Urologiya

mikroskop orqali tekshirganda unda jigarrang qo‘ng‘ir pigment – mioglobin topiladi.

Silindruriya – siydikda silindrlar bo‘lishi. Bu urologik kasalliklarda juda

kam uchraydi va asosan nefrit bo‘lgan hollarda hamda uzoq muddat nefrotoksik

antibiotiklar (gentamitsin) ishlatilgandan keyin kuzatiladi. Silindruriya haqiqiy yoki soxta bo‘lishi mumkin. Haqiqiy silindrlarga gialinli, donali va mumsimon, soxtasiga – siydik kislotasi tuzlaridan tashkil topgan silindrlar, mioglobin va bakteriyalar kiradi. Urologik kasalliklarda faqat gialinli silindrlar uchraydi.

Bakteriuriya – siydikda bakteriyalar bo‘lishi. Siydikda leykotsitlar

aralashmasi topilganda yallig‘lanish jarayonining, ya’ni nospesifik yoki spesifik (sil) qo‘zg‘atuvchilarini qidirish kerak. Nospesifik yallig‘lanish jarayonida siydik bakteriologik ekmasida har xil patogen floralar (ichak tayoqchasi, stafilokokk, streptokokk, ko‘k yiring tayoqchasi, proteyalar va b.) aniqlanadi.

Siydik me’yorda steril bo‘ladi. Siydikda bakteriyalar biror bir patologik jarayon oqibatida, faqat buyrak filtri buzilganda paydo bo‘ladi. Buyrak zararlanmasdan bakteriuriya mavjud bo‘lmaydi. Bakterologik tekshirish usulida siydikda mikroorganizmlar borligini aniqlash mumkin. Ularni identifikatsiyalash bakteriologik usul bilan o‘tkaziladi. Siydikni ekib ko‘rganda nafaqat mikroblar turi, balki ularning 1 ml siydikdagi soni ham aniqlanadi. Bakteriyalar koloniyasi sonini aniqlash haqiqiy patologik bakteruriyani siydikni olish paytida ifloslanishi (kontaminatsiya) natijasida kelib chiqadigan bakteriuriyadan farq qilishga imkon beradi. Mikroblar soni 1ml siydikda 105 va undan ko‘p bo‘lsa, siydik–tanosil a’zolarida infeksiyali yallig‘lanish jarayoni natijasida paydo bo‘ladigan haqiqiy bakteriuriya to‘g‘risida o‘ylash zarur.

Pnevmaturiya – siydik bilan havo yoki gaz chiqishi. Juda kam uchraydigan holat. Bu sistoskopiyada, kateterlashda yoki boshqa asbob – uskunalar yordamida qilinadigan operatsiyalarda yoki qovuqni kontrastlash maqsadida kislorod yuborilganda kuzatilishi mumkin.

Patologik pnevmaturiya siydik yo‘llariga ichak–siydik yoki siydik–jinsiy a’zolar oqmalarida, ayniqsa, qandli diabetda yoki siydik nayini jarroxlik yo‘li

41

bilan ichakka almashtirganda, siydik yo‘llaridagi bakteriyalardan gaz hosil bo‘lganda achish jarayoni oqibatida paydo bo‘lishi mumkin.

Lipuriya – siydikda yog‘ bo‘lishi, bu, odatda siydik sathidagi yog‘ning dog‘iga qarab aniqlanadi. Lipuriya naysimon suyaklarning ko‘p sinishlari natijasida buyrak kapillyarlarining yog‘li emboliyasida, qandli diabetda kuzatiladi.

Xiluriya – siydikda limfa aralashmasi bo‘lishi, bu vaqtda siydik quyuq sut rangida bo‘ladi. Xiluriya ko‘pincha kosachalar yoki jom darajasida siydik yo‘llari va katta limfa tomirlari o‘rtasida aloqa (oqma) paydo bo‘lganda vujudga keladi. Bunday oqmalar yallig‘lanishda, o‘sma jarayonlarida, ko‘krak yo‘lini qisilishga olib boruvchi shikastlanishlarda ro‘y berishi mumkin. Filyariatoz kasalligida bir vaqtning o‘zida siydik va limfa yo‘llari zararlanadi. Buning natijasida xiluriya kuzatilishi mumkin.

