15. Тақырып Корпорацияны қаржылық жандандыру және қаржылық жағдайдың төмендеуі

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі қарыздық қаражаттарды пайдаланбай жүргізу мүмкін емес, оған мыналар жатады: банк несиелері, коммерциялық несиелер, яғни басқа ұйымдардың қарыздық қаражаттары, кәсіпорын акциялары мен облигацияларын шығарудан және сатудан түскен қаражаттар қайтарымды негіздегі бюджеттік қаржы және т.б.

Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.

Шетелдік тәжірибеде кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда келесідей өзіндік басым бағыттары көрсетіледі.

Бірінші бағыт, «эмпирикалық прагматиктер мектебінің» қызметімен байланысты. Олардың пікірі бойынша, басты мәселе кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін анықтайтын көрсеткіштер жиынтығын талдау болып табылады. Бұл бағыттың мақсаты, кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтей ала ма, жоқ па деген сұраққа жауап беретін индикаторлар жиынын алу болып саналады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда бұл аспект маңызды рөл атқарады. Сондықтан да барлық аналитикалық көрсеткіштер, қысқа мерзімді кредиторлық қарыздарының, меншікті айналым капиталы және қор қайтарымдылық көрсеткіштерін қолданудың негізінде құрылады.

Екінші бағыт «статистикалық қаржылық талдау» мектебі тарапынан анықталған және кәсіпорынның несиеге қабілеттілігінің критерийін өңдеумен байланысты. Бұл бағыттың негізгі идеясы, бухгалтерлік есептің негізінде есептелген аналитикалық коэффициенттерді анықтау пайдалы деп есептейді, егер осы коэффициенттерді нормативті көрсеткіштермен салыстыруға болатын мүмкіндік болған жағдайда.

Үшінші бағыт «мультинұсқалық аналитиктер» мектебінің қызметімен байланысты. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын көрсететін және ағымдағы қызметтің нәтижелілігін (жалпы табыс, активтердегі қор қайтарымдылығын және т.б.) және де қаржылық-шаруашылық қызметінің жалпылама көрсеткіштерін (авансталған капиталдың тиімділігі) сипаттайтын жеке коэффициенттер жиынтығы негізінде қалыптасқан. Бұл мектептің өкілдерінің ұстанымдарының негізгі міндеті - пирамида (жүйе) көрсеткіштерін құру болып табылады.

Қазіргі кезде көрсеткіштер жиынтығы базасында интегралды көрсеткіштерді кұру әдісі кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда кең қолданылады. Бұл бағыт кәсіпорынның қаржылық жағдайын төрт деңгейде бағалауды ұсынады - қаржылық тұрақтылық, төлем қабілеттілігі, іскерлік белсенділігі және кірістілігі. Кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайы мына шкала арқылы бағаланады: «қолайлы», «қанағаттанарлық», «қолайсыз».

Төртінші бағыт «банкрот болу ықтималдығын болжауын» қарастырады. Осы бағыттың өкілдерінің ұстанымдарында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдауға ерекше мән беріледі. Альтман индексі кәсіпорынның экономикалық әлеуетін және оның өткен жылдағы жұмысының нәтижесін сипаттайтын көрсеткіштерді анықтайды. Банкроттықтың ықтималдығын бағалаудың ең жиі қолданылатын әдісі - белгілі американ экономисті Э. Аль-тман ұсынған 2 модельді әдіс. Осы модельдердің ішіндегі ең қарапайымы - екі факторлы модель. Ол негізгі екі көрсеткішке негізделеді. Э. Альтманның пікірі бойынша, банкроттықтың ықтималдығы: кәсіпорынның жалпы жабу коэффициенті (К.ж) немесе ағымдағы өтімділік (к^Аө), яғни кәсіпорынның активтерінің өтімділігін сипаттайтын коэффициентке және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын қаржылық тәуелділік коэффициентіне байланысты болып табылады.

Нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде кәсіпорынның банкроттық ықтималдылығын болжау үшін қарапайым және артықшылық беретін акциялардың нарықтық құны, қаржылық шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының негізінде есептелетін Э. Альтманның коп факторлы моделі кеңінен қолданылады. 1968 жылы ол болжаудың бес факторлы моделін ұсынған. Альтман моделінің түрі мынадай болады:

Z = 1,2*X₁ + 1,4*X₂ + 3,3 * X₃ + 0,6 * X₄ + 0,5*X₅

мұнда,

Z – банкроттық қауіпінің деңгейінің интегралдық көрсеткіші (Z – Альтман шоты);

X₁ – айналым активінің (жұмыс капиталының) кәсіпорынның барлық активінің сомасына қатынасы;

X₂ – капиталдың пайдалық деңгейі;

X₃ – активтің кірістілік деңгейі;

X₄ - меншік және қарыз капиталы арақатынасының коэффициенті;

X₅ - активтің (оның ішінде айналымның) айналымдылығы.

Альтман моделінде кәсіпорынға төнетін банкроттық қаупінің деңгейі мына шкала бойынша бағаланады:

«Z» көрсеткішінің мағынасы	Банкроттық ықтималдылығы
1,8 –ге дейін 1,81 -2,70 2,71- 2,99 3,00 және жоғары	Өте жоғары Жоғары Ықтимал Өте төмен

Басқа да белгілер мәлім болды, мысалы, Британ ғалымдарының бірі Тофлер төрт факторлы болжамдық модельді ұсынды. Сол жылы Э. Альтман банкроттық ықтималдылығын 5 жыл бойы қадағалауға мүмкіндік беретін жеті факторлы модельді жасады, оның дәлдігі 70%-ға дейін көтерілді. Бұл модель келесі көрсеткіштерді қамтиды:

1. активтердің рентабельділігі;

2. пайданың динамикасы;

3. несие бойынша пайыздарды жабу коэффициенті;

4. кумулятивті түсімділік;

5. ағымдағы өтімділік коэффициенті;

6. автономия коэффициенті;

7. жиынтық активтер.

Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттың жетіспеушілігі қиындық туғызады (сыртқы пайдаланушыларда жоқ аналитикалық есептің мәліметтері қажет).

Әдістердің айырмашылығына қарамастан, кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалайтын барлық жоғарыда аталған бағыттардың әдістерінде мына қаржылық көрсеткіштер жүйесі есептеледі:

• төлем қабілеттілігі және өтімділік көрсеткіштері;

• қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері;

• іскерлік белсенділік көрсеткіштері;

• тиімділік (кіріс) көрсеткіштері.

Тәжірибе жүзінде әрбір кәсіпорын көрсеткіштер жүйесін өз бетімен таңдайды. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен өтімділігін бағалау үшін абсолютті және қатысты көрсеткіштер қолданылады. Абсолютті: ол - таза айналым капиталының сомасы, неғұрлым өтімді активтер мен неғұрлым қысқа мерзімді міндеттемелер арасындағы және тез өткізілетін активтер мен қысқа мерзімді пассивтер арасындағы айырма, өткізілуі баяу активтер мен ұзақ мерзімді пассивтер айырмасы, өткізілуі қиын активтер мен тұрақты пассивтер айырмасы.

Әдебиеттертізімі : /1, гл.3/, /2, гл.3/, /3, с.205-230/

Қосымша әдебиеттер: /5/, /1/