
292326
.pdfкал=п=ш\ тата в\сене еплерех й\ркелени ¸инче ъкер\нет: текстсем ытларах ви¸\, т=ват= е пил\к ¸авраран т=ра¸¸\ (улт=, ¸ич\ ¸авраллисем пит\ сахал т\л пула¸¸\). Л. Мартьянова ч=ваш х\рар=м\н с=нарне кал=пласа т=рать. ¨ак= в=л ч=н малтан туй- =мсене ир\ке яманнинче, ¸иеле к=ларманнинче пал=рать.
Мартьянова лирики \нентеръл\хпе ¸е¸ мар, ыйтусен «т\рл\енл\х\пе» уйр=лса т=рать. Поэт тата поэзи, юратупа ¸ут¸антал=к, пурн=¸ тата вил\м, в=р¸=па мир ыйт=в\сене хускатать в=л, ¸ынпала общество хушшинчи ¸ых=нусем те кан=¸- с=рлантара¸¸\=на.
2.3. «¨=лт=рсен х\лхемне ¸\р ¸инче ч\ртн\скер»
(Пет\р Яккусен с=ввисенчи лирика герой\)
Пет\р Яккусен поэзий\нче чи ¸ив\ч ыйтусенчен п\ри – «ч=вашл=х», т=ван хал=х=н иртн\ пурн=¸\, хальхи тата пуласси т\п выр=нта. «/м\ртен пыракан ¸ых=н=ва паянхи =ру ¸ухатса ям\-ши? Авалл=хран килекен тымар яланл=хах тат=лса юлм\- ши?» – ¸ак п=ш=рхан=ва автор=н нумай с=ввисенче куратп=р.
«Хал=хс=р, ч=ваш идеал\с\р пу¸не поэт=н индивидуализм тата пыс=к космос в=йл=н пал=рса т=ра¸¸\»55 . П. Яккусен \м\ртен килекен, них=¸ан кивелмен, этемл\х ум\нчи чи кирл\ философилле ыйтусене, уйр=мах: «Этем\н пурн=¸ т\ллев\ м\нре?» – текен тата ытти ¸ав=н йышши проблем=сене хускатать. +на уйр=м ¸ын ш=пи, пурн=¸па вил\м, ч=нл=х ыйт=в\сем кан=¸ пама¸¸\. Х=йпе х=й к\решни, м\н в\¸не ¸итиччен этемех юласч\ тени П. Яккусен\н п\т\м пултарул=хне витерсе т=рать.
¨ак с=в=¸=н лирика герой\ – романтик. П\ч\кк\ чухнех ыттисенчен уйр=лса т=ни, ¸ут¸антал=кпа ¸ыв=х пулни, хал=х=н кун-¸ул\ ¸инчен шух=шлани, х=й шутласа к=ларн= илемл\х т\нчинче пур=нни, ¸ын ш=пине космоспа ¸ых=н- тарни т.ыт.те – п\т\мпех романтика паллисем.
Романтик яланах п\ччен. ¨ав=нпа та П. Яккусен лирикинче пу¸ пулса т=ракан к\в\сенчен п\ри в=л –п\чченл\х к\ввитуй=м\. П. Яккусен «п\чченл\х\» ик\ т\рл\: ир\кл\х кърекенни òàòà пусарса т=раканни. Малтанхи тапх=рти п\чченл\х лирика герой\ш\н «чун минареч\» пек тухса т=рать, тулаш т\нчене тата ¸ак т\нчере х=й\н выр=нне тупас, =нланса илес ¸\рте в=л ним\нрен ытла кирл\. Ку п\чченл\хе в=л х=й суйлать.
21
Лирика субъекч\н каярахри п\чченл\х\ в=л – ¸ынсем хушшинче чун-ч\ре =шши, =нланул=х, шеллев туй=м\ икс\л- се-тамалса пын=ран ир\кс\ртен ¸уралн=скер. П. Яккусен пултарул=х\нчи п\чченл\х\н ¸ак т\сне к=м=л-сипет, «мораль» ютш=н=в\ тесе ят пама пулать. М\нш\н тесен кунта ¸ынсемпе ¸ура¸айманнинчен ытла – лирика герой\ обществ=ра пу¸ пулса т=ракан хаксене, ви¸есемпе идеалсене йыш=нмасть. Юлашки ¸улсенче ¸ырн= с=в=сене «Чун илем\ никама та кирл\ мар, й=лт арканать-иш\лет-ванать, пурн=¸ т\ллев\ ¸ухалч\» текен пафос витерсе т=рать.
