1 Sonda, 159 bet

122

almaǵan bul xalıq óziniń insanıy huqıqına iye bolmay, hakıyqıy erkinlik, teńlik, tınıshlıqqa jete almay biziń kúnlerimizge quwıetı.

Qaraqalpaq xalqı áeirler boyı erki basılǵan, huqıqı esapqa alınbaǵan dárbedárlikte boldı. Bul haqqında Berdań ta óziniń «Aqmaq patsha» poámasında bılayınsha bildirdi.

Teńlik tappay xorlıq penen, Kórer kúni tarlıq penen,

Erki ketip zorlıq penen. Kóbi aydawda júrgen eken.

Awa, Berdaqtıń dáwirinen keyin de Qaraqalpaqstannıń suverenli respublika bolıwına deyin júzlegen jıllar kerek boldı.

Teńlik hár bir jámiyet, mámleket, millet ushın zárúrli

erkinlik jaǵdayı. Basqalarǵa ǵárezli bolmay óz erki menen lsasaw, ózin ózi basqarıw, óz ıqtıyarı ózinde bolıw, óz másele- lerin ózi sheshetuǵın ádlatlı turmısı.

Qaraqalnaq xalqı óziniń burınǵı ómirinde bul muratqa eriee almadı. Ol haqqında Berdaq:

Qaraqalpaq xalıq bolǵalı, Xalıq ataǵın alǵalı, X,aqtaala jol salǵalı,

Bir teńlikti alǵan emes,

dep táripledi.

SHınında xalqımızdıń bul ótkendegi «qarańǵı qaplaǵan qayǵı zamanları» haqqında tariyxqa júginip, onı noǵay xailıǵı, Yaǵnıy qaraqalpaq xanlıǵı dáwirinen baslasaq, onda orıslardıń basqınshılıǵına baylanıslı qaraqalpaqlardıń ertedegi babaları nıń biri Qaztuwǵan sh ayırdıń tolǵa- nıwında:

Edildi alsa eldi alar, Endi almaǵan neń qalar,

Jayıqtı alsa jandı alar, Jandı alǵan soń neń qalar?

123

degen jırlawında, xalıqtıń qanın sh ash qan qarsılıǵına qaramastan, onın, mıńsan j ılqı j ayatuǵı n j aylawları, kózdid jawın alatuǵın qulpırǵan shalǵın jazıqları, óskin maysa shópler arasınan shókken túye kórinbeytuǵın qoynaw-. ları, j azda sayalı, qısta panalı qara orman-toǵayları, balıǵı tuwlaǵan kólleri hám dáryaları, kósilip jatqan Edildi, J ayıqtı taslap iosıwǵa májbúr bolǵan.

Ormanbet biydiń kish i qızı Sarısha xanım tolǵawında kórsetkendey:

Edil — eldiń esigi,

J ayıq — jerdiń besigi,

degen Ordasın 1596-jılları orıslardıń tobınıń oǵına qarsı tura almay, Edildi, Sarıtawdı, Ashtarxandı taslap, dana qızdıń kórsetkenindey, «bul ketkennen keterseń, etikli suw kesherseń, Túrkistanǵa jeterseń» degen Túrkstanda, júz jıldan kóbirek, Sıǵnaq qalasında, M iyankól átirapında baxıtlı, shadlı ómir súrip, etekli el, ǵayratlı xalıq bolıp turmıs keshirgen.

Onıń baxtına, ol 1723-jılı junǵar basqınshılarınıń hújimine ushırap, óziniń «ata jurtı Túrkstandı» taslap posıp ketiwge májbúr bolǵan. Bul qı yan-kesti jawgershi- likten xalıq úsh bólekke ıdıraǵan. Birinsh i bólek Sır- dáryanıń joqarısıia qarap, al ekinshi belek Buxara, Samar­ kand átirapına kóship ketken. Úshinshi bólek tómenge, Aral j aǵalarına qaryay posqyan. Tyariyxta ekinsh i hám úshinshi bóleklerdi yashqarǵı qaraqaliaqlar dep ataǵan.

Qaraqalpaqlar teńlik hám tınısh lıq izlep 1743-yasılı qazaq xanlıǵına narazılıktan, ózleriniń teńlikti iyelewi ushın rus imperatorına múrájat qılǵan. Olar Maman batırdı Peterburgke jiberip, patshadan guwahnama aldırǵan hám óz arzıwları orınlandı dep esaplaǵan. Onı kórgen qazaqtıd xanı Abılqayır Maman biydi óltirip, guwahnamanı jırtıp taslap, qaraqalpaqlar ústine reyimsiz hújim jasaǵan, eldy postırǵan. Orıs patshası qaraqalpaqlardı qorǵap qalıw túwe, onıq úshinshi ret posıwına da sebepshi bolǵan. Sonnan keyin tómendegi qaraqalpaqlar ózlerinid áyyemgi Watanı Xorezmge qaytıp kelgen.

