Жасанды пиретроидтар

Пиретроидтар – құрамында циклопропан карбон қышқылының цинерин, пиретрин секілді әсер етуші туындылары бар күрделі эфир. Синтетикалық жолмен хризантема өсімдігінен алынады. Біздің дәуірімізге дейін пиретроидтар дәрілік түймедақ гүлінің ұнтағы ретінде қолданып келген. Ал химиялық құрамы тек өткен ғасырдың 50-ші жылдары ғана белгілі болды.

Цинерин мен пиретрин - өзіне тән иісі бар, тотығу және гидролиздену нәтижесінде белсенділігін тез жоятын сұйықтық. Оларды синтездеу өте қиын. Сондықтан, қазіргі уақытта оларды жасанды жолмен алып, алынған күрделі эфирді - жасанды пиретроидтар дейді. Жасанды пиретроидтар қазіргі уақытта өте жиі қолданылады. Өздерінің күшті инсектицидтік және акарицидтік белсенділігімен ерекшеленеді. Әсері ФОҚ-ға қарағанда күштірек және әр гектар жерге жүз граммға дейін ғана қолданылады.

Пиретроидтардың сыртқы ортаға төзімділігі төмен. Бірақ ауыл шаруашылығында және ветеринарияда дұрыс қолданбау - адамдар мен жануарлар арасында улану тудырады. Пиретроидтардың уыттылығы әр малға әр түрлі. Оның ішінде жоғары уытты, орташа уытты және уыттылығы әлсіз препараттары болады. Жылы қанды жануарлар үшін децис, сумицидин секілді пиретроидтар өте улы. Барлық пиретроидтардың кумулятивті әсері төмен.

Ровикурт - әлсіз иісі бар, органикалық еріткіштерде жақсы, суда нашар еритін, ашық түсті майлы сұйықтық. Құрамындағы әсер етуші зат - перметрин. Мал дәрігерлігінде перметрин (амбуш, корсар) түрінде қолданылады. Ол құрамында 25% әсер етуші заты (перметрин) бар эмульсия түрінде шығарылады. Өндірісте сонымен қатар, құрамында перметрин бар стомазан, креопир, анометрин және пирвол қолданылады.

Перметринді астық тұқымдастарды, көкөніс өнімдерін, жүзімдіктерді, дәрілік өсімдіктерді өңдеу үшін зиянкестер мен кенелерге қарсы 0,01-0,02 %-ды эмульсия түрінде 0,1-0,2 кг/га мөлшерінде бүрку арқылы қолданылады. Малдарды 0,05-0,1%-ды сулы эмульсиясымен шомылдырылады. Сауын малдарға қолдануға болмайды. Бұл пестицид аралар мен балықтарға өте улы әсер етеді.

Пирволдың 0,05%-ды сулы эмульсиясымен өңделген қой етінен 3 күннен кейін 0,051, бауырынан-0,045, бүйрегінен-0,043 мг/кг перметрин кездестірген. Ал 10 күннен кейін бұд өнімдердің перметриннен толық таза болатыны анықталды. (Э.К.Рахматуллин, 1997).

Арриво, инта-вир, цимбуш, циперкил, циракс, щерпа, циткор, ципершанс- құрамында әсер етуші зат циперметрин бар, әлсіз иісті түссіз сұйық түрде қолданатын заттар. Органикалық еріткіштерде жақсы, суда нашар ериді. Эмульсия және таблетка түрінде шығарылады. Астық және жүзім алқаптарын, қылқан жапырақтарды, мәдени өсімдіктерді, астық қоймаларын зиянкес жәндіктер мен кенелерден қорғау үшін, бүрку арқылы қолданады. Құрамында циперметрин бар пиретроидтар қауіпті емес. Атжалман үшін ЛМ₅₀ - 250-300 мг/кг. Бірақ аралар мен балықтар үшін улы (ЛМ₅₀-0,0012).

Бұл препараттармен қатар, өндірісте децис, биорин, дельтацид, буфетрин (құрамында әсер етуші зат- дельтаметрин бар), бутокс (әсер етуші зат-0,005% декаметрин), данитол (фенпропатрин), зета және фюри (зета- циперметрин), фенакс (фенвалерат) сияқты пиретроидтар қолданылады. Пиретроидтардың кемшілігі: жиі қолдану барысында жәндіктер мен кенелер бейімделіп алады.

Токсикодинамикасы. Пиретроидтар (децис, сумицидин, цимбуш) орталық жүйке жүйесіне уытты әсер етеді. Бауырдағы және қан сарысуындағы холинэстеразаның, сілтілік фосфатазаның, жалпы ақзаттың және мочевинаның деңгейін төмендетеді.

Клиникасы. Пиретроидтардан мүйізді ірі қараның, қойлардың, шошқалардың улануы тіркелмеген. Ал улана қалған малдар жалпы әлсірейді, кейінен қозады, тремор, әртүрлі дірілдер қалыптасады. Сілекей ағады, терінің сезімталдығы төмендейді.

Ағзадан пиретроидтар несеп, нәжіс арқылы бөлініп шығады.

Патологиялық – анатомиялық өзгерістер. Зертханалық жануарларға пиретроидтардың өлтіре әсер ететін мөлшерін еккенде мида зат алмасудың бұзылуы, эпикард пен эндокардта нүктелі қан талаулар, ішек-қарынның кілегейлі қабығында катаральды қабынулар байқалады.

Емдеу. У қайтарғыш (антидот) жоқ. Улану кезінде ішке бесендірілген көмір, іш өткізгіш, құстырғыш заттар береді.