Малтанхи тапх=рта лирика герой\н с=мах\ х=й т\лл\нех юхса-ш=ранса пын=н туй=нать, час-часах юрра та \нер\нет. С=в=ран с=вва х\вел, чечек, юр п\рчи, ¸=лт=р тата ытти с=нарсем ку¸са аталанса пыра¸¸\. Тулли рифм=сем, х=йне ев\р илемл\х мел\сем ку¸а шарта¸¸\... Анчах та каярахпа кала¸=в\ улш=нать: малти выр=на ïóø õèð с=нар\ тухать (тата õóðà т\с т=т=шах м\лтлетет). П. Яккусен\н лирика субъекч\ ¸ак «пуш хирте» п\чченл\хпе асапланнине, к=м=л\пе кътсе ¸итнине тата чун хавал\пе такамран тем\н ыйтнине, к=шк=рнине с=в=серен тен\ пек т\л пулакан ыйтулл=, к=шк=рулл=, хистевл\ предложенисем вит\мл\ с=нарла¸¸\ (уйр=мах «¨авра къл\» ятл= к\некере).
Предложени в\¸\нче е варринче нумай п=нч= лартни вара с=в=лла хайлавсене темле хурл=хл= туй=м к\ртет, чун к=шк=р=в\ «пыр т\п\нчен тухиччен хура хум хушшинче ¸\тнине», каламалли шух=ш нумаййине \нентерет. Интонаци п\р ъсет, п\р анать; ритмика так=нать… Лирика герой\ х=йне ¸ынсем =нланманнине (е =нлансах п\терейменнине) сиссе-т\р пыс=к шух=ш- ырату пытарн= с=махсене час-часах в=р=м й\рпе уй=рать.
Ытти пул=мсемпе япаласем пекех, с=в=¸ пултарул=х\нчи òúïå нумай п\лтер\шл\. Тъпе унш=н ¸\р ¸инчен кайсан пур=н- малли выр=н мар, в=л ун=н т=ван кил\. Унта ¸е¸ лирика субъекч\ чун кил\ш\вне тупать. Тъпери т=ван килш\н тунс=хлани Пет\р Яккусен пултарул=х\нче т\п тема пулса т=рать.
2.4.«¨унать øàï-øóð= ¸óò=…»
(Алексей Аттил т\нчи)
Тасамарл=хра, арканура пулас-¸уралас илеме курса т=рать А. Аттил=н лирика герой\, пурн=¸па т\л\нсе ант=хни т\п выр=н йыш=нать с=в=сенче. А. Аттилилем, ¸ура¸ул=х, пурн=¸ ¸\нтер\в\
22
пирки ¸е¸ кала¸масть, ¸ак илем, пурн=¸а юратни, ыр= усала ¸\нтерни ун=н пултарул=х\нче ч=нл=х пек тухса т=рать.
«Ш=пч=кс=р», «ан=¸с=р» тата «х=й ачал=х\пе ыв=л\н ачал=х\с\р» пу¸не ур=х ним\н те ¸ук ун=н пурн=¸\нче. Ытла х=руш=. ¨ак=нтан та ытла пир\н чуна кисретекенни пур: Алексей Аттил герой\ х=й ш=пине, т=ван ¸\ре ч\ререн тав тума, кърентерекене таса к=м=лтан ка¸арма в=й-х=ват ¸итерет. В=л «хура»т\сре «шур=»курнихы¸\нче пир\штилле тасал=хв\лк\шет. «Я думаю, что трагизм мироощущения чувашского поэта, пожалуй самого глубокого в своем поколении, был очищающим и без этого катарсиса невозможным было бы то ликование жизни, которое переполняет его стих», – тесе ¸ырать Атнер Хусанкай56.
