27 Үрдіспе-үрдіс калькуляциясы: Алдыңғы үрдістегі өнімнің өзіндік құны.

Әдетте алдынғы үрдісте толық өңдеуден өткен өнім келесі үрдіске жіберіледі. Келесі Б үрдісінде шығындар бөлек элемент түрінде еспке алынады. Б үрдісінде А үрдісінен келген өнімді есепке алу төмендегідей жүргізіледі.

Мысалы: Б үрдісі туралы ақпарат. Кезең басында АӨ жоқ. А – үрдісінен келген өнім бірлігі 12000бірлік, кезең соңындағы АӨ бірлігі 2000 бірлік. ДӨ түрінде қоймаға берілген өнім бірлігі 10000 (12,0-2,0) (есепті кезеңнің шығыны) Б үрдісінде АӨ-дегі эквиваленттік бірліктегі МШ. нольге тең.

Есеп мәліметі бойынша дайындық деңгейі 50%

АӨ-нің және ДӨ-нің ӨҚ есептеу.

ӨҚ элем.	Жалпы ӨҚ, тг	ДӨ бірлігі	Жарты өнім экв.бірлігі	Эквивалент саны	1 бірлік ӨҚ1.
1. алдыңғы үрдістің ӨҚ	2205000	10000	2000	12000	183,75
мш	325000	10000		10000	32,5
Өндірістік шығын	550000	10000	1000	11000	50
жиыны	3080000				266,25

Б үрд. МШ 325000

28.Үрдіспе үрдіс калькуляциясы. Кезең басындағы аякталмаган өндіріс. орташа кұн. Шетелтәжірибесінде калькуляциялаудың бөлісу әдісі үрдісбойынша калькуляциялау д.а. Үрдіс б\ша калькуляциялау шет ел тәжірибесіндегі негізгі әдіс б.т.Шығындар есебінің үрдіспе-үрдіс әдісі кезінде өндіріске жұмсалған шығындар уылдырықтан бастап тауарлы балықтарды өсіргенге дейінгі кезең ішінде әрбір цех бойынша есепке алынып, алдыңғы сатыда дайын болған өнім екінші кезеңге жартылай фабрикат ретінде көшіріліп отырады. Соған сәйкес әрбір сатыда өндірілген өнімінің өзіндік құны оның алдындағы сатыдан көшірілген шикізаттың құнынан және осы шикізатты одан әрі өңдеуге жұмсалған шығындардан құралады. Өндіріске жұмсалған шығындардың үрдіспе-үрдіс әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің ең маңызды элементтері, яғни нақты шығындардың ағымдағы нормадан ауытқуын жүйелі түрде анықтау, осы нормалардың өзгеруін бақылау секілді элементтерін пайдалану қажет. Алғашқы құжаттар мен жедел мәліметтерді беретін есептіліктерде (ауысым, тәулік, онкүндік есеп) шикізаттар мен материалдардың және басқадай шығындардың тек нақты сомаларын ғана емес, олардың норма бойынша немесе арнайы рецепт бойынша белгіленген шығындарын да көрсету керек.

