2. Дзіцячая літаратура пачатку XX стагоддзя

Заснавальнiкам беларускага i ўсходнеславянскага кнiгадрукавання прызнаны вучоны i пiсьменнiк, доктар фiласофii i медыцыны з Полацка Францыск Скарына (каля 1490 – каля 1551). Яго першая кнiга «Псалтыр» выйшла ў 1517 г. у Празе. Выкарыстоўвалi доўгi час для навучання дзяцей (i дарослых) грамаце.

Прадаўжальнiкамi культурна-асветнiцкiх традыцый Скарыны былi Сымон Будны, Л.Крышкоўскi i М. Кавячынскi, намаганнямi якiх у 1562 г. у Нясвiжскай друкарнi была выдадзена першая кнiга па-старабеларуску на тэрыторыi Беларусi – «Катэхiзiс», створаная для таго, каб «деток своих научали».

Вялiкую ролю ў пашырэннi асветы (i адпаведна кнiг для дзяцей) на Беларусi адыгрывалi брацкiя школы i адчыненыя пры iх друкарнi, якiя дзейнiчалi ў Вiльнi, Еўі, Магiлёве i iнш. Быў надрукаваны першы буквар Лаўрэнцiя Зiзанiя «Наука ку читаню и розуменю письма словенского» 1596, якi складаўся з лемантара (азбукi), катэхiзiса i лексiка. Мялецiя Сматрыцкага «Евангелле вучыцельнае» (1616, Еўе) i самая вядомая з беларускiх граматык – «Грамматики словенския правильное синтагма» (1619).

Адметную ролю ў культурным жыццi таго часу адыграў вядомы магiляўчанiн Спiрыдон Собаль, яго намаганнямi былi адчынены 2 друкарнi. Ён на беларускай мове выдаў «Малiтвы паўсядзённыя», «Буквар» 1631, «Часаслоў» 1632. У 1635 пачалi працаваць друкарнi ў Буйнiчах.

З iмем С. Полацкага звязаны першыя старонкi беларускай дзiцячай паэзii, нараджэнню якой спрыяла яго дзейнасць. Зборнiкi вершаў: «Псалтыр рыфматворная» (з дадаткам вершаванага «Месяцаслова»), «Вертоград многоцветный» («Сад шматколерны»).

Лiтаратурная традыцыя, закладзеная паэтамi 16–17 ст, была перапынена ў сувязi з забаронай да ўжывання беларускай мовы.

У пачатку 20 ст. з’яўляюцца шматлiкiя выдавецкiя суполкi, дзе выходзяць беларускiя чытанкi – «Беларускi лемантар, або Першая навука чытання», кнiгi Ластоўскага «Родныя зярняты: кнiжыца для школьнага чытання» i iнш.

Пецярбургская выдавецкая суполка «Загляне сонца ў акенца» выдала ў 1906 г. «Беларускi лемантар, або Першая навука чытання». Задачай падручнiка было навучыць дзяцей чытаць па-беларуску. За аснову навучання грамаце ўзяты складовы метад: спачатку вывучалiся галосныя лiтары, затым склады з iмi, а потым ётавыя. Пасля азбукi змяшчалiся тэксты для чытання.

Другой дзiцячай кнiгай было «Першае чытанне для дзетак беларусаў» Цёткi (1906).

Падзейна-мастацкiм падмуркам для «Першага чытання…» з’явiлiся народныя апавяданнi, песнi, казкi, прымаўкi – усе яны былi апрацаваныя Цёткай, адаптаваныя да дзiцячага ўспрымання. Хрэстаматыя падзяляецца на дзве часткi, якiя маюць асобныя раздзелы. У першай частцы прадстаўлены наступныя лiтаратурныя формы:

– кароткiя апавядальныя эпiзоды этнаграфiчнага зместу («Нядзеля», «Наша гаспадарка», «Цыган»). Героi вядомыя дзiцяцi: сяляне-бацькi, сялянскiя дзецi; падзеi тасама знаёмыя – звесткi з побыту сялянскай сям´i. У апавяданнi «Цыган» паказаны гультаяватасць, жаданне спажыць чужое. Аўтар вядзе чытача па шляху пазнавальнасцi народных уяўленняў аб прадстаўнiках іншых этнасаў;

– апавяданнi з казачным сюжэтам («Сварба», «Гутарка асота з крапiвою»). Лiтаратурныя героi вядомы дзецям: вясна i зiма, асот i крапiва;

– казкi («Журавель i чапля», «Курыца i пятух»). У iх прадстаўлены займальны матэрыял для фармiравання ўмення чытання. Выкарыстоўваюцца паўторы дыялогаў па нарастаючай iх колькасцi, дазваляюць дзецям вучыцца чытаць бегла;

– апавядальныя эпiзоды-iлюстрацыi да народных выслоўяў («Пакуль не ў руках, не кажы, што тваё», «З прыску ды ў агонь»). Сюды адносiцца i верш «Сынок маленькi» ў падагульняючым кантэксце выкарыстоўваецца народнае выслоўе «Абяцанка-цацанка, а дурному радасць, // Часта абяцаюць, рэдка датрываюць».

