Urologiya

birortasining funksiyasi yo‘qolish darajasi bilan aniqlanadi: funksiyasi tamomila yo‘qolganda – geminefroureterektomiya, funksiyasi saqlangan bo‘lsa, a’zoni saqlovchi operatsiyalar: refluksga qarshi, jom – siydik nayi va siydik naylari orasida anastomozlar qilinadi.

Ko‘rsatmasiga binoan endoskopik operatsiyalar o‘tkaziladi (masalan, ektopiyalangan siydik nayi distal bo‘limining torayishida) yoki siydik nayi

og‘izchasining shilliq parda osti bo‘shlig‘iga kollagen moddalar kiritiladi

(masalan, qo‘shaloq bo‘lgan siydik nayining bittasida qovuq – siydik nayi refluksi bo‘lganda).

Siydik nayining gipoplaziyasi ko‘pincha buyrak yoki uning

yarmining gipoplaziyasi, kichik yoshdagi bolalarda esa, ko‘pincha gidronefroz, qovuq–siydik nayining tug‘ma refluksida (siydik nayining terminal qismi) siydik

nayining neyromushak displaziyasi bilan birga qo‘shilib keladi. Siydik nayi

ba’zan birmuncha qismida obliteratsiyalangan, ammo ko‘pincha uning hamma qismi o‘tkazuvchan bo‘ladi. Siydik nayi devorini morfologik tekshirganda silliq mushak hujayralarining rivojlanmaganligi aniqlanadi. Bu nuqsonli rivojlanishning tashxisi ekskretor urografiya, retrograd ureteropielografiya va ko‘rsatmasi bo‘lganda – sistografiyaga asoslaniladi.

Davolash jarrohlik yo‘li bilan amalga oshiriladi. Siydik nayining torayib qolgan qismini olib tashlab, pielouretero– yoki qovuq–siydik nayi anastomozi refluksga qarshi usul bo‘yicha qo‘yiladi. Operatsiyadan keyingi yaqin davrda kompleks davolash, jumladan gormonal, ya’ni silliq mushak hujayralarining regeneratsiyasini kuchaytirishga yo‘naltirilgan dorilar tayinlanadi.

Siydik nayi qopqoqlari shilliq pardaning burmasi, qopqoq ba’zan siydik nayining hamma qavatlaridan tashkil topadi. Chaqaloqlarda bu burma siydik nayining ichi keng bo‘lganligi sababli siydik oqimini buzmaydi. Chaqaloq 4 oylik bo‘lganda qopqoq reduksiyalanadi. Bu jarayon buzilganda – saqlangan qopqoq siydik passajining buzilishiga olib keladi.

131

Bunday nuqsonli rivojlanish kam uchraydi. Ekskretor urografiya va retrograd ureteropielografiya qilinganda aniqlaniladi. Operativ davolash (endoskopik, uretero–ureteroanastomoz) qo‘llaniladi.

Siydik nayining joylashish anomaliyalari

Retrokaval siydik nayi. Bu kasallik homila venoz tizimsining anomal rivojlanishi natijasida paydo bo‘lib, bunda o‘ng orqa kardinal vena odatdagi reduksiyaga uchramay, pastki kovak venaga transformatsiyalanadi (3.16-rasm).

3.16-rasm. Retrokaval siydik nayi (sxema).

Retrokaval joylashgan siydik nayining klinik namoyon bo‘lishi uning pastki kovak vena va bel–yonbosh mushaklari orasidagi kompressiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, bu siydik passajining buzilishiga, gidronefroz va pielonefrit rivojlanishiga olib keladi.

Tashxis ekskretor urografiya natijalariga asoslanib qo‘yilishi mumkin, bunda gidronefrotik transformatsiya va siydik nayining medial tomonga siljishi aniqlanadi.

Tashxisni aniqlash maqsadida venokovarafiya ureterografiya bilan birga qilinadi. Buyrakning funksiyasi saqlangan bo‘lsa, operativ davo siydik nayini kesib va pastki kovak venaning oldidan uning o‘tkazuvchanligini tiklashdan iborat. Buyrak parenximasining tomomila o‘lishi nefroureterektomiya qilishga ko‘rsatma bo‘ladi.

132

Siydik nayi og‘izchasining ektopiyasi

Kasallik siydik nayi og‘izchasining anomal joylashishidan iborat bo‘lib, u siydik chiqarish kanalining orqa qismida, oraliqda, qin gumbazida, bachadonda, vulva sohasida va kamdan–kam urug‘ pufakchasida yoki to‘g‘ri ichakda kuzatiladi.