А. Аттил=н поэзи т\нчине й=лтах ¸ут=ран ¸ыхса, эрешлесе тун= теме пулать. ¨óò= с=нар\ ун=н ахаль ¸ут= ¸е¸ мар – тем\скер пит\ пыс=ккин, чи кирлин пу¸лам=ш\. Е, унтан та ытларах, пу¸лам=ш\н пу¸лам=ш\. Пуринчен те (усалпа ыр=ран та) ¸ълте т=рать в=л. Т\рл\ с\м йыш=нсасс=н та («¸ут=-¸ут=», «¸ут=», «сулх=н ¸ут=», «шур= ¸ут=») п\лтер\ш\ яланах п\р юлать: пурте иртет, пурте п\тет, ¸ут= ¸е¸ \м\рех пулн=, пур, пулать те. «Туратсен черчен хура тушьне ¸\нсе» с=в=ра юр ¸унин ялк=ш=вне ¸е¸ куратп=р малтан. Анчах каярахпа ¸ав ¸óò= килес «кунсем», «¸у в=х=ч\» ¸ине сапаланнине куратп=р та =нланатп=р: «т=вансен\н ку¸\сенчи», «ачасен с=н-пит\нчи» ¸óò= ахаль ¸и¸ев ¸е¸ мар. В=л ¸ъл тъпен, в\¸с\рл\х\н ъкер\н\в\... Пурн=¸а-илеме- ¸óðà¸óë=õà ïó¸ ¸àïñà ïóð=íàñ òåíè Алексей Аттил пултарул=х\н т\п к\вви-¸емми пулса т=рать.
2.5. «Клавишсем ¸ий\пе ч\лт\ртетр\ / ×óí òàñè»
(Георгий Федоров лирики)
Георгий Федоров с=ввисенче ытларах –классик=лла фор- м=сем. +на сонет, октава, рондо интереслентерет. ¨ак поэт=н илемл\ т\нчине канон, ви¸е т\в\лесе т=рать. Г. Федоров пултарул=х\нче ¸\н\форм=л=х, экспериментл=х турт=м\сем ¸\нтерме¸¸\, авангардизмпа модернизм элеменч\сем те кур=нсах кайма¸¸\. В\сем выр=нне с=в=¸ т\нче классик\сен опытне =с-т=на, чун варне пу¸тарсакулленхи ансат япаласемпе пул=мсен в=ртт=н нумайп\лтер\шл\хне, нумайенл\хне, курн= ч=нл=ха вулакан патне ¸итерме ил\ртълл\ =стал=х тупать. С=в=серен тен\ пек т\л
23
пулакан с=мах ¸авр=н=ш\сем лирика герой\н т=р=мне х=йсемех у¸са пара¸¸\: «т=р п\ччен», «в\¸с\р ¸ухату», «л=шс=р ырату», «туслашр=м эп\ хурл=хпа», «сив\ ка¸ – ¸умри малаш», «¸ърет\п халь ним т\сс\р пъл\мре», «мана с=хланн= х=р=к ш=лл= ман=¸», «ху¸аланать чунра х=р т=л=х т\л\к» т.ыт.те.
Лирика герой\ к\р в=рманне к\рсен ¸е¸ ун=н ч\ри «ир\кк\н те у¸¸=н тапать», сар= к\р =на «хавхалантарать, ¸унатлантарать, сър\к \м\те х\м вутлантарать». Ê\ð – Г. Федоров пултарул=х\нчи т\п с=нар, в=л аталанать, тар=нланать: сисме- с\рех «кун-¸ул к\рне», «этемл\х к\рне» ку¸ать. Лирика субъекч\ п\рмаях ê\ð с=нар\ патне тавр=ннин тупс=м\ с=в=сенчех: хальхи чун т=р=м\ =на, ънер¸\ чунл=скерне, тив\¸термест, туй=м- сен туллил\х\ ¸итмест, ¸ара =спа пур=нни ыв=нтарса ¸итерн\. «Соната пек тулли пулинчч\ пурн=¸», – тет в\л \м\тленсе. Теп\р хайлавра шалта м\н пуррине п\т\мпех у¸са парать:
Й=лтах эп ¸ухатса п\терн\...
Ïóð òóé=ìà ò=êñà ï\òåðí\.
… Пуплет хавасс=р м=к=л-м=к=л… В\ри хавалш=н сив =с-хак=л.
¨ав=нпа \м\три савн= юлташ\н с=нар\ к=на мар, искусство ¸ыннисем «ч\р\лсе» ку¸ умне туха¸¸\. Театр й\ркелесе ертсе пын=н туй=нать («\м\лке театр\» с=мах ¸авр=н=ш\ нумай т\л пулать).