Матэрыялы другой часткi хрэстаматыi вызначаюцца ўскладненасцю iх зместу: прыродаапiсальнай (вершы «Мой сад», «Лес», апавяданне «Пчолы»), сацыяльнай (апавяданнi «Мая вёска», «Сiрата»), патрыятычнай (верш «Родная вёска»).

Творы гэтай часткi хрэстаматыi пераклiкаюцца памiж сабой iдэйным гучаннем.

Акрамя арыгiнальных твораў, у другой частцы хрэстаматыi змешчаны i фальклорныя: прыпеўкi, прыказкi, загадкi. Згрупаваны ў адпаведных частках.

Цётка ў гэтым жа годзе выдае яшчэ адну кнiгу «Гасцiнец для малых дзяцей». У зборнiк увайшлi розныя паводле жанравага вызначэння творы. У канцы 1909 г. суполка «Загляне сонца ў акенца» разам з вiленскiм таварыствам «Наша хата» выдала падручнiк Я. Коласа «Другое чытанне для дзяцей беларусаў».

З 1922 г. i пасля выдадзены вучэбныя дапаможнiкi «Лемантар», «Роднае слова: Першая кнiга» С. Некрашэвiча; чытанка «Родны край» Л. Чарняўскай; хрэстаматыя «Наша крынiца» Я. Лёсiка і iнш.

Многiя iдэi i традыцыi выдатных метадыстаў пачатку 20 ст. з поспехам выкарыстоўваюць складальнiкi сучасных падручнiкаў i чытанак для школьнiкаў.

Тэматычная разнастайнасць твораў М. Багдановiча, якiя ўваходзяць у дзiцячае чытанне

Адметнае месца ў творчасцi М. Багдановiча займае пейзажная лiрыка. Асэнсаванне дзецьмi вобразаў пейзажнай лiрыкi – эфектыўны сродак фармiравання iх эстэтычна-мастацкага густу.

У вершы «Зiмовая дарога» Багдановiч стварае паэтычныя карцiны зiмовай ночы, паказвае яе прыгажосць i таямнiчасць. У вершы «Зiмой» паказвае карцiну зiмовага вечара, у якой усё жыве, рухаецца, да чагосьцi iмкнецца. Верш «Кiнь вечны плач свой аб старонцы!» паэт даводзiць, што i ў змрочным жыццi ёсць светлае, важна толькi ўбачыць яго. Верыць, што ясны дзень настане, бо як за зiмой прыходзiць вясна, так i лепшае прыходзiць за горшым.

Казкi М. Багдановiча «Сон-трава», «Музыка», «Мушка-зелянушка i камарык – насаты тварык».

Паэма-казка «Мушка-зелянушка i камарык – насаты тварык» мае пазнавальнае значэнне для дзяцей. У аснову твора пакладзена беларуская народная песня пра няўдалую жаніцьбу камара. У казцы сустракаем насякомых, вонкавы выгляд якіх і паводзіны адпавядаюць біялагічным. У творы адноўлены народныя сямейна-бытавыя абрады (сватанне, заручыны, вяселле, пахаванне, скарга). Паэма-казка вызначаецца пазнавальнасцю маральнага зместу (не заўсёды за прыгожымi i нiбыта шчырымi словамi стаяць прыгожыя ўчынкi).

У лiрыцы М. Багдановiча адбываецца паэтызацыя духоўнай спадчыны, нацыянальных традыцый. У вершах «Слуцкiя ткачыхi», «Перапiсчык», «Летапiсец» i iншых узнаўляюцца эпiзоды стварэння духоўных каштоўнасцей нашымi продкамi. Апавяданні М. Багдановiча «Катыш», «Марына», «Апокрыф» вызначаюцца вобразнасцю, адпавядаюць дзiцячым уяўленням i псiхалагiчнай матываванасцю паводзiн дзяцей.

У апавяданнi «Катыш» Багдановiч умела перадае стан душы хлопчыка, якi жадае перамагчы ў гульнi катання велiкодных яек i баiцца прайграць свой незвычайны «катыш».

У творы «Марына» адлюстраваны эпiзоды знаёмства i сяброўства апавядальнiка i маленькай дзяўчынкi.

Творы М. Багдановiча для дзяцей i пра дзяцей вызначаюцца аб’ёмнасцю вобразаў, псiхалагiчнай матываванасцю ўчынкаў лiтаратурных герояў i эстэтычнай глыбiнёй.