Жеке токсикология Пестицидтер әсерінен туындайтын уланулар Фосфорорганикалық қосылыстардан улану

Фосфорорганикалық қосылыстар (ФОҚ) - фосфор қышқылының (фосфорлық, пирофосфорлық, фосфорлы, фосфондық , фосфиндік, тио және дитиофосфорлық,тиофосфорлы) күкірттік немесе азоттық туындылары. Олар инсектицидті, акарицидті және фумигантты әсер етеді.

Мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығында ФОҚ-дың жанаса және жүйелі түрде әсер ететін 25-тен аса түрлері бар.

ФОҚ-дың жанаса әсер ететін препараттары:

хлорофос, ДДВФ, метафос, дифос, этафос, циодрин, карбофос, диазинон, дурсбан, үшхлорлыметафос.

ФОҚ-дың жүйелі түрде әсер ететін препараттары:

гардона, силикрон, токутион, фозалон, бутифос, неоцидол, золон және жанаса-жүйелі әер ететіндер: антио, фосфамид, фталофос, гетерофос.

Көптеген фосфоорганикалық пестицидтер ағзаға терілік – резорбтивті (қанға сіңу) әсер етеді. Мұндай препараттар: метилмеркаптофос, бутифос, циодрин, тиодан.

ФОҚ-тар көбінесе мида, жұлында, өкпеде, жүректе, бауырда, бүйректе, бұлшық еттерде жинақталады. Тотығу процестерінің әсерінен тиофос фосфаколға, карбофос имидоксонға, диазинон диазоконға,антиофосфомидке, метилнитрофоскаранитрокрезолға айналып, өздерінен де аса уытты қосылыстар (метаболлиттер) түзеді.

Фосфоорганикалық қосылыстар өндірісте сұйық (органикалық ерітінділердегі және судағы ерітінділері) және ұнтақ (дуст) түрінде шығарылып, қолданылады.

Жануарлар ФОҚ-дан ас қорыту және тыныс алу жолдары, тері арқылы уланады. Сонымен қатар, уытты заттармен ластанған азықтарды, мал өнімдерін қолдану, уланудың негізгі көзі.

Өсімдіктерді жүйелі түрде әсер ететін ФОҚ-мен өңдегенде, олар өсімдіктердің тамыры, сабағы және жапырақтары арқылы барлық ұлпаларына тарап, 30 күннен 60 күнге дейін өсімдік құрамында уытты әсерін сақтайды. Өңделген өсімдіктерді осы уақыт ішінде қолдану ауыл шаруашылық малдары мен жәндіктерге аса уытты. Ал жанаса әсер ететін препараттармен өңделген өсімдіктерді 6 күнге дейін қолдануға болмайды.

Бұл препараттар жанасу нәтижесінде жәндіктердің хитин және балауыз қабықтары арқылы тез өтіп, жаппай өлімге ұшыратады.

• ФОҚ жүйке жүйесін салдандырып әсер етеді. Яғни жүйке жүйесі ферменті - холинэстеразаға тікелей, әлсірете әсер етіп, нәтижесінде ағзада ацетилхолин шамадан тыс көп мөлшерде жинақталып, өзінің уытты әсерін көрсетеді.

• Онымен қатар фосфорорганикалық қосылыстар эстераза, протеаза және пероксидаза секілді басқа да ферменттердің қызметін әлсіретіп, каталазаның белсенділігін күшейтеді. Кейбір ФОҚ тек М-холинореактивті жүйеге әсер етсе, басқалары М-холинреактивті жүйеге ғана емес, Н-холинореактивті жүйеге де әсер етеді.

Жүйке жүйесіне әсер ету ерекшеліктеріне, клиникалық белгілеріне қарай фосфорорганикалық қосылыстарды үш топқа бөледі:

1. Мускарин тәрізді ФОҚ-тармен уланғанда көрінетін клиникалық белгілер - миоз (көз қарашығының тарылуы), бронхоспазма, сілекей ағу, шектен тыс терлеу, ішектің жиырылуының күшеюі және іш өту секілді белгілерімен сипатталынады.

2. Никотин тәрізді ФОҚ-тармен уланғанда – қаңқа бұлшық етінің треморы, аяқтардың дірілі, қан қысымының жоғарылауы, орталық жүйке жүйесінің қозуы және салдануы сияқты белгілер көрсететіндер.

