2. Qaraqalpaqlardıq áyyemgi tiykarların izertlew haqqında birer sóz

Elimizdiń ǵárezsizliginen keyin respublikamızda tariyx pánin ideologiya lıqtan qutqarıw, jańa talap dárejesine qayta jazıw máselesinde akademik S.Kamalov óz shákirtleri menen birge bir qansha jumıslar isledi. Xalqımızdıq XIX ásirdiń ekinshi yarımınai bergi jaqındaǵı jańa tariyxı payda boldı. Endigi másele qaraqalpaqlardıq áyyemgi dáwirlerden baslanatuǵın tariyxı hám onıń átnogenezin tereń úyreniw tariyxsh ı lardı ń aldı ndaǵı úlken wazı ypası ekenligi sezsiz.

D urıs, q a r a q a l p a q x al q ı n ı ń átnogenezi h aq q ı n d a

11.Ivanov, S.P.Tolstov, K .A .J danko hám basqalar biraz ilimiy jańalıqlar berdi. Eń áhmiyetlisi biziń xalqımız qaydan shıqtı degen sorawǵa ózleriniń bilim deńgeyinen durıs juwap berdi hám bizlerdi inandırdı.

Lekin házirgi bilimniń hám xalıqlar erkinliginiń rawajlanǵan, tariyx ideologiyalasıwdan qutılǵan payıtta, mámleketler arasındaǵı temir perde ashılıp, mádeniyat hám ilimiy baylanıslar kúsheygen dáwirde, ol ilimpazlardıń ilimiy miynetlerine tán bere otıra, olardı alǵa súrip, kemshiliklerin de este tutıp, ilim izertlew jumıeın alıp barıwǵa tuwra keledi.

Olar qaraqalpaqlardıń X—XI ásirdiń tómeigi tariyxına kelgende tereńge kete almay, biziń babalarımız «chernıe kloboki», «pechenegler», «qara aydarlılar», «sayaq qulaqlar» degen kórsetpeler menen sheklenedi. Olar arxeologiya tara- Wıqda pátli boldı. Lekin átnogenezdi izertlewde arxeologiya- lgk; materiallar menen bir qatarda, jazba derekler, milliy psixologiya, ásirese milliy dásturler, milliy til, milliy

°y gsh kirlerdiń áhm iyeti j oqarı edi. Bul máseledegi

87

hálsizlikten ol ullı tariyxshılar «bórikli» eózine itibar berip «kara» sózin tek « chernıy», qalpaqtı ń túsi dep esapladı. Al ol sóz bolsa qaraqalpaq tilinde «ullı»,

«úlken», «kóp», «kúshli», «ǵayratlı» h.t.b. sol sıyaqlı mánis- lerdegi anıqlamaǵa qollanıladı. Demek, kúshli yamasa «qara» sózi « qaraqalpaq» atamasınıń kelip shıǵıwınıd baslı sebebi bolıwı kerek edi.

Bul qaraqalpaqlardıń átnogenezin basqa millet wákil- leriniń izertlewinen ketken ápiwayı kemsh ilik. Bunı belgili ózbek jazıwsh ısı Abdulla Qadiriydiń: «Ózbek turmısınıń mayda-shúydesine deyin ózbek balası biledi. Ózbek bolmaǵan hár qanday qániygeniń de ápsana kóshesine kirip ketiwi aiıq» degen pikiri menen túsindiriw mumkin. Onıń ústine ilimniń bir orında toqtap qalmaytuǵın-

lıǵın, ol tolısıp, keńeyip baratuǵınlıǵın, bir shınlıq- tıń ekinshi shınlıqtıń ósip shıǵatuǵınlıǵın esapqa alsaq, hár bir ilimiy pikirge skeptikalıq oy menen qatnas jasasaq, onda qaraqalpaqlardıń kelip shıǵıwı haqqında da jańa oy pikirler hám boljawlar payda boladı.

Házirgi dáwirde qaraqalpaqlardıń kelip shıǵıwı xaq- qında qáliplesken bir tshkir, olda bolsa akademik S. Kamalov- tıń pikiri bar. Ol mınaday: «Biziń áramızdıń burınǵı Aral boylarına shıǵıstan kóplep gunlar keledi. Bulardıń ústine VI—VII ásir arasında shıǵıstan túrkler keledi. Bul ruwlardıń aralasıwı menen apasiaklardıń tiykarında VII—

VIII ásirlerde Amudarya boyında pechenegler awqamı payda boladı. Al Sırdáryanıń tómengi jaǵında gunler menen túrklerdiń aralasıwınan oǵuz awqamı payda boladı. Pecheneg- lerdiń payda bolıwı qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qálip- lesiwiniń ekinshi átapı bolıp esaplanadı hám pecheneg degen sózdi qaraqalpaqlardıń ekinshi atı dewge boladı»1.

Akademik S. Kamalovtıń tariyxı árudińiyasına úlken húrmet penen qaray otıra: «SHınlıq Platonnan da joqarı» degen aforizmdi basshılıqqa alsaq, bul tastıyıqlawda biraz nárselerdiń jetispeytuǵınlıǵı seziledi. Onıń sebebi bir