Embriogenez jarayonida siydik naylari og‘izchasi qovuq uchburchagining lateral burchagida ochilishi uchun yuqoriga siljiydi, lekin nuqsonli rivojlanishda bu sodir bo‘lmaydi. Xotin - qizlarda siydik nayi og‘izchasining ektopiyasi o‘g‘il bolalar va katta kishilarga qaraganda ancha ko‘p kuzatiladi. Siydik nayining ektopiyalangan og‘izchasi qizlarda 70% uretrada yoki qin oldi dahlizida, 25% esa qinda joylashadi. Odatda, siydik nayi ektopiyasi siydik nayining qo‘shaloq bo‘lishi bilan birga ro‘y beradi, ayni vaqtda yuqori jomni drenajlaydigan siydik nayi ham ektopiyalangan bo‘ladi. Hotin - qizlarda siydikni tuta olmaslikka siydik naylaridan bittasining og‘izchasi qinda, vulvada yoki uretrada ektopiyalanishi sabab bo‘lishi mumkin. Bunday anomaliyaning o‘ziga xos simptomi siyish akti me’yorda saqlanganda siydikning doimiy oqib turishi kuzatiladi: me’yorda joylashgan siydik

nayidan siydik qovuqda to‘planadi va vaqti–vaqti bilan chiqariladi, ikkinchi

ektopiyalanganidan esa noixtiyoriy ravishda tashqariga oqib turadi. Bolalarda siydik doimiy oqib turganda jinsiy lablar va chov burmasi terisining, ba’zan son ichki yuzasining yaqqol bo‘kishi aniqlanadi.

Qovuq bo‘yinchasidan proksimalroq ochiladigan ektopiyalagan siydik nayi, odatda siydikni tuta olmaslikni keltirib chiqarmaydi. Lekin ba’zi bemorlarda, qovuqning neyromushagi rivojlanmaganligi sababli siydik tuta olmaslik bo‘lishi mumkin. Bitta siydik nayining (qo‘shaloq bo‘lmagan) ektopiyasi kam uchraydi.

Siydik nayi og‘izchasi ektopiyalangan buyrak gidronefrotik transformatsiyaga va infeksiyalanishga duchor bo‘ladi.

Siydik nayi og‘izchasi ektopiyasining tashxisi siydikni tuta olmaslik xos bo‘lishiga, xromotsistoskopiyada qovuqda faqat bitta siydik nayining og‘izchasi aniqlanishi va ektopiyalangan siydik nayi og‘izchasining topilishiga asoslanib qo‘yiladi. Uni aniqlash uchun vena ichiga indigokarmin yuboriladi va keyin indigokarminning ajralishini topish uchun siydik chiqarish kanali, oraliq, qin,

133

bachadon va to‘g‘ri ichak sinchkovlik bilan ko‘zdan kechiriladi. Siydik nayi

og‘izchasi ektopiyasida yuqori siydik yo‘llarining qo‘shaloq bo‘lishi mumkinligini aniqlash uchun ekskretor urografiya qilinadi. Buni o‘tkazishda qo‘shaloq buyrakning biror–bir segmenti funksiyasi anchagina yo‘qolganligini tashxislash imkonini beradigan kechiktirilgan rentgen suratlari qolish zarur.

Bolalarda ektopiya qovuq bo‘yinchasi sohasida joylashganda va siydik nayi

og‘izchasining ektopiyasi qovuq sfinkteri yetishmovchiligi bilan qo‘shilib

kelganda tashxislashda eng ko‘p qiyinchilik kelib chiqadi. Bunday hollarda sfinkterning funksiyasini tekshirishga to‘g‘ri keladi.

Ektopiyalangan siydik nayi qovuq bo‘yinchasi sfinkteri sohasida joylashganda bemorda siydik tuta olmaslik bo‘lmaydi; u faqat vaqti–vaqti bilan jismoniy kuchanganda va bemor tik turganda kuzatiladi. Siydik nayi og‘izchasining ektopiyasi uretraning orqa qismida, to‘g‘ri ichakda, urug‘ pufakchalari va urug‘ chiquvchi yo‘lda bo‘lganda ham bunday simptom ko‘zga

tashlanmaydi.

Bunday anomaliyani faqat operatsiya qilib davolanadi. Buyrakning funksiyasi yaxshi saqlanganda ureterotsistoanastomoz refluksga qarshi usuli bo‘yicha, siydik nayi qo‘shaloq bo‘lganda – ureteroureteroanastomoz, uzoq davom

etgan pielonefritda yoki gidronefrozda – nefroureterektomiya qilinadi.