Gidatiduriya – (exinokokkuriya) siydikda mayda exinokokk pufakchalari bo‘lishi. Ular siydik yo‘llariga buyrakda yorilgan gidatid pufakchalaridan tushadi. Bundan tashqari, siydikda yorilgan pufakchalardan qolgan po‘stlar topiladi. Siydik cho‘kmasini mikroskopda ko‘rilganda parazitning elementlari aniqlanadi.

Aktinomikozda aktinomitsetning qoldiqlari (druzlari) topiladi. Siydik va jinsiy a’zolar shistosomozida shistosomozning ma’lum bir rivojlanish bosqichida ularning tuxumlari siydikda bo‘lishi mumkin, bu esa shu kasallikning mutlaq belgisi hisoblanadi.

Siydik chiqarish kanalidan patologik ajralma chiqishi va shahvatning o‘zgarishi.

Siydik chiqarish kanalidan ajralma chiqishi

Siydik chiqarish kanalidan yiringli ajralma chiqishi. Uing yallig‘lanishi, ya’ni uretritda paydo bo‘ladi. Bunda siydikda uretral “ipchalar” aniqlanadi, mikroskopda tekshirganda ular siydik chiqarish kanalining ko‘chib tushgan va shilliq qavatining nekrozga uchragan qismlaridan iborat bo‘lib, ko‘p sonda leykotsitlar topiladi. Ajralmani bunday tekshirishda unda har xil mikroorganizmlar (gonokokklar, trixomonadalar, nospesifik flora va boshqalar) borligi aniqlanadi.

42

Spermatoreya – shahvat suyuqligining ereksiyasiz, orgazm va eyakulyatsiyasiz chiqishi. Uzluksiz spermatoreya orqa miyaning og‘ir zararlanishida kuzatiladi. Shahvatning beixtiyor oqishi prostatit bo‘lgan bemorlarda qorin devorini kuchli tarang qilgan vaqtda, ayniqsa qiynalib ich kelganda, to‘g‘ri ichak va urug‘ pufakchalarining bir vaqtda shiddatli qisqarishida ro‘y berishi mumkin. Spermatoreya borligi siydik chiqarish kanalidagi ajralmani mikroskopda tekshirganda tasdiqlanadi.

Prostatoreya – siyish jarayoni oxirida yoki ich kelish vaqtida prostata bezi suyuqligining spermatozoidlar aralashmasiz kelishi. Ajralmani mikroskopda tekshirganda unda spermatozoidlar bo‘lmaydi faqat lesitin donachalari topiladi, bu prostatoreya borligidan dalolat beradi. Ko‘pincha prostatoreya ich kelishi vaqtida prostata bezidan suyuqligini mexanik ravishda ezib chiqarish oqibatida paydo bo‘ladi. Lekin bu faqat prostata bezining chiqaruvchi yo‘llarida suyuqligi dimlanib qolishi vaqtida ro‘y berishi mumkin, shuning uchun prostatoreyani hamma vaqt patologik simptom deb hisoblamoq zarur. Agar prostata bezining atoniyasi yoki gipotoniyasiga infeksiya qo‘shilsa, prostata bezining suyuqligida uning me’yordagi elementlari bilan birga leykotsitlar va bakteriyalar topiladi.

Prostatoreya surunkali prostatitning ko‘p uchraydigan simptomi hisoblanadi.

Shaxvatning o‘zgarishi

Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotiga (1992 yil) ko‘ra, me’yorda 1 ml erkaklar eyakulyatida kamida 20 mln spermatozoid bo‘lib, ularning 50% dan

ko‘pi tez va sekin ilgarilab boradigan harakat qiladi.