Аяқталмаған өндіріс – бұл кәсіпорынның жекелеген құрылымдық бөлімшелерінде дайындалуы аяқталмаған өнім. Аяқталмаған өндіріс технологиялық ерекшеліктің күшімен белгілі бір сәтте дайын өнімге айналмаған өндірістік ресурстар шығыны. Алдыңғы кезеңдерде жасалған аяқталмаған өндіріс құны осы кезеңдегі дайын өнімдер мен жартылай фабрикаттардың құнына қосылғандықтан, аяқталмаған өндіріс өнімінің жалпы шығарылымына кезеңнің аяғы мен басындағы оның қалдықтары құндарының айырымы ретінде қосылады. Көп жағдайда аяқталмаған өндіріс машина жасау, жөндеу зауыттарында және металл конструкцияларын шығаратын ұзақ өндiрiстiк циклді зауыттарда кездеседі. Бухгалтерлік есеп стандартты бухгалтерлік есепті қаржылық және басқару деп бөлуді және соған сәйкес орталық бухгалтерияның құрамын екі бухгалтерияға, яғни қаржылық және басқару бухгалтериясына бөлуді көздейді. Басқару бухгалтериясы 8010 – Негізгі өндіріс , 8020 – Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары , 8030 – Көмекші өндірістер бөлімшелерінің шоттарында жүргізіледі. Қалған шоттар қаржылық бухгалтерияда жүргізіледі.  басындағы аяқталмаған өндірістің 1341, 1342, 1343, шоттарында есепке алынған құны басқару бухгалтериясына беріледі. Ол операция жоғарыда аталған шоттардың кредитімен 8010, 8020, 8030 шоттардың дебеті бойынша көрсетіледі. Осылайша 1341, 1342, 1343 – шоттардың дербес маңызы болмайды. Олар аяқталмаған өндірістің құнын қаржы бухгалтериясында есепке алуға және оның қалдықтары туралы деректерді баланста көрсетуге арналған. 1341-1343 шоттар жай шоттар болып табылады, олар өнім түрлері, тапсырыстар, қайта жасаулар мен өндіріс сатылары бойынша талдамалық есебін жүргізуді талап етпейді. 1341-1343 шоттарда есепке алынған аяқталмаған өндірісті талдамалық есепке алу толық көлемде 8010-8030 шоттарда, яғни басқарушы есептің бухгалтериясында жүргізіледі. Аяқталмаған өндірісті бағалау және есптеу. өндірудің барлық түрінен өтпеген және техникалық бөлім де, тапсырыс беруші де қабылдап алмаған аяқталмаған жұмыстар аяқталмаған өндіріске жатқызылады, ал олар бойынша жұмсалған шығындар аяқталмаған өндіріске жұмсалған шығындарды құрайды. Аяқталмаған өндірістегі шалафабрикаттың қозғалысы бойынша сандық жедел есебін диспечерлік – жоспарлау бөлімі, ал оның ақшалай түрінднгі есебін кәсіпорынның бухгалтериясы жүргізеді. Бұл есеп аяқталмаған өндірісте тұрған материалдардың, тораптар мен бөлшектердің жұмыстарын қадағалау және сақтау жағдайын, дайын өніммен аяқталмаған өндіріс арасындағы шығындардың аражігін дұрыс ашуды; аяқталмаған өндірістің кем шығуы мен артық шығуые, ақау мен өнімнің бөлімшілерде бүлінуін анықтауға және тиісті шотқа жататынына байланысты оларды есептен шығарып тастауға арналған.

Өндіріте деталбдарды есепке алу бөлшектік-операциялық және бөлшек деп аталатын екі қағиды бойынша бөлінеді.

Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі

Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған әрбір материалдық қорлардың бағасы оның кіріске алынғандағы шоты бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар түрінің  орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар құнының жиынығын материалдардың ай басындағы сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдарының сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады

29.Үрдіспе үрдіс калькуляциясы. кезең басындағы аякталмаган өндіріс Фифо әдісі. . Шетелтәжірибесінде калькуляциялаудың бөлісу әдісі үрдісбойынша калькуляциялау д.а. Үрдіс б\ша калькуляциялау шет ел тәжірибесіндегі негізгі әдіс б.т.Шығындар есебінің үрдіспе-үрдіс әдісі кезінде өндіріске жұмсалған шығындар уылдырықтан бастап тауарлы балықтарды өсіргенге дейінгі кезең ішінде әрбір цех бойынша есепке алынып, алдыңғы сатыда дайын болған өнім екінші кезеңге жартылай фабрикат ретінде көшіріліп отырады. Соған сәйкес әрбір сатыда өндірілген өнімінің өзіндік құны оның алдындағы сатыдан көшірілген шикізаттың құнынан және осы шикізатты одан әрі өңдеуге жұмсалған шығындардан құралады. Өндіріске жұмсалған шығындардың үрдіспе-үрдіс әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің ең маңызды элементтері, яғни нақты шығындардың ағымдағы нормадан ауытқуын жүйелі түрде анықтау, осы нормалардың өзгеруін бақылау секілді элементтерін пайдалану қажет. Алғашқы құжаттар мен жедел мәліметтерді беретін есептіліктерде (ауысым, тәулік, онкүндік есеп) шикізаттар мен материалдардың және басқадай шығындардың тек нақты сомаларын ғана емес, олардың норма бойынша немесе арнайы рецепт бойынша белгіленген шығындарын да көрсету керек.

Аяқталмаған өндіріс – бұл кәсіпорынның жекелеген құрылымдық бөлімшелерінде дайындалуы аяқталмаған өнім. Аяқталмаған өндіріс технологиялық ерекшеліктің күшімен белгілі бір сәтте дайын өнімге айналмаған өндірістік ресурстар шығыны.

Алдыңғы кезеңдерде жасалған аяқталмаған өндіріс құны осы кезеңдегі дайын өнімдер мен жартылай фабрикаттардың құнына қосылғандықтан, аяқталмаған өндіріс өнімінің жалпы шығарылымына кезеңнің аяғы мен басындағы оның қалдықтары құндарының айырымы ретінде қосылады. Көп жағдайда аяқталмаған өндіріс машина жасау, жөндеу зауыттарында және металл конструкцияларын шығаратын ұзақ өндiрiстiк циклді зауыттарда кездеседі. Бухгалтерлік есеп стандартты бухгалтерлік есепті қаржылық және басқару деп бөлуді және соған сәйкес орталық бухгалтерияның құрамын екі бухгалтерияға, яғни қаржылық және басқару бухгалтериясына бөлуді көздейді.