Jom kistasi (jom divertikuli)

Bu anomaliya kam uchraydi. So‘rg‘ich – fornikal va so‘rg‘ich – kosacha

zonalari nerv–mushak apparatining buzilishi natijasida, ular faoliyatining

sinxronizatsiyasi izdan chiqadi, bu kosachani tor yo‘l bilan tutashtirib turadigan

divertikul yoki kistalar paydo bo‘lishiga olib keladi.

Kasallikning klinik namoyon bo‘lishi patologik bo‘shliqning bo‘shashi

buzilishi va buyrakda yallig‘lanish jarayonining rivojlanishi bilan bog‘liq.

Tashxisi qiyin. Ekskretor urogrammada va pielogrammada buyrak jomining

divertikulini kesib olib tashlash, buyrakda og‘ir yallig‘lanish o‘zgarishlar

bo‘lganda – nefrektomiya qilishga ko‘rsatma bo‘ladi.

Jom yonidagi kista. Bu nisbatan kam uchraydi va juda kengaygan limfa tomiridan iborat bo‘lib, yallig‘lanish belgilari va bo‘shlig‘ining obliteratsiyalanishi bilan ro‘y beradi. Bunday kista buyrak sinusida chuqur joylashib, buyrak jomi bilan bitib ketadi. Jom yonidagi kistaning hosil bo‘lishiga buyrak sinusidagi limfa tomirlarining atreziya bo‘lishi va shunga muvofiq, uning kengayishi sabab bo‘ladi. Bolalarda, ko‘pincha buyrak o‘smasi deb noto‘g‘ri tashxis qo‘yiladi. Jom yonidagi kistaga klinik tashxis qo‘yish ancha qiyin. Uning tashxisi ekskretor urografiya, ultrasonografiya va kompyuter tomografiya ma’lumotlariga asoslanib qo‘yiladi. Agar operatsiya vaqtida buyrak darvozasi sohasida ko‘p kistalar topilsa, unda operatsiya a’zoni saqlaydigan bo‘lishi kerak (kistalarni kesib olib tashlanadi).

Shaklining anomaliyalari

Buramasimon siydik nayi. Bu juda kam uchrab, embriogenez jarayonida siydik nayining buyrak bilan birga chanoqdan bel sohasiga siljishida rotatsiya bo‘lishi layoqatsizligi sababli paydo bo‘ladi. Buyrakdagi obstruksiya–retensiya jarayonlarining rivojlanishiga olib keladi. Bu bir va ikki tomonlama bo‘ladi.

Buramasimon siydik nayining bir turi halqasimon siydik nayi hisoblanadi. Ekskretor urogrammada frontal tekisligida halqa hosil qiluvchi siydik nayi

(ko‘pincha uning chanoq bo‘limida) aniqlanadi. Urodinamika yaqqol buzilgan bo‘lsa, operativ davo – siydik nayini rezeksiya qilib uretero–uretero anastomoz qilinadi.

Siydik nayi tuzilishining anomaliyasi

Ureterotsele. Bu siydik nayi intramural bo‘limi hamma qavatining qovuq ichiga churrasimon bo‘rtib chiqishidan iborat (3.17 va 3.18-rasm). Bu nuqsonli rivojlanishda siydik nayi distal bo‘limining devori va siydik nayi og‘izchasi torayib uning intramural segmenti uzayadi.\ Siydik nayi ichki bosimining ko‘tarilishiga toraygan teshik sabab bo‘lib, natijada siydik nayining qovuq ichi bo‘limi kengaya boshlaydi. Qovuqning shilliq pardasi mushak qavati bilan birikishi sababli uning devori g‘ovak, shuning uchun siydik nayi kengaygan intramural bo‘limining shilliq

135

qavati qat–qat bo‘lib ko‘chib qovuq bo‘shlig‘iga ancha ichkari kiradi. Shunday qilib, ureterotsele devori qovuqning shilliq pardasi bilan qoplangan bo‘lib, unda siydik nayi devorining hamma qavatlari atrofiyalanib mushak tolalari sklerozga uchraydi.

3.17-rasm. Chap tomonlama ureterotsele.

3.18 – rasm. Ekskretor urogrammada o‘ng tomonlama ureterotsele.

Ureterotsele patogenezida siydik nayining intramural bo‘limida nerv– mushak apparatining nuqsonli rivojlanishi va uning teshigining torayishi yetakchi omil bo‘lib hisoblanadi.

