir. Bul mámleketler ara qatnasıqlarǵa hám adam múnásibetlerine tiyieli násiyat. Bunda Nawayınıń jamanlıq qılmaǵanıqnıń ózi jaqsılıq degen, jaqsılıq qıla almas ekenseń, jaman- lıq qılmaǵannıń ózi jaqsılıq degen danalıq tuyǵısı búgingi kúnde de bizge jol kóreetip turadı.

Nawayınıq dóretiwshiligine tereńirek údilsek, oida opın en, dáslsp bilimdan oqımıelı, tereń ruwxıyat iyesi, adamıylıqtın, haqıyqıy tımsalı ekenligin kóremiz. Ol óz ómiri dawamıida túrli giyne hám tartıslardı kelisimli sheshiw ushın xızmet etti. Ol el-jurtqa tınıshlıq túsinigi qurı gáp emes, al ullı zárúriyat dep bildi hom onıń ushın gúresti. Házirgi dáwirdegi ayırım toparlardıń, adamlardıq xalıqlar arasında urıs-jánjeller shıǵarıwǵa tırısıp, jer lsúzin táshwishlerge qoyıwǵa urınıp atırǵanları ushın Álisher Nawayınıń óz dáwirindegi xalıqlardıń doslıǵın qásterlewge shaqırıwı olardıń ideyaların qaralaǵanday tuyıladı. Ol:

«Álem xalqı, bilip doyıń, Is emes bul dushpanlıq,

23

Yar bolsańız birge turıd, Bolar sonda erlik is»,

— dep hámme mámleketlerdi, xalıqlardı, insanlardı doslıq- qa, biradarlıqqa, yaranlıqqa shaqıradı.

Nawayı háziretleri átiraptaǵılardıd ruwxıyatsızlıǵın kórip qayǵı shekti, nadanlıqtı kórip, qapa boldı. Onıd jetik insan haqqındaǵı oyların házirgi waqıttaǵı ruwxıya- tımızdıd ǵáziynesi, jetiklikti sınaw mektebi dep bahalasa da boladı.

Ol bul máselede de, sózsiz, danıshpan insan edi. Ol «Aytqan gápti ayt, Aytpas gápten qayt» dep násiyatlap is júrgiziwge shaqıradı. Ásirese sóylew, sáwbotlesiw mádeniyatına úlken kewil bóldi. Sóz arqalı kisinid qádir-qımbatın belgilewdiń áhmiyetin kórsetip:

«Awzına kelgenin aytpaq nadannıń isi, Aldına qoyǵanın jemek haywannıń isi»,.

— dei keltirip, awzına qarap sóylewdi hám sóylewde máde- niyatlı bolıwǵa shaqırdı.

Házireti Nawayı óz shıǵarmalarında ádep-ikramlılıq máselesine úlken dıqqat a5'darıp, eldi buzatuǵın ádepsiz- likti qaraladı hám onıd adamlar turmısında áhmiyetin kórsetip, «Kimge bir jaqsılıq qılsań, onnan on jamanlıq kúte ber» dep geyparalardıd jalataylıǵına narazı boldı, jaqsılıqtı da kimge etiwdi biliwdiń zárúrligin kórsetti. Ol óz shıǵarmalarında tuwrılıqtıń, rasgóyliktid, wapadar- lıqtıd adam ushın áhmiyetin joqarı bahaladı. Ózinid

«Mahbub-ul-qulub» degen shıǵarmasında «Waggasızda uyat joq, uyatsızda wapa joq. Eger kimde bul ekkisi joq bolsa, onda iyman joq hám kimde iyman bolmasa, onda adamıylıq bolmaq- qa imkan joq» dep úyretedi.

Biz Nawayı babamızdı tek ullı shayır ǵaia emes, bálki abıroyımız, shan-sháwketimiz, mártebemizdid ólshemi dep qaraymız. Sebebi ol ózinid pútkil ómirin xalıqqa, kele- shekke, bizlerge baǵıshladı hám túrli mashqalalardı bastan keshirdi.

Ol ózi haqqında:

24

Bazda issiq-suwıq kórdim zamanda,

Bazda ashshı-dushshı tattımlar jáhánde»,

— dei kórsetip, ómir gúzarlarındaǵı bálent-páslerdi, ashshı- dushshı lardı bildirip, zamanında ózinin, qanday qatnasta ómir bolǵanın bılay kórsetedi:

«Opa bostanınıń doslıq sarayı, Jaqtırmas búlbili, Yaǵnıy Nawayı».