Aspermatizm – jinsiy aloqa vaqtida eyakulyatsiya bo‘lmasligi. Jinsiy mayllik va ereksiya saqlanadi. Aspermatizm bepushtlikka olib keladi. Uning sabablari urug‘ chiquvchi yo‘llarning bekilib qolishi, urug‘ning qovuqqa otilib chiqishiga olib keluvchi urug‘ otuvchi yo‘llarning ektopiyasi bo‘lishi mumkin.

Urug‘don to‘qimasini gistologik tekshirganda spermatogenezning me’yordaligi

aniqlanadi.

Oligozoospermiya – eyakulyatda spermatozoidlarning yetarli sonda

spermatozoidlar soni 30% va undan ham kamroqni tashkil etadi. Me’yordagi shakllari faqat 5–10 %, spermatogenez hujayralarining soni 40% va undan

yetganligi aniqlanadi. 1 ml shaxvatda 20 mln. dan kam normal spermatozoidlar bo‘lishiga qaramay, ko‘p hollarda xomiladorlik bo‘lmaydi. Oligozoospermiya urug‘donlarning rivojlanmasligi, giperplaziyasi, kriptorxizm, og‘ir infeksiyani

boshdan kechirish, parotit, nikotin, spirtli ichimliklar, narkotik moddalar bilan

zaharlanish, jinsiy a’zolarning yallig‘lanish kasalliklari, ko‘pincha vezikulit natijasida kelib chiqishi mumkin.

Astenozoospermiya – harakatchan spermatoidlarning (A va B

kategoriyadagisi 50% dan kam ) yetarli sonda bo‘lmasligi.

Teratozoospermiya – morfologik jihatdan me’yordagi (30% dan kam)

ekskretor turlari farq qilinadi. Birinchi turida urug‘don to‘qimasida spermatogenez buzilgan bo‘ladi; urug‘donni biopsiya qilganda urug‘ kanalchalarining atrofiyasi,

urug‘donlarning rivojlanmasligi, ularning mexanik shikastlanishi, gidrotsele, varikotseleda, urug‘donlarning yallig‘lanish kasalliklarini boshdan o‘tkazgandan keyin, spermatogen epiteliyning degenerativ o‘zgarishlari va atrofiyasi oqibatida bo‘lishi mumkin. Bunday simptom yana avitaminozlarda, diabetda, rentgen bilan

nurlanishda, asab–ruhiy kasalliklarda kuzatiladi. Ekskretor azoospermiya

yallig‘lanish kasalliklarini boshdan o‘tkazilganligi natijasida urug‘ chiquvchi yo‘llarning chandiqli o‘zgarishlarida kuzatiladi. Urug‘donni biopsiya qilganda spermotogenez saqlangan bo‘ladi.

Nekrospermiya – eyakulyatda spermatozoidlar sonining yetarli sonda

o‘zgarishlar bo‘lganda nekrospermiya kelib chiqadi, ya’ni u joyda me’yorda

spermatozoidlarning yetilish jarayoni tugallanadi. Prostata bezidagi va urug‘ pufakchalaridagi yallig‘lanish jarayonida ham nekrospermiya paydo bo‘lishi

mumkin. Eyakulyatni eozin buyog‘i bilan maxsus bo‘yagandan keyingi

tekshirishlariga asoslanib mikroskop yordamida tashxis qo‘yiladi.

Gemospermiya – shahvatda qon bo‘lishi. Haqiqiy gemospermiyada urug‘donda, uning ortig‘ida, urug‘ pufakchalarida, prostata bezida shahvatga qon tushadi va bunda shahvat to‘qqizil yoki qo‘ng‘ir rangda bo‘ladi. Soxta

ko‘pincha vezikulit oqibatida gemospermiya paydo bo‘ladi. Keksa va qari erkaklarda gemospermiya prostata bezi rakining belgisi bo‘lishi ham mumkin.

Nazorat savollari:

1.Buyrak sanchig‘ini qanday kasallik va sindpomlar bilan qiyosiy tashxislanadi?

2.Gematuriyaning qanday turlari mavjud?