3. Кураре тәрізді ФОҚ-тармен уланғанда - қаңқа бұлшық еттерінің, соның ішінде мойын, кеуде бұлшық еттері тонусының әлсіреуі сияқты белгілерімен ерекшеленеді.

Көптеген фосфоорганикалық қосылыстардың өткір, жағымсыз иісі болады. Олар суда нашар, органикалық ерітінділерде (бензол, спирт, эфир т.б.) жақы ериді. Судағы ерітінділерін сулы эмульсия түрінде, белсенді жуғыш заттар ретінде қолданылады.

ФОҚ-ға сезімтал жануарлар:

мүйізді ірі қара мал, қой-ешкі,

ФОҚ-ға сезімталдығы төмен:

жылқы, шошқа, тауықтар және үйректер.

ФОҚ-дың жанаса әсер ететін препараттары

Дифос (биотион, абат, темефос, нимитокс) - ақ түсті кристалды зат. Суда нашар, толуолда жақсы ериді. Жылы қанды жануарларға уытты әсері әлсіз. ЛД₁₂ тышқандар үшін 2000-2300 мг/кг, қояндарға 970-1930мг/кг. Шыбын- шіркей личинкаларына, әртүрлі жәндіктерге қарсы қолданылады. Өсімдіктердің өсу процессіне зиянын тигізетін жәндіктерге де әсері айтарлықтай күшті.

Хлорофос (диптерекс, дилокс, тугон, негувон, рицифон) - ақ түсті, суда және көптеген органикалық ерітінділерде жақсы еритін кристалды ұнтақ. Мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығында кеңінен қолданылатын, уытты әсері төмен препарат. Мақтаның, күнбағыстың, жүгерінің, картоптың, қызылшаның және т.б. дәнді-дақылдардың зиянкестеріне, онымен қатар жануарлардың эктопаразиттеріне, оқыраға (оқалақ) қарсы пестицидтер ретінде қолданылады. Жануарларға өлтіре әсер ететін мөлшері: 300-500 мг/кг, организмде жинақталу дәрежесі (кумулятивтілігі) төмен. Ауыз арқылы енгізілген хлорофос, қанда 1-3 сағаттан кейін байқалып, 3-5 сағаттан кейін несеп арқылы сыртқа бөлінеді. Тері арқылы әсер еткен хлорофостың, ауыз арқылы енгізілген түріне қарағандағы уыттылығы төмен. Ашық жерде (далада) хлорофостың әсері 3-5 күн, бөлме жағдайында 2 аптаға дейін сақталады.

Карбофос (мелатион, фостион, сумитокс) - сұрғылт түсті, органикалық ерітінділерде жақсы еритін, иісі шіріген тұрып (редька) иісі секілді, жағымыз, қоюлау сұйықтық. Сумен нашар әрекеттеседі (еру дәрежесі жобамен 150мг/л). Жануарлар үшін уыттылығы орташа. Кумулятивті әсер етеді, сілтілер әсерінен құрамын бұзады. Малдардың жасына, түріне және жынысына қарай бұл препаратқа сезімталдығы әртүрлі. Мысалы, карбофостың бұзауға уытты мөлшері 10-20мг/кг болса, ірі малдар үшін 50-100мг/кг. Өлтіре әсер ететін мөлшері мүйізді ірі қара үшін 200мг/кг болса, қойлар үшін 150мг/кг. Карбофостың 100мг/кг мөлшері балапандардың бұлшық еттерін әлсіздендіріп, 3 апталық балапандарға өлтіре әсер етеді. Мөлшері (ЛД₅₀) 200-400 мг/кг, ал ересек құстарға 150-200мг/кг. Препараттың 1%-ды ерітіндісімен бұзауларды бүрку (опрыскивание) оларды өлімге ұшыратса, ал құстарды карбофостың 1,25 % ерітіндісімен немесе 4 % ұнтағымен (дустымен) шомылдырудың ешқандай зияны жоқ. Карбофоспен өңделген шабындықтарда, оның иісі 25 күнге дейін сақталынады.

Карбофос - азықтық заттарды зиянды жәндіктер мен кенелерден, жануарларды әртүрлі эктопаразиттерден қорғауға арналған инсектоакарицид.