Г. Федоров с=ввисене тем\нле синкерл\х т\три хупласа т=рать. Лирика субъекч\н инкек\ тулса ¸итн\ туй=мсем-шух=- ш\сем ¸инчен т\нчене каласа =нлантарайманнинче е – калама х=яйманнинче,чунне у¸айманнинчепытар=нн=. Калайман с=махш=н п=ш=рханни – Г. Федоров пултарул=х\н т\п пафос\. С=лтав\ кунта геройра («Чи кирлине кала п\лмер\м. Чун таттине у¸а п\лмер\м»). ¨ак с=в=¸а к\в\-¸ем\ т\нчинче ¸е¸ ¸=м=л, унта к=на в=л чунне ир\ке ярать, рояль п\р сасс=р ларн= чухне =на ¸ав тери х\н: вилесле с=нсем, ъкерч\ксем ку¸ ум\нче выляма пу¸- ла¸¸\. Г. Федоров=н с=в=лла хайлав\сенче тар=н шух=шпа туй=м п\т\¸се т=ра¸¸\. Вулаканш=н чи п\лтер\шли: в\¸с\р ку¸¸ульпе хурл=х с=лтав\ – малаш кунш=н п=ш=рханни – лирика герой\ п\р х=йш\н ¸е¸ хыпса¸уннипе ¸ых=нман.+на этемл\хпуласл=х\, ш=пи кан=¸ памасть. «Ман =шра к=на ътленн\ этем ш=пиш\н эрленсе й\рет\п», – тет в=л. Т\р\ссипе, лирика субъекч\ мар туй=мс=р, ун=н мар пурн=¸\ пуш= та кичем – пир\н. Автор
24
х=йне «эп поэт мар» теет пулсасс=н та, ш=пах ¸ак самант =на ч=н-ч=н с=в=¸ картне лартма май парать.
2.6. «Х=¸ан та пулсан пайланать ¸ак планета»
(Михаил Сунтал с=ввисенче пытар=нн= чун х=рав\)
М. Сунтал пултарул=х\нче т\рл\ ñàñ= мала тухать: у¸л=х сасси, йыв=¸-кур=к сасси, чул сасси, кай=к-к\ш\к сасси т.ыт.те. Лирика герой\ хуп= =ш\нче пулн=нах: теп\р чух х=й\н сасси ¸е¸ мар – хуп=рласа т=ракан т\нче сасси ун=ннипеле п\рлешсе х=й патне каялла тавр=нать.
Чылай чухне поэтсем ч=нл=х шыра¸¸\. Сунтал лирика субъектне «ыйту», «хурав» интереслентермест. В=л эпир п\лменнине п\лет:х=йне, т=ванхал=хам\нк\тнине татат\нче п\тм\шне курса т=рать. ¨ак= =на х=ратать, ¸ав=нпа п\т\м\шле пултарул=х пафос\ ун=н – пус=р=нч=к. Т\нче п\тесси – Сунтал пултарул=- х\нче пу¸ пулса т=ракан к\в\-¸ем\сенчен п\ри.
Лирика субъекч\ п\ччен пулни, ун=н чун\нче х=рав ху- ¸аланни, тем\нле хуп=ра х=йпе х=й кала¸ни с=в= ч\лхинче ъке- р\нет. Интонаци-синтаксис тыт=м\ к=шк=рулл=, ыйтулл= фор- м=семпе пуянах мар, анчах сикчевсем т=т=шах т\л пула¸¸\. +на нумай п=нч= й\ркелет. Кашни хутс=р предложени уйр=м й\рке йыш=нса х=йне т\лл\н единица пек кур=нса пырать. В=л анчах та мар: ¸ав пайр=мсем умл=-хы¸л= купаланни п\рк\в\л\х («монотонность») ¸уратать. ¨апла пус=р=нч=к шух=ш-туй=м у¸=л- масть, татах та йыв=рлатать.
Поэт тем\нле татса тухайми унк=ра: «в=ртт=н, ¸ем¸ен» вил\мпе к\решет, х=йпе х=й кала¸ать – чунне пусараймасть, м\н пулмаллипе ¸ура¸асш=н – в=й-х=ват ¸итереймест. Ч\рери ¸ак ¸ап=¸упа х=рав пыр т\пне \с\клев хытса та хытса пынин, с=в= ч\лхи пултарул=х т=ршш\пе у¸=лса-якалса ¸итейменнин с=лтав\ пулать. Поэт паянхи йыв=р т=р=мран тарас-х=т=лас-ма- н=¸ас тен\ пекех ача чухнехи самантсене т\пренч\к\н ант=хса пу¸тарать («П=хать-ха х\вел п\р хуш=» 2-м\ш к\некене п\т\мпех ¸амр=к в=х=та аса илсе ¸ырн=).