Testlar:

1.Buyrak atrofidagi yog‘ kletchatkada yallig‘lanish jarayonida, bemorning o‘ziga xos bo‘lgan majburiy xolatini ta’kidlang.

A. Orqada, oyoqlarini uzatgan xolatda.

V.Sog‘lom tomonga o‘girilgan, oyoqlarini uzatgan xolatda.

S.To‘shakda bezovtalangan xolatda.

D.Kamxarakatli, umurtqa pog‘anasining zararlangan tamonga skoliozi.

2.Buyrak sanchig‘ida bemorning o‘ziga xos xolatini ta’kidlang.

A. Tinchlangan, oyoqlarini uzatgan xolatda orqa bilan yotadi.

V.Bezovtalangan, inkillaydi, kuchli og‘riq tufayli to‘shakka yopishib qolgan. S.Bezovtalangan, to‘shakda oyoqlarini qoringa yaqinlashtirgan xolatda yotadi.

D.Bezovtalangan, o‘ziga qulay xolatni topaolmay, xamma vaqt o‘z o‘rnini o‘zgartiradi.

Vaziyatli masala:

Bemor og‘rikli va qiyinalib siyishga shikoyat qiladi.

45

-Bu dizuriyaning qaysi turi?

-Sababi?

2-BOB. UROLOGIK BEMORLARNI TEKSHIRISH

Asboblar bilan tekshirish usullari

Qovuqni kateterlash

Bu usul tashxislash va davolash maqsadida, ya’ni qovuqni bo‘shatish, yuvish, dori moddalarini (instillyatsiya) va kontrast preparatlarni kiritish uchun qo‘llaniladi. Kateterlash uchun kateterlar, ya’ni metalll, rezina yoki polimer materiallardan tayyorlangan naycha ko‘rinishidagi asboblar ishlatiladi. Kateterlar

yumshoq (rezina), qattiq (metalll) va yarim qattiq (elastik) bo‘ladi.

Kateterlar har xil diametrga va unga tegishli har xil raqamlarga ega. Kateter

raqami boshqa asboblarga o‘xshab Sharer shkalasi bilan belgilanadi va

millimetrda asbobning aylanasi uzunligiga teng bo‘ladi. Masalan, 18 raqamli kateterning aylanasi uzunligi 18 mm ga, diametri taxminan 6 mm teng. Amaliyotda, asosan, elastik kateterlardan Nelaton, Timan, Pesser, Malekot va

Foley kateterlari qo‘llaniladi (2.1– rasm).

Erkaklar, ayollar va yosh bolalar qovug‘ini kateterlash uchun maxsus kateterlar mavjud. Yosh bolalar kateterlari kattalarnikiga qaraganda kichikroq,

ayollarniki kaltaroq va “tumshug‘i” qisqa egrilangan bo‘ladi.

Ayollarda qovuqqa kateterni kiritish texnikasi oddiy. Ayollarni oyoqlarini kerib, chalqancha yotgan holatida, siydik chiqarish kanalining tashqi teshigi

antiseptik eritmaga botirilgan paxtalik sharik bilan sinchiklab tozalanadi.

Shundan keyin steril sharoitda kateter uretra orqali qovuqqa kiritiladi. Metalll kateterni kiritish vaqtida asbobning egriligini e’tiborga olmoq zarur, uning kichkina yoyini uretraning orqa devoriga salgina bosib, zo‘r bermasdan qovuqqa o‘tkazish kerak. Yumshoq yoki yarim yumshoq kateter pinset yordamida kiritiladi.

Siydik–tanosil a’zolarining har xil kasalliklari va shikastlanishlarini tashxislash va davolash uchun maxsus urologik asboblar (kateterlar, bujlar va endoskoplar) zarur. Har yili, shuning bilan birga yangi tug‘ilgan va ko‘krak

46

tashxisni aniqlashda zaruriyat bo‘lganda bir muncha murakkabroq tekshirishga kirishiladi.