Тиофос (паратион)- күңгірт-қоңыр түсті, иісі сарымсақтікі секілді, қою майлы сұйықтық. Сумен жақсы араласып, сарғыш-жасыл түсті эмульия түзеді. Қайнатқан кезде уыттылығы жоғарылайды. Малдар үшін уытты. Өлтіре әер ететін мөлшері 13-25 мг/кг. Тиофоспен өңделген жайылымдарға малдарды 20-25 күннен ерте шығаруға тиым салынады. Көкөніс зиянкестеріне қарсы қолданылады.

Октометил (сирадан, пестокс-3) - жабысқақ, тұтқыр, күңгірт қоңыр түсті, иіссіз, судағы ерітіндісі (эмульсия) бұзылмай ұзақ сақталатын сұйықтық. Тері арқылы тез сіңіп, малдарға өте уытты , кумулятивті әсер етеді. Өлтіре әсер ететін мөлшері 10-30 мг/кг. Құрамында октометил кездесетін азықтарды, препарат ыдырап кетпейінше ,1-3 айға дейін қолдануға болмайды .

Меркаптофос (диметил 0-2 этилтиофосфат, метасистокс, деметон, внуран) - майлы ,ашық-қоңыр түсті , өткір жағымсыз иісі бар, сумен жеңіл араласып, ашық-сары түсті эмульсия түзетін, өте уытты, кумулятивті сұйық зат. Өлтіре әсер ететін мөлшері 3-10 мл/кг. Меркаптафостың екі изомері бар: тиондық және тиолдық. Тиолды изомері тионды изомеріне қарағанда уытты. Ұзақ уақыт сақтау барысында меркаптофостың уыттылығы артады, яғни тиолды изомерінің саны ұлғаяды. Құрамында 0,35 мг/кг мөлшерінде меркаптофос бар азықтар мен азық-түліктерді қолдануға тиым салынады.

ДДВФ(0,0-диметил–0-2,2-дихлорвинилфосфат,дихлорофос, вапона, нуван) - ацетонда және т.б. органикалық ерітінділерде жақсы, суда нашар еритін түссіз сұйық. Тері арқылы өлімге ұшырататын мөлшері (ЛД₅₀) 23-87 мг/кг. Аралар жиі уланады. Өсімдіктермен жануарларға зиянды әсер ететін жәндіктерге және кенелерге қарсы, сонымен қатар, қора-қопсыларды дезинфекциялау (залалсыздандыру) үшін қолданылады.

Циодрин (кротоксифос) – керосинде, ацетонда және т.б. органикалық ерітінділерде жақсы, суда нашар еритін, ашық -сары түсті сұйық зат. Өте уытты препарат. Ауыл шаруашылығы малдарының эктопаразиттеріне қарсы, сауылатын сиырларды өңдеу үшін қолданылады.

ФОҚ-дың жүйелі түрде әсер ететін препарататтары

Гардона (тетрахлорвинфос, винфос, рабон, аппекс ) - ақ түсті, суда нашар, органикалық ерітінділерде жақсы еритін кристалды зат. Тышқандарға уытты әсері төмен (ЛД₅₀-1900-5000мг/кг), араларға орташа уытты әсер етеді. Мақтаның және көкөністердің кеміргіш жәндіктеріне қарсы қолданылады.

Селекрон (профенос ,куракрон ) - органикалық ерітінділерде жақсы еритін, сумен әрекеттесуі нашар (еру дәрежесі 20мг/л ), ашық-сары түсті сұйық. Тышқандарға орташа уытты - ЛД₅₀ 388мг/кг, араларға және т.б пайдалы жәндіктерге уытты әсер етпейтін , мақтаны, жүгеріні әртүрлі сорғыш,кеміргіш жәндіктерден қорғау үшін қолданылады.

Токутион (протиофос ) - толуол және циклогексанмен жақсы әрекеттесетін, ал сумен әрекеттесу дәрежесі 1,7 мг/л, ашық түсті, майлы сұйықтық. Тышқандарға орташа уытты (ЛД₅₀ 925-966мг/кг), араларға және жәндіктерге уытты әсер етеді. Мақтаны зиянды жәндіктерден қорғау үшін қолданылады.

Трихлорметафос (фенхлорфос, тролен, роннел,нанкор ) - хош иісті көмірсуларда жақсы еритін, әлсіз-жағымсыз иісі бар, 30-50% эмульсия түрінде шығатын, химиялық таза препарат. Бүрге,бит және кене секілді малдың эктопаразиттеріне қарсы қолдануға ұсынылған инсектицид. Өсімдік шаруашылығында фитоцид ретінде жиі қолданылады.