Нумай чухне поэтсем х=йсен шалти чун т=р=мне т\рл\ пайр=мсем вит\р к=тарта¸¸\. Сунтал пултарул=х\нче ÷óë с=нар\ малти выр=на тухать, в=л пайр=м шай\нчен ¸ълерех. Асаплан- тарса-ыв=нтарса ¸итерн\ ш=пана, пурн=¸а, тем пулсан та ху
25
¸=лман-п\тмен-путман ¸ир\п к=м=ла с=нарласа т=рать ÷óë. ¨ак символла с=нар м\нлереххине кура лирика герой\н пурн=¸ тапх=р\, чун т=р=м\ пирки п\лме пулать.
2.7.«Эп пулман кунта – ан мак=р
/Â=ë òà ïóð=íí= òåñå…»
(Марина Карягина лирика героинин х=йне ев\рл\х\)
П\ррем\ш с=в=сенче пир\н ума ¸\р ¸инчи пурн=¸, ¸ак ¸\р ¸инче пур=накан пит\ туй=мл= ¸амр=к ¸ын – лирика субъекч\ – тухать. М. Карягина т\нчинчи с=нарсем, ъкерч\к- сем ч\рр\н кур=на¸¸\, унти япаласене курма-тытма май пур пек, лирика героини илтекен сас=сем пире те ¸ыв=х.
Анчах с=в=ран с=вва в=л пир\нтен ¸ълерех те ¸ълерех х=парса пырать. Ак= в=л тин\спе п\л\т хушшинче, тин\с кай=к\. Тин\с кай=к\ «Ч=ваш ¸\р\» ¸ине анса ларнине курмастп=р. В=л \нт\, х=й калашле, «шар ¸ул=м», в=л тата катарах, Ч=ваш=н тъпери уй\ патнелле вирх\нсе в\¸ет. ¨ълелле ул=хн= май япаласем шупкалсах пыра¸¸\. Ì\ëêå, ï=ð, þð, ÷óë ¸=ëò=ðòàòà õ\âåë, óé=õ с=нар\сем т\пе туха¸¸\. «Юр пике», «Юр ар=м» – тет х=йне лирика героини. Т\пре – в\¸ев ¸е¸, х=лхара – сас= ¸е¸. «Унка лекн\ ¸ъп» в=л. Унта, ¸ъл тъпере, кунти пек ¸ул та ¸ук. Е, «у¸ас ¸ул\» пулсан та, в=л «¸ул мар: ¸ип-¸ин¸е! / Эрешмен пек пурнап ¸ип ¸инче». Унтан та ытларах, «¸улсем х=в=л пек». В=л ¸ълл\шрен эпир пур=накан т\нче «ку¸ х=в=л\ пыс=к=ш ¸е¸», «ку¸ х=м=р\ тар=н=ш» кур=нать. «Т\нче космосра юр п\рчи пек в\¸се ¸ъренине», «эп\р пурте – х=й=р хур=мл=» пулнине пал=ртать Карягина лирика героини. Талкк=ш та, в=х=т чикки те ¸ук унта.
Малтанл=ха М. Карягина лирика героини ир\ке Пихампартан тилм\рсе ыйтать: «Пихампар! Пар мана ура й\ррил\х ир\к– й=н=шут=мсемш\нпилан пар!»–тетв=л. Анчахм\нлерех ир\кл\х куратп=р-ха каярах:
В\¸екенни – в\¸ет:
Кам ¸=тмахра, кам ч=тл=хра в\¸ет, Эп читл\хре те – читл\хре в\¸ет\п!
«Х=тл=хне, пуласл=хне, асаттесен пилне манса, ¸ухатса пыракан ч=ваш т\нчин (ир\кс\рлев\н) анл= п\лтер\шл\ сим -
26
вол\ те в=л – читл\х. В=л п\т\м ч=ваш ¸\р-сывл=шне п=ч=ртаса лартн=. Читл\хре в\¸ме х=ват ¸итерекенсем ытларах кирл\, унран х=т=лсан тата та лай=храх», – тесе ¸ырать Ю.М. Артемьев57.
