§ 3. Фарміраванне палітычных партый. Нацыянальнае адраджэнне. Першыя палітычныя арганізацыі

Канец XIX – пачатак XX ст. – час стварэння і станаўлення палітычных партый. Асаблівасцю палітычнага развіцця было тое, што ў сувязі з параўнальна нядоўгім існаваннем капіталістычных адносін працэс класавай дыферэнцыяцыі і фарміравання нацыянальнай самасвядомасці на Беларусі не скончыўся. На практыцы гэта паўплывала на разнастайнасць палітычных партый і рухаў (у тым ліку агульнарасійскіх), тэрмін іх фарміравання і асаблівасці дзейнасці.

У другой палове 90-х гг. сярод сацыял-дэмакратаў шматнацыянальных заходнiх губерняў пераважала тэндэнцыя да стварэння рабочых арганiзацый па нацыянальнай прыкмеце. Такую пазiцыю заняла ЛСДП. Узаемадзеянне з расiйскiм пралетарыятам адмаўляла Польская сацыялiстычная партыя (ППС). У вераснi 1897 г. на з’ездзе яўрэйскiх сацыял-дэмакратычных арганiзацый, што праходзiў у Вiльнi, утварыўся Бунд – Усеагульны яўрэйскi рабочы саюз у Лiтве, Польшчы i Расii. Яго лiдэрам стаў А.Крэмер. Бунд лiчыў, што абаранiць iнтарэсы яўрэйскiх рабочых можа толькi iх нацыянальная арганiзацыя. Аднак з пазiцыяй Бунда пагадзiлiся не ўсе рабочыя яўрэйскiя арганiзацыi. Працiўнiкi Бунда стварылi ў Мiнску Рабочую партыю палiтычнага вызвалення Расii (РППВР). Яе кiраўнiкамi сталi Л.Радзiвонава-Клячко, Р.Гершунi, К.Брэшка-Брэшкоўская, А.Бонч-Асмалоўскi. Гэтая група стаяла на iнтэрнацыянальных пазiцыях, але схiлялася да тэрарыстычных метадаў барацьбы з самадзяржаўем.

На аснове масавай сацыялiстычнай агiтацыi ў другой палове 90-х гг. назiраецца значны ўздым стачачнай барацьбы рабочых. Разам з тым у Расii ствараюцца буйныя гарадскiя i рэгiянальныя сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi. Усё гэта выклiкала неабходнасць аб’яднання сацыял-дэмакратаў у адзiную партыю. Iнiцыятарам аб’яднальнага працэсу стаў створаны У.I.Ленiным у 1895 г. пецярбургскi “Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа”. 1–3 сакавiка 1898 г. у Мiнску прайшоў з’езд прадстаўнiкоў пецярбургскага, маскоўскага, кiеўскага i екацярынаслаўскага “Саюзаў барацьбы”, кiеўскай “Рабочай газеты” i Бунда. З’езд прыняў рашэнне аб аб’яднаннi прадстаўленых на iм арганiзацый у Расiйскую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю (РСДРП) i выбраў ЦК партыi. Бунд увайшоў у РСДРП на правах аўтаномii ў вырашэннi мясцовых спраў. Пасля з’езду мясцовыя сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi сталi называць сябе камiтэтамi РСДРП.

Хутка пасля першага з’езду РСДРП яе ЦК быў арыштаваны. Сярод сацыял-дэмакратаў абвастрылася барацьба памiж прыхiльнiкамi рэвалюцыйнага i рэфармiсцкага накiрункаў. Цэнтрам згуртавання рэвалюцыйных сацыял-дэмакратаў стала газета “Iскра”, якая пачала iдэйную барацьбу з эканамiзмам у рабочым руху. Прыхiльнiкi эканамiзму адмаўлялi палiтычную барацьбу пралетарыяту i лiчылi, што змагацца трэба толькi за паляпшэнне эканамiчных умоў жыцця працоўных.