Бутифос (фолекс, мерфос) - суда жартылай, органикалық ерітінділерде жақсы еритін, жағымсыз иісі бар, ашық- сары түсті сұйық. Мақта алқабына 1-2 кг/га мөлшерінде қолданылатын, топыраққа сіңу жылдамдығы 2 аптаға созылатын дефолиант. Малдар үшін орташа уытты. 40-60% эмульсия түрінде шығарылады.

Диазинон (базудин, эксодин)– түссіз, органикалық ерітінділерде жақсы еритін, сумен нашар әрекеттесетін (еру дәрежесі 40 мг/л) сұйық зат. Өте уытты. Уыттылығына орай мүйізді ірі қараға қолдануға болмайды. Қойлардың қотырына қарсы қазіргі кезде жиі қолданылатын инсектицид.

Неоцидол (базудин, диазол, гром) – диазинон эмульсиясының 60%-ды қоспасы. Өте улы пестицид. Құрамындағы әсер етуші заты (диазинон) – ацетонда, бензолда, этанолда және хлороформда жақсы еритін, түссіз майлы зат. Мал шаруашылығында тек қойларды тоғыту үшін, яғни псороптоз ауыруын алдын алу және емдеу мақсатында 0,05%-ды сулы эмульсия түрінде қолданылады. Өсімдік шаруашылығында неоцидолдың 60%-ды эмульсиялық қоспасы, 40%-ды дымқыл ұнтағы, 5-10%-ды түйіршікті ұнтағы қолданылады.

Диазинон өте уытты зат. ЛМ₅₀ – ақ тышқанға 76-108 мг/кг, балапандарға 8,4 мг/кг. Кумулятивті әсері әлсіз. Диазинонды ішке қолданғандағы уытты мөлшері: 2 апталық бұзауларға, бір жасар таналарға – 2,5 мг/кг, қой-ешкілер үшін - 30 мг/кг. Жылқыларға ішке қолданғанда уланудың клиникалық белгілері байқалмайды. Неоцидолдың 0,1%-ды сулы эмульсиясы сыртқа бүрку кезінде 2 апталық бұзауларда улану белгілері байқалса, пестицидтің 0,25%-ды қоспасы алты айлық бұзауларды оншалықты уландыра қоймайды. Бұл препаратты ірі қараға қолданбаған жөн.

Неоцидол сыртқы ортада тез ыдырайды. Бұл препараттпен өңделген азықтық өсімдіктерді 20 күннен кейін қолдануға, сойылатын малды 15-20 күннен кейін союға болады. Уланудан өлген малдан токсикологиялық талдау үшін зертханаға етін, бауырын, бүйрегін және майын жіберуге болады.

Золон (фозалон) – органикалық еріткіштерде жақсы, суда нашар еритін кристалды зат. Өсімдіктерді қорғау мақсатында 35%-ды эмульсиясы қолданылады. Өсімдіктерді өңдеуде препараттың 0,1-02%-ды сулы эмульсиясын 1,5-3 л/га мөлшерінде бүркиді. Ал 0,2%-ды сулы эмульсиясын мүйізді ірі қара, қой және ешкілердің кенелеріне қарсы қолдануға болады. ЛМ₅₀ – зертханалық жануарлар үшін 84-108 мг/кг. Уытты әсері орташа. Азық-түлік құрамында 30-40 күнге дейін сақталынады. Фозалонның сүттің, еттің және жұмыртқаның құрамында болмағаны дұрыс.

Картопты, мақтаны әртүрлі зиянкестерден қорғау үшін қолданылатын хлорорганикалық заттарды алмастырғыш химиялық зат.

Фосфамид (диметоат) - Би-58 деген атпен белгілі. Суда және органикалық еріткіштерде (ацетон, хлороформ және т.б.) жақсы еритін ақ түсті кристалл. Өсімдіктерді зиянды жәндіктерден және кенелерден қорғау үшін препараттың 0,05-0,2% сулы эмульсиясын 0,5-2,5 м/га мөлшерінде бүркіп қолданады. Уыттылығы төмен инсектицид. ЛМ50- ақ тышқандар үшін 140-220 мг/кг. Малдарға фосфамидтің төменгі мөлшерін (1,0 мг/кг) қолданғанда ешқандай улану белгілері байқалмайды. Бірақ препарат мөлшерін шамадан тыс жоғарылатып қолданса (25-50 мг/кг), өлім- жетімге ұшыратады. Азық құрамында, жайылымдарда өзінің әсерін 30-40 күнге сақтайды. Азық құрамындағы шектеулі мөлшері 2 мг/кг.