136

Ureterotsele 500 nafarning 1 tasida uchraydi. Xotin - qizlarda, o‘g‘il bolalar va katta kishilarga qaraganda 3–4 marta ko‘proq aniqlanadi. Ureterotselening ikkita: geterotopik, siydik nayining qo‘shaloq bo‘lgan tomonidan rivojlanuvchi, ortotopik – siydik nayining qo‘shaloq bo‘lmagan tomonidan rivojlanuvchi turi farq qilinadi.

Bolalarda oddiy (me’yorda joylashgan siydik nayi og‘izchasida) va ektopik ureterotsele (ektopiyalangan siydik nayi og‘izchasida) ajratiladi. Kichik yoshdagi bolalarda bunday anomaliyaning 80–90% da siydik nayi qo‘shaloq bo‘lganda ko‘pincha pastki og‘izchasida ektopik ureterotsele aniqlanadi. To‘ntarilgan ureterotsele (qovuq ichidagi bosim ko‘tarilganda siydik nayining keskin ravishda kengaygan intramural bo‘limida ureterotselening invaginatsiyasi sodir bo‘ladi)

kam tashxislanadi.

Xotin - qizlarda ba’zan ureterotselening qovuqdan siydik chiqarish kanali orqali tashqariga chiqishi kuzatiladi, bu siydikning o‘tkir yoki surunkali tutilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday kasallikda ba’zan paydo bo‘luvchi paradoksal

ishuriya (siydik tutilishi bilan uning noixtiyoriy chiqishining qo‘shilib kelishi)

enurez deb notug‘ri baholanadi. Uzoq vaqt tashxislanmagan ureterotsele yuqori siydik yo‘llarining kengayishi, pielonefrit, uretrit, sistit rivojlanishi, tosh hosil bo‘lishining sababi bo‘lishi mumkin.

Ureterotsele klinikasi bel sohasidagi og‘riq, dizuriya, gematuriya

simptomlari bilan namoyon bo‘ladi. Bolalarda ureterotsele kichkina va o‘rta

kattalikda bo‘lsa klinik belgilari aniqlanmaydi; asosiy simptomi dizuriya bo‘ladi.

va bo‘shaluvchi kistaga asoslanib aniqlanadi. Kista kichkina (diametir 0,5–2,5sm) bo‘lishi mumkin, lekin ba’zi xollarda qovuqning butun bo‘shlig‘ini egallaydi. Ba’zan u qarama– qarshi tomondagi siydik nayining og‘izchasini yopib, siydik pasajini buzadi. Ekskretor urografiya qovuqda ureterotsele va siydik nayining

137

kengaygan pastki oxiri sabab buluvchi to‘lish nuqsonini aniqlashga imkon beradi

(3.18-rasm).

Ureterotsele bo‘lgan bolalarning 1/3 qismida qo‘shaloq siydik nayi bo‘lganda ko‘pincha bir–biriga bog‘langan siydik nayida qovuq–siydik nayi refluksi aniqlanadi, kamroq esa reflukslanuvchi ureterotsele topiladi.

Davolash. Ureterotsele kichkina bo‘lganda uni davolash siydik nayi og‘izchasini qovuq ichida transuretral kesish, uni rezeksiya qilish va refluksga qarshi mexanizm shakllanishi uchun ureterotsele devorining bir qismini qoldirishdan iborat. Ureterotsele katta bo‘lganda esa qov usti orqali qovuqni ochib operatsiya yo‘li bilan u olib tashlanadi (3.19rasm).

3.19-rasm. a-Ureterotsele. b-Ureterektomiya. Pieloureteroanastamoz.

Bolalarda geterotopik utererotsele bo‘lganda buyrakning shu segmenti funksiyasi tamomila yo‘qolgan holda, geminefro–ureterektomiya ureterotseleni kesib olish yoki faqat geminefroureterektomiya operatsiyasi bilan chegaralaniladi.

Buyrak segmentining funksiyasi saqlanganda pielouretero – yoki uretero – ureteroanastomoz qilinadi, ureterotseleni kesib olgan holda esa qovuq –siydik nayi refluksi rivojlanishining oldini olish uchun refluksga qarshi operatsiya qilish kerak.

Agar bolada (ko‘pincha chaqaloqlar va ko‘krak yoshidagi go‘daklarda) siydik nayi og‘izchasining to‘liq obstruksiyasi tashxislanganda, shoshilinch holda katta o‘lchamdagi ureterotseleni kesish o‘tkaziladi.