124

Túrkstandı patsh a Rossiyası nı ń 1864 -1873 j ı lları yasawlap alı wı nan key i n onda áskeri y rej im ornadı . Túrkistan aroap shiyki zat deregi, orıs tovyarların satıwdıq paydalı bazarınaaylandı. Xorezm xanlıǵın jawlap alǵannan keyin qaraqalpaqlardıń yarımın bólip taslap, dáryanıń od tárepindegi qaraqalpaqlardı Túrkstan general-guberna- torınıq Ámiwdárya okrugi dep járiyalap óz tutımın ornattı. Haqıyqatında patsha Rossiyası qaraqalpaqlarǵa teńlik ákelmedi. Oııń koloniyalıq basqarıwına qarsı xalıq nara- zılıǵı barǵan sayın kúsheye berdi. Oiıń siyasatına qarsı

XIX áeirdin, aqırında xalıq háreketleri ishinde SHora- xannan sh ıqqan Baba Góklen Otız ulınıń basqarǵan diyqanlar kóterilisi, 1898-jılı Tallıq bolısındaǵı kóterilis, 1905 jılı Qońırat bolısınıń diyqanları nı ń aytarlı qtay qarsı kóterilisi edi.

1916-jılı Túrkstanda Rossiya imperiyasınıń zulım- lıǵına qarsı xalıq qozǵalańı, sol jılı Xojeli hám SHım- bay qalalarındaǵı azatlıq ushın kóterilisinde de kórindi. 1917-jılı milliy azatlıq háreketler taǵı da kúsheye tústi. Onda xalıqtıń siyasiy-ekonomikalıq awhalın jaqsılaw hám onıń erkinligi ushın talaplar anıq kórindi.

19. ásirdiń aqırı-XX ásirdiń baslarında Túrkistanda payda bolǵan progressiv ideyalardı ortaǵa qoyǵan xalı q azatlıǵın kótergen jadidshiliktiń áhmiyeti júdá ullı edi.

Onıń m aqsetleri Túrkstandı orta ásirlik, f eodallı q qalaqlıqtan azat qılıp, xalıqtı, milletti zamanǵa say rawajlanıw jolına alıp shıǵıw, milliy mámleket binyat etiw, konstituńiyalıq, parlament hám prezident basshılıǵı usılındaǵı azat hám párawan jámiyet qurıw, túrkiy tillerge mámleketlik til biyligin beriw sıyaqlı xalıq mápin gózledi. Túrkstan jádidshileriniń qatarındaǵı Qazı Máwlik, Sey- fulǵábit M ájitovlar hám basqalar patsh a húkimeti hám shoralar dúzimknde quwdalanıp «milletshil», «panturkist» degen tamǵa menen qataǵan qılındı. J adidler ideyaları hám Háreketine qara sızıq tartıldı, xalıq arzıw-ármanları basılıp taslandı.

Qaraqalpaqstanda sovet vlastı ornaǵainan keyin de patsha- lıqtıń koloniyalıq siyasatın ayıplawǵa, qaraqalpaqlardıń

125

onnan kórgen xorlıǵın kórsetiwte tırısıw múmkin bolmadı. Olay etiw bul úlkege orıs mádeniyatınıń tarawına qarsılıq, xalıqqa qarsı, kertartpalıq dep bahalandı hám quwǵınǵa ushıratdı. Ótmishtegi Rossiyadan bólinip ǵárezsiz bolıwǵa shaqırǵan, onıń ushın háreket etken el perzentlerin sovet húkimeti reakńiyash ıl adamlar dep járiyaladı.

Bolshevikler túrk xalıqlarınıq koloniyalıq kúshlerge qarsı óziniń siyasiy azatlıǵı ushın úzliksiz gúresinen ses- kenip, olardıń ıqlas hám maqsetlerin óziniń mapine payda- lanıw ushın, milletlerdiń ózin ózi belgilewin oyladı. Lekin, olarǵa siyasiy teńlikti beriwdi oylamadı. Mısalı, 1917-jılı VII Pútkilrossiyalıq partkonfrenńiyada barlıq milletlerdiń ózleriniń ózin anıqlawı, ǵárezsiz mámleket dúziwi moyınlandı. Biraq, bul huqıq tek proletariattıń socializm ushın gúresiniń tariyxıy jaǵdayın esapqa alǵan halda ǵana iske asırıwı múmkii, dep atap kórsetildi. Solay etip, bolshevikler xalıqtıń ózin-ózi anıqlawın moyın- laǵanı menen ol huqıqtıń erkin iske asıwına qarsı shıqtı. Onı iske asırıwdı xalıqaralıq rabochiy klasınıń ulıwma- lıq mápi menen baylanıstırdı. Nátiyjede milliy máseleni sheshiwge bolsheviklerdiń klasslıq hatnası jámiyetti bó- lii ıdıratıwǵa, millettiń buzılıw fakterine, xalıqta ala- wızlıqtıń, jikleniwshiliktiń payda bolıwına, birlikte is alıp barıwda dármansızlanıwına alıp keldi.