Жоғарыда аталған ФОҚ- препараттарымен қатар, зиянды жәндіктерге қарсы қазіргі уақытта төмендегі препараттар қолданылады: Актеллик (Фосбецид), Лейбацид, Сумитион, Дурсбан (Дарсбан, Пиринекс, Сайрен), және тағы басқалар.

Бұл препараттардың барлығы да жүйелі түрде әсер етеді. Әмбебап пестицидтер ретінде фитоверм, агравертин, неорон секілді препараттарды қолдануға болады.

Клиникалық белгілері. Фосфорорганикалық қосылыстармен улану- өте жіті, жіті және созылмалы түрде өтуі мүмкін.

Өте жіті түрінде орталық жүйке жүйесі зақымданып, тілдің салдануы, сілекей ағу, миоз, экзофтальмия, бронхоспазм, дірілдеу, шектен тыс терлеу, тремор және қан қысымының жоғарылауы секілді белгілермен сипатталынады. Сонымен қатар, малдың аяқтары салданып, жүріс-тұрысы өзгереді, жиі-жиі зәр бөледі, есінен танып (кома), құлап қалады. Ауа жетпей тұншығу (асфиксия) нәтижесінде 1-2 сағат ішінде мал өледі. Мысалы, хлорофос ерітіндісін дұрыс қолданбау, яғни ыстық суда (90С°-градуста) ерітіп, 12-16 сағат өтпей тұрып қолдану барысында болған улану, іс жүзінде тіркелген. Бұл жағдайда хлорофос өзінен 5-6 есе улы ДДВФ-қа айналып, малдар қолданылған жерді тілімен жалауы арқылы уланады (өз терісін немесе екінші бір малды жалау арқылы). Улану белгілері 15-20 мин кейін білінеді.

Жіті уланудың белгілері: мал тынышсызданады, тітіркендіруге (дауысқа немесе жарыққа) қарсы реакциясы әлсірейді, терінің ауруға сезімталдығы жойылады, қозғалыс координациясы бұзылып, мал жығылып қалады.

Жылқыларда ішектің түйілуі (колик), шектен тыс терлеу, тілдің астынғы ерінінің салдануы, иттер мен шошқаларда құсу сияқты белгілер байқалады. Сауын малдарында кенеттен сүті тоқтап қалады, құстарда аяқтары, қанаты салданып, айдары және сырғалығы көгеріп кетеді. Ауа жетпеу және орталық жүйке жүйсінің салдануы нәтижесінде 24-28 сағат ішінде мал өледі.

Уланудың созылмалы түрінде азыққа тәбеті жойылады, мал күйзеледі, бұлшық еттердің тонусы әлсіреп, жүріс-тұрысы өзгереді, малдың салмағы төмендейді, 6-7 ай өткен соң, қойлардың аяқтары мен мойнының бұлшық еттері тартылып, мойын бір жағына қисайып қалады. Дене температурасы төмендеп, арықтау нәтижесінде мал өледі.

Патологиялық-анатомиялық өзгерістер. Көптеген авторлардың айтуынша (А.В.Акулов, Г.П.Ясновой,1966; Ф.П.Кохток 1970) уланудан өлген малды сойып зерттегенде, тіршілікке қажетті мүшелерде, соның ішінде бауырда, бүйректе, өкпеде, жүректе, қалқанша және ұйқы бездерінде қан толулар байқалады. Сонымен қатар, осы мүшелерде түйіршікті дистрофия қалыптасады. Көкбауырда гемаглобин мөлшері көбейіп, бауыр ұлпаларында гликоген азаяды. Осы көрсеткіштердің барлығы ФОҚ-мен уланғанда орталық жүйке жүйесі мен қан тамырларының зақымдалынатынын білдіреді.

Химиялық-аналитикалық зерттеулер нәтижесі ФОҚ-дың мида және паренхиматозды мүшелерде, лифа түйіндерінде және қойдың құйрық майында көп мөлшерде, қаңқа бұлшық етінде шамалы ғана жиналатындығын көрсетеді (Конюхов,1980).