2.1 –rasm. Elastik kateterlar. Ular bir-biridan kateterning uchki qismning tuzilishi bilan farq qiladi, ularning orqa qismi (1) esa bir xil bo‘lib, faqat Fole kateterida ballonchaga ulangan ikkinchi “shoxchasi” bo‘ladi (2): a) Nelaton kateteri; b) ochiq uchli (Kuveler) kateter; s) Timan kateteri; d)

Malekot kateteri; e) Pesser kateteri; f) Foley kateteri.

Asboblar bilan tekshirish usullari aseptika va antiseptika ning hamma qoidalariga amal qilishni talab etadi va pastki siydik yo‘llarida o‘tkir yallig‘lanish jarayoni bo‘lganda ular qo‘llanilmaydi. Siydik a’zolariga asbob zo‘r bermasdan kiritiladi.

Erkaklarda qovuqqa kateterni kiritish texnikasi ancha murakkabroq. Bemorni chalqanchaga yotqizib, olat boshchasini toj egatchasining yon tomonidan

(uretrani siqmasdan) chap qo‘lning o‘rta va nomsiz barmoqlari bilan ushlanadi

47

va siydik chiqarish kanalini shilliq pardasining burmalari tekislanishi uchun bir oz oldinga tortiladi. Bunda shu qo‘lning ko‘rsatkich va bosh barmoqlari bilan uretraning tashqi teshigi bir oz ochiladi. Siydik chiqarish kanalining tashqi teshigi va olat boshchasi antiseptik dori bilan ishlov berilgandan keyin, sterillangan vazelin moyi yoki sintomitsin linimenti surkalgan kateterni o‘ng qo‘l bilan ushlab sterillangan pinset yordamida uretradan o‘tkaziladi (2.2-rasm). Bu yangi tug‘ilgan, ko‘krak yoshidagi va yosh bolalarda ayniqsa muhim hisoblanadi.

2.2-rasm. Erkak kishida qovuqni kateterlash.

Erkaklarda metalldan qilingan kateterni kiritish texnikasi bundan ham

murakkabroq va muayyan mahoratni hamda o‘ta ehtiyotkorlikni talab qiladi.

Siydik chiqarish kanalining tashqi teshigiga ishlov berib va olat boshchasini chap

qovuqning tashqi sfinkterigacha kiritiladi, u yerda to‘siqqa duch keladi. Keyin olat kateter bilan birga qorinning o‘rta chizig‘iga salkam gorizontalburchak ostida qorinning oldi devoriga o‘tkaziladi va asbobning tashqi uchi (paviloni) asta–sekin tushiriladi, uning ichki uchini chuqurroq va uretrani unga tortib kiritish davom ettiriladi. Kateter yengil qarshilikni yengib, siydik chiqarish kanalining

48

orqa qismidan qovuqqa o‘tadi. Kateterning tashqi uchi bemorning oyog‘i o‘rtasida bo‘ladi, asbobning uzunasiga o‘z o‘qi bo‘ylab erkin burash mumkinligi, uning ichki uchi qovuqda ekanligidan dalolat beradi. Kateterdan siydik chiqishi buning qo‘shimcha isboti bo‘ladi. Metalll asbobni qovuqqa kuch bilan kiritish siydik chiqarish kanalini yoki qovuq bo‘yinchasini teshishi (unda soxta yo‘l hosil bo‘lishi) sababli juda xavflidir. Siydik chiqarish kanali va qovuq bo‘yinchasida to‘siq (prostata bezining xavfsiz giperplaziyasi (adenoma) va raki, uretraning torayishi) bo‘lganda bunday asoratlar ayniqsa xavfli bo‘ladi. Erkaklarda

qovuqni kateterlashda shikastlanish va yallig‘lanish asoratlari bo‘lishi

sababli unga kamdan – kam hollarda ko‘rsatma bo‘lishi kerak. Qovuqda, siydik chiqarish kanalida va prostata bezida o‘tkir yallig‘lanish jarayoni bo‘lganda qovuqni kateterlash ma’lum darajada mumkin emas.