Oktyabrden keyin ústemlik etken bolshevizm siyasatı mil­ liy ziyalılardıń hákimiyat tóbesine keliwine yamasa ǵárezsrgz is júrgiziwine shıdamas edi. Mısalı, 1932-jılı Qaraqal- paqstan oblastlıq partiya komitetiniń birinshi sektetarı T.CHurbanov, ekinshi sekretarı Morin degen adamlar saylan- dı. Obkomnıń bólnm baslıqları, sovnarkom quramı orısla- sıp, basqarıw vlastın pútinley óz qolına aldı. Onıń menen toqtamastan milliy patriot, ruwxıyatlı ziyalılardı quwǵın- ǵa ushırattı. Bul dáwirdegi ósip baratırǵanlardıń jelkesin ńıyıw siyasatı jańa húkimetke sadıq múnásibette bolǵan hám onı aktiv qollap-quwatlaǵan siyasiy aktiv zıyalılarǵa da tiydi. Mısalı, S. Májitov, N. Dáwqaraev sıyaqlı shayır, ilimpazlardı da, kózge túsip, jergilikli xalıqtıń social- lıq, siyasiy-ekonomikalıq jaǵdayın jaqsılawǵa háreket

126

etken kei sanlı basshılardı da repressilǵa ushırattı. Bunıń s e b e b i, óz xalqınıń insanıy huqıqın talap etip jik shıǵa- rıp júrmesin degen tapsırma edi. Sonıń ushın, sovet húki- meti xalıq ǵamın oylan, sózin sóylewge talpınǵan azamatlar- dıń izine tıńshı qoyıp, ańlıttı. Seziklengenlerdi uslap alıp túrmege qamadı. Ulıwma basqa xalıqlardı áytewir nárselerden sıltawtawıp, onıq zıyalıların xalıqdushpanı qılıw ulıwma mámleketlik dárejesine kóterildi. Mısalı, 1938-jılı mart ayında Qaraqalpaqstan Xalıq komissar- ları soveti hám oblastlıq partiya komiteta «KDSSR xalıq tálimi komissarlıǵı dizimindegi zıyankesliktin, aqıbetin joq qılıw boyınsha sharalar haqqında» qarar qabıl etti. Usı qarardı «Xalıq dushpanları, shet el shpionları, bur­ jua milletshileri Áliev, Álimov, Rizaev, Kulenov, Kvachev, Axmedovlar ózleriniń xalıq tálim komissariatındaǵı ise- nimli agentleri Tureev S., Turev P., Suleev hám basqalardı qural etip tálim tarawına úlken zıyan jetkizdiler. Bul xalıq dushpanları «Qaraqalpaq xalqın ullı rus xalqı máde- niyatınan ajıratıp almaqshı boldılar, olar mekteplerde jergilikli xalıq perzentlerin rus tilin úyreniw imkaniya- tınan mahrum ettiler, olar mektep jasına yasetken balalar- dıń kópshiligin sawatsız etip qoydılar» (UzR MDR, 837 fond, 32 ruyxat, 1336 is, 142-bet) dep ayıpladı.

I.A.Karimov 1995-jılı 23-fevralda Oliy Majlistin; I sessiyasında sóylegen sózinde: «Búgin bizler bas tartqan sovetlik socialistlik mámleketlik dúzim biziń xalqımızǵa ǵozep penen tadılǵan musallat edi. 0 l xalıqtıń tiykarǵı Ódep-ikram, axlaq, ruwxıy baylıqlarına tuwra kelmedi. Oraydan basqarılǵan mámleketlik mash ina ápiwayı man- kurtke, óziniń tuwısın hám shıǵısın, óz xalqınıń tariyxın Hám onıq dástúrin eslemeytuǵın adamǵa esaplanılǵan edi. 1’ap usı sebepli ol mámleketlik sistemadaǵı bálent párwaz sózler menen, is júzinde bolıp atırǵanlar arasında sonday Úlken ayırmashılıq payda boldı», dep ol sistemanıq ádalat- sızlıǵın, teńsizligin durıs kórsetken edi.

19. ásirdiń aqırında adamzat qálewlisi demokratiya, tlńlik, qılısh shawıp, oq atıp qanlı maydan jasamay-aq

kommunistlik partiya menen sovet húkimetin taxtı nan

127

taydırıp jiberdi. SSSR dıń qabırǵası qayısıp, shańaraǵ1 ortasına tústi. Onıń ornına jańa socialistlik emes ǵárezsá&z mámleketler payda boldı. Qaraqalpaqstan da ǵárezsiz úyiniń keregesin jayıp, shańaraǵın kóterdi.

1993-jıl 9-aprelde Qaraqalpaqstan Respublikasının; Konstituńiyası qabıl etildi hám sol kún ǵalaba xalıqlıq bayram dep járiyalandı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń nızam arqalı tastıyıqlanatuǵın suverenligin bildiretuǵın bayraǵına, gerbine, gimnine iye boldı. Burın bolmaǵan bun- day mámleketlik nıshanlar qaraqalpaq xalqınıń óz huqıqın tapqanlıǵınıń belgisi edi.

« Erkin Q araqalpaqst ap» gazet ası, 2005-jıp 8-aprepъ