Т\прен илсен, =счах шух=ш\пе кил\шмелле. Анчах символла с=нар=н =нлантар=в\ тем\н т\рл\ те пулма пултарассине шута хурсан ку пайр=м ¸ине ур=хла та п=хма май пур. Читл\х лирика героинин ът-п\в\, к\летки пулн=н туй=нать. С=в=ра в=л – «пуш-пуш= пъл\м». М\нш\н пуш=? Хуравне те автор х=йех калать: «Ътсем – чунсем кайсан – ¸апла т=рса юла¸¸\».
Чун ътпеле п\рле п\р ¸ых=ра пулманни – М. Карягина с=ввисен т\п ¸еммисенчен п\ри. Поэтесса х=й калашле, «ï\ðëå-óéð=ì». Карягина лирика героинин ч=н телей\ те, т\п инкек\ те ¸ак=нта пулас.
Тъпере, космосра в\¸екен чуна ¸\р ¸инчи пурн=¸па ¸ыхса т=ракан\ – ун=н к\летки. Анчах к\летке, тепре пал=ртар, х=йне май читл\х. ¨ав=нпа лирика субъекч\ш\н «вил\м – ч=нл=х» пулни =нланмалла. Ма тесесс\н вил\м читл\хе аркатать-¸ке.
Лирика героинин ът-п\в\ те х=йне ев\р. В=л, Ю.М. Артемьев калан= пек, «¸\р ¸инчех, х=тланса, тирпей-илем кърсе ¸итереймен кулленхи пурн=¸ юх=м\нчех ишн\н»58 туй=нмасть. В=л каллех пир\нпе п\рле те – уйр=м. Савни, ачи-п=чи, м=ш=р\ к=шт к=на кур=нса ирте¸¸\ ун=н ¸\рти пурн=¸\нче.
М. Карягина х=йне т=т=шах шывпа, тин\спе танлаштарать. Тин\с – чунпа к\летке п\рлешес выр=н – к\тн\ ир\кл\х пулмалла. ¨ак с=в=¸=н лирика субъекч\ кайран (вилсен) космосра юлм\, в=л шывран тухн=, унтах тавр=н\, кайран каллех унтанах тух\... Тин\с унш=н – вил\мс\рл\х, х=ватл=х палли. В\¸\-х\ррис\р пурн=¸ ¸авр=н=вне кал=пласа т=рать øûâ.
2.8. «Чунра – й\ръ, х\рхъ, улах»
(Надежда Сельверстров=н в=ртт=н чун т\нчи)
Надежда Сельверстрова лирикин т\п к\ввине п\р с=махпа «х=йпе х=й кала¸ни, х=йне х=й итлени е – чун шырани» теме пулать. П\р енчен ¸ак кала¸у М. Сунтал=н кала¸=вне аса илтерет. Анчах Сунтал лирика герой\ хуп=ра х=йпе х=й пуплени пыр т\пне каплам пу¸тарать, йыв=рл=х патне илсе пырать пулсасс=н – Сельверстрова героиниш\н х=йпе х=й кала¸ни – п\ртен-п\р ч\р\ юлмалли, ир\ке тухмалли мел. Ун=н п\р чуна ¸е¸ мар, п\т\м т\нчене те ш=н=¸айми шух=ш-туй=м\сем вула-
27
кана турта¸¸\, х=рата¸¸\ («Шух=шран та х=раса / Сирп\нсе каять кълленч\к»). Лирика героинин чун\нче л=пк=л=х ¸ук, в=л ч=таймас=р калл\-малл\ утма пу¸лать: шалти кан=¸с=рл=х к\леткене, ал-урана ку¸ать. Туй=м – ку¸а кур=нать.