Фосфорорганикалық қосылыстардан улануды балау - жүйке жүйесінің салдануының клиникалық белгілеріне, патологиялық-анатомиялық сою нәтижесіне, ішек-қарындағы азық қалдықтарынан, май ұлпаларынан, мидан, бауыр және бүйректен, сонымен қатар, азық құрамынан химиялық-токсикологиялық зерттеу барысында ФОҚ-ды табу арқылы баланады.

Зертханалық жағдайда тірі және өлген малдардың қан мен ұлпалардағы холинэстераза ферментінің белсенділігін анықтау,салыстыру арқылы да фосфорорганикалық қосылыстарды балауға болады. ФОҚ-мен улануды сіреспе, құтырық, Ауески ауруы, энцефалит секілді аурулардың клиникалық белгілерінен айыруда жұқа қабатты және газды хромотография әдістерінің маңызы зор.

Емдеу. Фосфорорганикалық қосылыстармен уланғанда, алғашқы күндері атропин сульфатының және платифилин препараттарының емдік әсері нәтижелі. Антидот (у қайтарғыш) ретінде фосфолитин жеке түрінде немесе ТМБ-4 препараттарымен бірге қолданылады. Жекеленген түрде ТМБ-4 препараттары ФОҚ-дан уланған малдарға емдік қасиет көрсете алмайды, бірақ фосфолитиннің фосфорға қарсы белсенділігін арттырады, уланған малдың тез жазылуына септігін тигізеді. Антидоттың емдік қасиеті оның уақытында қолданылуына, малдың улану дәрежесіне байланысты.

Тропацин – синтетикалық атропин сияқты зат. Холиномиметикалық және спазмолитикалық әсер етеді. М - холинореактивті жүйені әлсіретеді, көздің қарашығын кеңейтеді, кеңірдектің, ішкі мүшелердің қан тамырларының бірыңғай жолақты бұлшық еттерін босаңсытады. Сілекей, кеңірдек және ас қорыту жүйесі бездерінің секрециясын баяулатады. Бұлшық етке еккендегі мөлшері: жылқыға және ірі қараға – 1 мг/кг.

Атропин сульфаты – перифериялық әсері басым холинолитикалық препарат. Бұлшық етке еккендегі мөлшері: жылқыға – 1 мг/кг, ірі қараға – 0,5 мг/кг.

Дипроксим (ТМБ-4) – холиноэстераза ферментін реактивизациялайды. Бұлшық етке еккендегі мөлшері: жылқы, шошқа және қойға - 10 мг/кг, ірі қараға – 2 мг/кг.

Фосфолитин – сарғыш түсті, қоймалжың түсті зат, 75 % - ды ерітіндісі қолданылады. Бұлшық етке еккендегі мөлшері: жылқыға – 12,0 мл, ірі қараға – 10,0, қой мен ешкіге – 0,5 мл.

Бұл көрсетілген дәрілік заттардан басқа венаға 20 %-ды глюкоза ерітіндісін 1мг/кг, 10 % кальций хлоридін мүйізді ірі қараға 150-200мл, қой-ешкіге, шошқаға, иттерге тәулігіне 1-2 рет 15-20 мл мөлшерінде 2-3 күн қатарынан егеді.

В1 витаминнің 0,1мг/кг мөлшерін 1 мг/кг аскорбин қышқылымен немесе 5 мг/кг глюкозамен араластырып, ерітінді түрінде тері астына, қаңқа бұлшық етінің салдануын және әлсіздігін жою үшін егеді.

Ағза жоғалтқан сұйықтықтың орнын толтыру үшін 1000 мл изотониялық ас тұзы ерітіндісінен, 400 мг кальций хлоридінен, 400 мг калий хлоридінен, 80 мг тиамин бромидінен (В₁ витамині) және 1000 мг аскорбин қышқылынан тұратын қоспа дайындап, мүйізді ірі қараға 2000 мл, бұзауларға 1000, қой-ешкілерге 500 мл беру жақсы нәтиже береді.

Жүрек жұмысын жақсарту үшін тері астына 20 % - ды кофеин натрий бензоат ерітіндісін, мүйізді ірі қараға және жылқыға 3 г, қой-ешкіге 1 г егеді.