Ko‘p hollarda prostata bezining xavfsiz giperplaziyasi yoki siydik chiqarish kanalining chandiqli torayishi bilan kasallangan bemorlarda kateterlash o‘tkazishga to‘g‘ri keladi.

Quyidagi qoidaga rioya qilish tavsiya etiladi : agar siydik chiqarish

kanaliga kiritilayotgan kateter to‘siqqa duch kelsa, uni kuch bilan qovuqqa kiritish kerak emas, chunki uretrani shikastlab qo‘yishi mumkin. Kateter chiqarib olinadi va diametri kichikrog‘iga almashtiriladi.

Siydik oqimining paydo bo‘lishi kateterning qovuqda ekanligini tasdiqlaydi. Qovuqni kateterlash ba’zan siyib bo‘lgandan keyin qoldiq siydik sonini va qovuq hajmini aniqlash kerak bo‘lganda, tashxislash maqsadida qo‘llaniladi. Ammo ultrasonografiya xavfsiz usul bo‘lib, u nafaqat qovuqning hajmini, balki uning shaklini va devorining qalinligini ham aniqlashga imkon beradi.

Qovuqni kateterlash sistografiya qilish maqsadida, ya’ni kateter orqali 250–

300 ml kontrast modda yoki gaz yuborilganda, shuningdek, urodinamik tekshirishlarda, qovuq va siydik chiqarish kanalining kasalliklarida kateter orqali dori preparatlari kiritilganda o‘tkaziladi.

49

Ba’zi bir bemorlarda qovuq doimiy ravishda kateterlanadi, va kateter ma’lum bir muddatga doimiy qoldiriladi. Siydikni uzoq muddatga (ajratib) oqizib qo‘yishda Foley tipidagi ballonli kateter ishlatiladi.

Siydik chiqarish kanalini bujlash

Buj o‘tkazish tashxislash (siydik chiqarish kanalida torayish borligini,

toraygan joyni va darajasini aniqlash uchun) va davolash (uretraning toraygan

joyini kengaytirish uchun) maqsadida qo‘llaniladi. Siydik chiqarish kanalida yoki qovuqda toshning joylashishini aniqlash uchun ham ularni bujlar bilan zondlanadi.

Bu murakkab bo‘lmagan muolaja, lekin uretrani shikastlamaslik va yallig‘lanish jarayonini qo‘zg‘atmaslik uchun ehtiyot bo‘lish kerak. Bujlarning sirg‘alishini

yaxshilash va mahalliy og‘riqsizlantirish samarasiga erishish uchun erkaklarda

uretraga lidokainli gel kiritiladi. Ayollarda ko‘pincha uchi zaytun shakliga ega bo‘lgan bujlar yordamida uretraning kalibrini o‘lchashga to‘g‘ri keladi. Uretraga, ularni chiqarib olayotganda qarshilikni his qilmaguncha oshib boruvchi

joyning (uretraning kalibri) taxminiy diametri aniqlanadi va mos keladigan raqamli metalll buj olinadi. Siydik chiqarish kanalini bujlash uchun har xil shaklli va diametrli asboblar ishlatiladi. Eng ingichka bujlar (№1–3) ipsimon (fili–

Bujlarni o‘tkazish usuli xuddi metalll kateterlarni kiritishga uxshaydi. Agar buj siydik chiqarish kanalida o‘tkazib bo‘lmaydigan to‘siqqa duch kelsa, kuchni oshirmaslik kerak, kichikroq diametrdagi bujni o‘tkazishga harakat qilish zarur.

Torayishlarda elastik o‘tkazuvchisi bo‘lgan metalll bujlar (Lefor bujlari) ishlatiladi. Avval uretradan ingichka va egiluvchan o‘tkazuvch buj o‘tkaziladi, keyin uning tashqi uchiga rezba bilan ta’minlangan metalll buj burab kirgaziladi va uni o‘tkazuvchi izidan siydik chiqarish kanali bo‘ylab o‘tkaziladi. Bunday buj o‘tkazish har 1–3 kun oralig‘ida takrorlanadi. Buj o‘tkazgandan keyin o‘tkir

50