«Ку¸а курнакан сывл=ш, в\риленн\ =рша» – юратупа хыпса ¸унакан ч\ре, в\ри туй=мсем – ¸урхи тулса ¸итн\ п\ве пек. Хал\, ¸ак в=х=тра, м\нпур туй=ма ¸иеле к=лармасасс=н, кала¸масасс=н – п\т\мпех к\рлесе тат=лса каять. Лирика героини патак илсе часрах-часрах шыв ¸ул\ у¸ать тей\н, шух=ша к\скен-к\скен, х=в=рт-х=в=рт калать. ¨ав=нпа Сельверстрова с=ввисенче в=р=м й\р, ик\ п=нч= пит\ нумай, к=шк=ру палли те пур: «Итл\р!» – тет к\тмен ¸\ртен. В=р=м й\рсем п\р шух=ш ¸авр=м\ теп\р шух=ш ¸авр=мне хир\¸ленине к=тартма¸¸\, па- чах ур=хла – ¸ых=нтара¸¸\. Ик\ п=нч= пуплеве у¸=мл=х к\ртме пул=шать.Пуплевк\скен-к\скен хыв=ннихы¸\нче шух=шс=рл=х, туй=мс=рл=х пытар=нса т=масть. Пачах ур=хла, с=в=¸ в=йл= юх=ма аран-аран й\ркене к\ртсе \лк\рсе пырать. Сельверстров=н с=в=лла хайлав\сене с=нарл=х витерсех т=манни те шалти капланупа ¸ых=нн=. Илемл\х мел\сем пирки шутласа ларма в=х=т-и?! Кунта – ч\р\ юласч\, ¸ав=н чухл\ ¸\клем пусарн= чуна к=шт та пулин ¸=м=ллатасч\! Асаплан=в=н с=лтав\ вулакана търех =нланмалла, лирика героини =на пытармасть, в=л –
савман савнин сивви тивни.
Лирика героинин п\т\м ч\р пурн=¸\ ка¸па иртет. Унш=н ка¸ тал=к пек («Кунсемпе ирсем – ка¸ урл=»). Н. Сельверстрова, Любовь Мартьянова пекех, ч=ваш х\рар=м\н с=нарне кал=пласа т=рать тей\н. Шалта – вут-х\м, ¸ил-т=в=л, с=н-пит- ре вара – «кавар канл\х». «Т=ртанса п=ч=ртанн= тута» ¸е¸ пыр тулли чун к=шк=р=в\ пурри, пиншер туй=м ай\н-¸ий\н ¸ав=р- ттарни пирки калать. К\леткене ир\ке ярса «пушанас», «¸=м=лттайланас»пулсасс=н¸=м=лрахпул\чч\.Анчах чар=нупалли (нумай п=нч=) апла х=тланма май ¸укки ¸инчен систерет. Ун выр=нне – «иелле кулни» к=на. Ун выр=нне – «йыв=ра ве¸ех илни».
Н. Сельверстров=н с=ввисем нумай мар. Апла пулин те в\сенчи туй=м тар=нл=х\ пире тытк=нлать, ч=ваш х\рар=м\н в=й ¸ир\пл\х\ =мсантарать.
28
III. ЛИРИКА ГЕРОЙ/СЕН СИНКЕРЛ/ Т/НЧЕКУР+М/Н Х+Ш-П/Р С+ЛТАВ/СЕМ
3.1. Хальхи ч=ваш с=в=¸исен пултарул=х\нчи «ч=вашла» (Тух=¸ла) тата Ан=¸ла
øóõ=ø ïàë=ð=ì\ñåì
Икк\м\ш сып=к в\¸\нче эпир П. Эйзин, Л. Мартьянова, А. Аттил, М. Сунтал, Г. Федоров, М. Карягина, Н. Сельверстрова тата ытти синкер т\нчекур=мл= поэтсем текен п\т\млетъ патне ¸итсе тухр=м=р. Анчах т\нче йыш=нманни, т\нче =нланманни, п\чченл\х, калас с=маха калайманни ¸е¸-ши йыв=рл=х кърет в\сене? Ах=ртнех, ур=х енсем те пур. ¨ак ыйт=ва татса парас тесесс\н В.Г. Родионов т\пчев¸\ ¨е¸п\л Мишши трагедине м\нле =нлантарнине п=хмалла.
Т\пчев¸\ шух=ш\пе, чир те, телейс\р юрату та, вы¸=лл=- тут=лл=пурн=¸та ¨е¸п\линкек\нче т\пвыр=нта мар. Т\пс=лтавне Родионов ХХ \м. пу¸лам=ш\нчи ч=ваш наци культурин парадигми улш=н=в\пе ¸ых=нтарать.XVIII\м. 40-м\ш ¸¸. ч=вашсем хушшинче православи т\нне, й=ли-й\ркисене сарма пу¸лани каярах ч=ваш наци культурин парадигма улш=н=в\н ник\с\ пулсат=н=.