Bunda wapadarlıq doslıqtıń sarayı bolǵan bul dúnyada jaqtırmaǵanlardıń da bar ekenligin túsindiredi.

Házireti Nawayı tariyx betlerinde óziniń dańqın qaldırıwı menen birge xalıqlardıń tariyxınada qızıqqan hám bahalar bergen, xalıqlardıń tariyxtaǵı múnásibetlerin jazıp qaldırǵan. Ámir Temur zamanında Xorezmde qońırat- lılardıń, qıyatlardın jasaǵanı áhmiyetli orın iyelegeni bslgili. Házireti Nawayı óziniń «Mániler ǵáziynesi» degen kitabında Qońırat suwlılarınıń Xusayın Bayqaraǵa Xorasan taxtın iyelewge járdem beriwine baylanıslı:

«Háy, Nawayı, sen gadasań, lolı qız súy, basqası jat, SHax izler mırza Ámir xan jıynar qıyat-qońırat»,

— dop Xorezmdegi qıyat, qońıratlılardıń tariyxına názer taslaydı.

HázirgR! dáwirde házireti Nawayınıń sabaqlarınan tolıq ráhátlenetuǵın zaman endi keldi. Tariyxtıń bunday inayatına bizler, álbette, shúkirana aytamız. Ol ushın ǵárezsizlikti qásterleymiz, eldegi barlıq sáykes hám danalıq háreketlerge jol basshılıq etip atırǵan jurt basshımızǵa minnetdar- shılıq bildiremiz.

Házireti Nawayını qaraqalpaq xalqı da tap óziniń hadal perzenti hám danıshpanı, ruwxıylıǵınıń tamırı retinde húrmetleydi. Oǵan elimizdiń belgili shayırı Ózbekstan Qaharmanı Ibrayım YUsupovtıń mına qosıq qatarları gúwalıq beredi. Ol óziniń «Nawayıǵa» degen qosıǵında:

25

«Seı ármansań shelge pitken bar bolıp Sayalı miywalı bir daraq bolıp, Zamanlar dawılı shayqalǵan sayın, Jańalap qulpırǵan zerbaraq bolıp, Turdıń jaqtırtıp gózzallıq álemin, Qarańǵıda janǵan shamshıraq bolıp, Sahra gúllerin shashayın ústińe, Nawayını súygen qaraqalpaq bolıp»,

— dep onıń dóretiwshiligin joqarı bahalap, oǵan qarańal- paqlar atınan tázim etedi.

Nawayı babamızdıq tuwılganına 567 jıl toldı. Biz ushın bul úlken múddet bolıgg esailanıwı múmkin. Biraq ullı húrmetke iye bolǵan danıshpanlar ushın bul sanaq sheksizlik jolındaǵı bir basńısh bolıp ǵana esaplanadı. Biz, álbette, usınday ullı oyshıl shayırımızdıq barlıǵına sheksiz quwanamız, orınlı maqtanamız.

Biziń elimizde Álisher Pawayınıń ismi júdá húrmetlen- bekte. Oǵan arnap Tashkent qalasınıd ortasında úlken baǵ ornatıp, onda onıń esteligi qoyılǵan. Ol estelikke tek xalqımız ǵana emes, shet ellik doslarımız, húkime/g basshı- ları húrmet-izzet bildirip, gúl sh eńberlerin qoyadı . Mámleketimizde úlken wálayatımızdıq biriniń atı Nawayıǵa hám ol wálayattıń ortalıq qalasınıń atı da Nawayıǵa qoyıl- ǵan. Ilimiy-izertlew institutı, joqarı oqıw oriı, úlken akademiyalıq teatr hám basqa da orınlar, shólkemler ullı shayırdıń atı menen atalǵan. Onıq atına mámleketlik sıylıq shólkemlestirilgen.

Bul Álisher Nawayınıń dóretiwshilik miyrasına, ómiri hám jeke ózine tereń húrmet bolıp, ol Ózbeketanda jasay- turıi xalıqlardıń ruwxıyatıia tereń tásrxr tiygizip, hámme adam onıń ruwxıy ǵáziyneeinen nár almaqta.

Zamailar ótse de xalqımız benen birge jasap ayaq qossh kiyatırǵan Álisher Nawayı háziretlerino qullıq etip hem tázim bildiriw ulǵaiga, kóbeyip bara be{>edi. Ol danıshpanǵa Mniipacxop bolıw biz ushın eń ullı sharapatlı baxıt bolıp esaplanadı.

«Erkin Qaraqalpaqspgak gazetası, 2008-jıya, 7-fevral.

26