Летам 1903 г. за мяжой адбыўся ІІ з’езд РСДРП. Ён прыняў праграму РСДРП, распрацаваную іскраўцамі. У праграме абвяшчалася канчатковая мэта – пралетарская рэвалюцыя, заваяванне дыктатуры пралетарыяту і пабудова сацыялізму. Бліжэйшай палітычнай задачай партыя ставіла звяржэнне самадзяржаўя і ўстанаўленне дэмакратычнай рэспублікі. Пры абмеркаванні статута РСДРП і выбарах у кіруючыя органы партыі большасць іскраўцаў пад кіраўніцтвам У.І.Леніна выступіла за стварэнне строга цэнтралізаванай і заканспіраванай партыі. У выніку адбыўся раскол РСДРП. З гэтага часу рэвалюцыйную частку расійскіх сацыял-дэмакратаў пачалі называць бальшавікамі, а прыхільнікаў рэфармісцкага накірунку – меншавікамі.

На тэрыторыi Беларусi ў пачатку ХХ ст. дзейнiчалi невялiкiя групы Сацыял-дэмакратыi Каралеўства Польскага i Лiтвы (СДКПiЛ), створанай у 1900 г. на з’ездзе прадстаўнiкоў РСЛ i сацыял-дэмакратаў Польшчы. Яе кiраўнiкамi былi Ф.Дзяржынскi i С.Трусевiч. СДКПiЛ падзяляла iдэi рэвалюцыйнай палiтычнай барацьбы пралетарыяту i iмкнулася да аб’яднання з РСДРП.

У 1902 г. прыхiльнiкi iдэй народнiцтва стварылi Партыю сацыялiстаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Да яе далучылiся члены разгромленай РППВР, адзiны iснуючы цэнтр якой заставаўся ў Мiнску. Эсэры выступалі за пабудову сацыялiзму, заснаванага на аснове сацыялiзацыi зямлi, ураўняльнага землекарыстання i кааперацыi. Яны мелі на мэце звяржэнне самадзяржаўя, знiшчэнне памешчыцкага землеўладання i ўстанаўленне ў Расii федэратыўнай дэмакратычнай рэспублiкi. Галоўным сродкам барацьбы эсэры лiчылi iндывiдуальны палiтычны тэрор. Лiдэрам эсэраў быў мiнскi рэвалюцыянер Р.Гершунi.

На рубяжы XIX–ХХ стст. з агульнадэмакратычнага руху вылучаецца беларуская нацыянальная плынь. Яшчэ ў канцы 90-х гг. ХIХ ст. сярод мiнскiх навучэнцаў браты I. i А. Луцкевiчы арганiзавалi гурток, якi меў на мэце вывучэнне Беларусi. Калi ў 1902 г. браты Луцкевiчы пераехалi вучыцца ў Пецярбург, яны стварылi там легальны студэнцкi “Гурток беларускай народнай асветы”, якi працягваў пачатую ў Мiнску дзейнасць. У канцы 1902 – пачатку 1903 гг. з нацыянальна-культурных гурткоў Мiнска, Вiльнi i Пецярбурга аформiлася Беларуская рэвалюцыйная грамада (БРГ). Сярод яе стваральнiкаў i кiраўнiкоў былi I. i А. Луцкевiчы, А.Пашкевiч (Цётка), К.Кастравiцкi, А.Бурбiс, В.Iваноўскi, Ф.Умястоўскi. Усе яны паходзiлi з дробнапамеснай апалячанай беларускай шляхты.

На сваiм I з’ездзе ў 1903 г. БРГ прыняла праграму, дзе называла сябе сацыяльна-палiтычнай арганiзацыяй беларускага працоўнага народа. Тэарэтычныя погляды БРГ спалучалi iдэi рэвалюцыйнага дэмакратызму i народнiцтва. Партыя выступала за звяржэнне самадзяржаўя, знiшчэнне капiталiзму i ўсталяванне дэмакратычнага ладу, прызнавала правы народаў Расii на аўтаномiю. Аграрная праграма БРГ прадугледжвала знiшчэнне прыватнай зямельнай уласнасцi i ўвядзенне ўраўняльнага землекарыстання без эксплуатацыi чужой працы. Шлях да сацыялiзму яна бачыла праз усебаковую кааперацыю працоўных. Пазней БРГ была перайменавана ў Беларускую сацыялiстычную грамаду (БСГ). БСГ узаемадзейнiчала з ЛСДП, ПСР, выдавала разам з iмi нелегальную лiтаратуру. Сваю агiтацыю БСГ праводзiла ў асноўным сярод сялянства, у рабочым асяроддзi яе ўплыў быў нязначным.