Автор шух=ш\пе, ХХ \м. наци =н\ ик\ т\рл\: традицилле тата ¸\н\лле, Европ=лла. П\ррем\ш\, традицилле =н, Европ=л- ла хаос выр=нне \м\рхи ¸ура¸ул=х ¸ине таянать; т\нче ик енл\ анчах кур=нмасть Тух=¸ ¸ыннине – ви¸ енл\; в=х=т та тър\ й\рпе мар, спираль ¸авр=н=в\ пек аталанать т.ыт.те.
¨апла вара ХХ \м. пу¸лам=ш\нче ч=ваш хал=х\н социокультура парадигми пал=рмаллах улш=нн=. «¨ак= в=л социалл= кисренъсен условий\сенче наци интеллигенций\н п\р пайне (кунта ч=н малтан В.Г. Родионов ¨е¸п\ле к\ртет. –Í.È.) пыс=к трагеди патне илсе ¸итерет: в\семан=¸ла шух=шлама пит\ х=в=рт в\ренсе ¸ите¸¸\, анчах ч=нл=ха кив\лле, ч=вашла йыш=нн=», – тесе ¸ир\плетет =счах59.
29
¨акнашкал шалти хир\¸ъ, ик\ т\рл\ расна шух=шлав хальхи ч=ваш с=в=¸исен пултарул=х\нче те пал=рать. Ак= ч=вашла шух=шлав ïàë=ð=ì\ñåì:
1.¨ура¸ул=х патне турт=нни ч=вашсен наци характер\н- че й\р й\рлен\: в\сем ч\рре к\рсе тавлашма, хир\¸ търр\н калама т=хтаса т=ра¸¸\. ¨ак уйр=мл=ха нумай т\пчев¸\-=счах тах¸анах ас=рхан= (Г.Н. Волков60 , И.Я. Яковлев61 , Г.И. Комиссаров62 т.ыт.те). Хальхи лирика герой\сем те кала¸ура ¸ура- ¸ул=х-=нлану патне турт=на¸¸\, объекта кърентерессинчен п=р=на¸¸\. Малти выр=на поэт=н лирик=лла «эп\» текенни тухать пулсасс=н та, в=л «эсир», «в\сем» тенипе хирехир\¸ленет:
Эп й\рес пулсан – =нлан\чч\¸,
й\рес пулсан – ка¸ар\чч\¸ (Л. Мартьянова).
Îáъекта кърентерес теменни лирика герой\сене х=йне май маска т=х=нма хистет, «эс\», «в=л» («в\сем») выр=нне «эпир» тесе калаттарать: «Эпир – ваз=ри чечексем» (П. Яккусен).
Авалхи ч=вашсем ¸ынпа ¸ын хушшинчи ¸ура¸ул=х патне анчах мар – ¸ут¸антал=кпа этем хушшинчи ¸ура¸ул=х патне турт=нн=63. Пир\н лирика субъекч\сем те хуп=рласа т=ракан йыв=¸-кур=к, шыв-шур т\нчипе кил\шъре пур=нма т=р=ша¸¸\. В\семш\н п\т\мпех чунл=. «Эп татни, ¸=лни е к=клани ш=пп=н- ш=пп=н хурланса й\рет», – тет П. Яккусен. П. Эйзин=н чул\ йыв=рр=н сывлать, М. Сунтал=н – \м\рсен сывл=шне упрать; М. Карягин=н тин\с\ ч\р\ т.ыт.те. ¨ут¸антал=к т\нчи лирика герой\семш\н ¸ын т\нчинчен ¸ыв=храх тесе ¸ир\плетме пулать.
Ч=ваш с=в=¸исен (Айхин, Эйзин=н, Мартьянов=н, Яккусен\н, Аттил=н т.ыт.те) п\ррем\ш выр=на øóð= (ñàð=) т\с тухать – п\т\м т\ссен гамминче 70–75% пулать. Пурте п\ле¸¸\: шур= (сар=) т\с – тасал=х, ¸ура¸ул=х символ\. Эппин, ¸ак т\с мала тухни лирика герой\сем кил\шъ, ¸ура¸тару патне =нт=лнине лай=храх \нентерет. Унс=р пу¸не тата юр, юр п\рчи с=нар\ (тасал=х символ\) т\пре. (¨ак х=йне ев\рл\хе ч=ваш критики унчченех ас=рхан=, анчах =нланманни те пулн=, ¸итменл\х выр=нне йыш=нн=. Т\сл\хрен,А.Воробьев=н«Пыс=к=стал=хш=н» статйи)64.
30