138

Siydik nayining neyromushak displaziyasi. Yuqori siydik yo‘llarining eng ko‘p nuqsonli rivojlanishidan biri. Hozirgi vaqtda bu kasallikning etiologiyasi va patogenezi to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. Bir guruh tekshiruvchilar megaureterning rivojlanishini siydik nayining yukstavezikal yoki intramural

bo‘limida funksional yoki tug‘ma to‘siq borligi bilan bog‘lashadi, boshqalari esa

uni siydik nayi og‘izchasining tug‘ma torayishi va uning intramural bo‘limi pastki

sistoidining neyromushak displaziyasi bilan birga qo‘shilishi deb qarashadi.

Kasallikning patogenezida siydik yo‘llarining yuqori bo‘limida ularning kengayishi va uzayishi holida asta–sekin tonusi buzilishining rivojlanishi yetakchi rol o‘ynaydi. Pastki sistoidining kengayishi axalaziya deyiladi. Bu holda yuqori sistoidlar urodinamikasi saqlangan bo‘ladi. Siydik nayining uzayib borishi bilan jarayonga ikkita yuqori sistoidlarning qutilishi megaureter nomi bilan yuritiladi.

Bu holda siydik nayi keskin kengaygan va uzaygan bo‘lib, uning qisqarish harakati ancha sekinlashadi yoki yo‘qoladi, siydik nayining bo‘shalish dinamikasi keskin buzilgan bo‘ladi.

Siydik nayining neyro–mushak displaziyasi – bir yoki ikki tomonlama anomaliyadir. Uning kechishida quyidagi bosqichlar ajratiladi: I – yashirin yoki kompensatsiyalangan (siydik naylari axaliziyasi); II – jarayonning zo‘rayishiga qarab megaureterning paydo bo‘lishi; III – ureterogidronefrozning rivojlanishi, bunga jarayonning siydik nayi intramural bo‘limi atrofi bo‘ylab tarqalishi va uning devoridagi silliq mushak hujayralar funksiyasining yo‘qolishi sabab bo‘ladi.

Bu kasallik bolalarda bir yoshdan 15 yoshgacha, katta odamlarda esa rivojlanishning kechki bosqichlarida eng ko‘p aniqlanadi. Ikki jarayon tomonlama ko‘p uchraydi. Siydik nayi displaziyasining o‘ziga xos klinik ko‘rinishi yo‘q; ko‘p xollarda bu kasallik pielonefrit yoki buyrak yetishmovchiligi qo‘shilganda aniqlanadi. Bolalarda kasallikning uzoq vaqt klinik simptomlari yo‘qligi neyromushak displaziyani kechikib tashxislashning sabablaridan biridir. Birinchi bosqichda kasallikning simptomlari, odatda, kuzatilmaydi. Ikkinchi bosqichda birinchi klinik simptomlar: umumiy holsizlik, tez charchash, bosh og‘rig‘i, qorinda simillovchi og‘riq, turg‘un piuriya paydo bo‘ladi.

139

Ultratovush tekshiruvlarida siydik nayi va kosacha–jom tizimining kengayishi aniqlanadi. Ekskretor urogrammalarda – siydik nayining hamma qismida kengayish kuzatiladi (3.20 – rasm).

Urokinematogrammada siydik nayining keskin va sust qisqarishi ko‘rinadi. Uchinchi bosqichda klinik ko‘rinish aniqroq bilinadi. Qon zardobida mochevina soni 17–25 mmol/lga yetadi. Ko‘pchilik bemorlarda siydik yo‘llarining yuqori bo‘limida anchagina anatomo–funksional o‘zarishlar aniqlanadi; siydik naylari keskin kengayadi, diametri 3–4smga yetadi va uzayadi– gidronefrtik transformatsiya paydo bo‘ladi.

Bolalarda siydik nayining neyromushak displaziyasi ko‘pincha boshqa nuqsonli rivojlanishlar (buyrakning polikistozli displaziyasi, faoliyati yo‘qolgan rudementar buyrak, qovuq–siydik nayi refluksi va b.) bilan birga uchraydi, ba’zan ikki tomonlama kriptorxizm yoki qorin mushaklari aplaziyasi (“olxo‘ri qorin” sindromi) birga kuzatiladi.

3.20-rasm. Ekskretor urogramma. O‘ng siydik nayida neyromushak displaziya.

Urokinematografiya shuni ko‘rsatadiki, siydik nayining axalaziyasida qisqarish to‘lqini pastki sistoidgacha yetib, undan keyin tarqalmaydi, magaureter va gidroureteronefrozda qisqarish to‘lqinlari juda kam bo‘ladi yoki bo‘lmaydi.

140