Басқару бухгалтериясы 8010 – Негізгі өндіріс , 8020 – Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары , 8030 – Көмекші өндірістер бөлімшелерінің шоттарында жүргізіледі. Қалған шоттар қаржылық бухгалтерияда жүргізіледі.  басындағы аяқталмаған өндірістің 1341, 1342, 1343, шоттарында есепке алынған құны басқару бухгалтериясына беріледі. Ол операция жоғарыда аталған шоттардың кредитімен 8010, 8020, 8030 шоттардың дебеті бойынша көрсетіледі. Осылайша 1341, 1342, 1343 – шоттардың дербес маңызы болмайды. Олар аяқталмаған өндірістің құнын қаржы бухгалтериясында есепке алуға және оның қалдықтары туралы деректерді баланста көрсетуге арналған. 1341-1343 шоттар жай шоттар болып табылады, олар өнім түрлері, тапсырыстар, қайта жасаулар мен өндіріс сатылары бойынша талдамалық есебін жүргізуді талап етпейді.

1341-1343 шоттарда есепке алынған аяқталмаған өндірісті талдамалық есепке алу толық көлемде 8010-8030 шоттарда, яғни басқарушы есептің бухгалтериясында жүргізіледі. Аяқталмаған өндірісті бағалау және есптеу. өндірудің барлық түрінен өтпеген және техникалық бөлім де, тапсырыс беруші де қабылдап алмаған аяқталмаған жұмыстар аяқталмаған өндіріске жатқызылады, ал олар бойынша жұмсалған шығындар аяқталмаған өндіріске жұмсалған шығындарды құрайды. Аяқталмаған өндірістегі шалафабрикаттың қозғалысы бойынша сандық жедел есебін диспечерлік – жоспарлау бөлімі, ал оның ақшалай түрінднгі есебін кәсіпорынның бухгалтериясы жүргізеді.

Бұл есеп аяқталмаған өндірісте тұрған материалдардың, тораптар мен бөлшектердің жұмыстарын қадағалау және сақтау жағдайын, дайын өніммен аяқталмаған өндіріс арасындағы шығындардың аражігін дұрыс ашуды; аяқталмаған өндірістің кем шығуы мен артық шығуые, ақау мен өнімнің бөлімшілерде бүлінуін анықтауға және тиісті шотқа жататынына байланысты оларды есептен шығарып тастауға арналған.

Өндіріте деталбдарды есепке алу бөлшектік-операциялық және бөлшек деп аталатын екі қағиды бойынша бөлінеді.

ФИФО  есптен шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші кезекте кіріске алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші шығыс етіледі деп жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы тізімі бойынша шығыс етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында қалған материалдардың бағасымен бағаланады.

30.Кәсіпорынның маржиналды табысы және оны есептеу тәсілдері. маржиналды табыс көлеміне әсер етуші факторлар

Нарықтық экономикаға өту өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыруды қайта қарауды және жаңа әдістерін ендіруді талап етеді. Осы мақсатта ҚР бухгалтерлік есеп теориясы мен практикасы үшін нарықтық экономикасы дамыған елдердегі шығындарды есепке алуда «директ-костинг» жүйесіне көңіл аударады. Бұл жүйе АҚШ болған. Ұлыбританияда бұл әдіс «маржиналды-кост» деп аталады. Директ-костинг жүйесінің негізінде «Шығындарды тұрақты және айнымалы деп бөлу – директ-костинг жүйесінің бірінші ерекше белгісі», - деп біздің ғалым, профессор С.С. Сатыбалдин тұжырымдайды. 

Айнымалы шығындарға өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретін тікелей шығындар жатады: шикізат, негізгі материалдар, отын, энергия, өндірістік персоналдың еңбекақысы, жабдықтырды күту және пайдалану шығындары, бірқатар үстеме шығындар.

Тұрақты шығындарға: әкімшілік, басқарушылық , коммерциялық және жалпы шаруашылық шығындары жатады.  Маржиналды  табыс -  бұл  өнімді  өткізуден  түскен табыс пен айнымалы шығындар арасындағы айырма,тұрақты шығындар мен негізгі қызметтен түскен табыс сомасы.

Жалпы табыстың өзгеруінеәсер етуші факторлар:

Өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі;

Өнімдіөткізудет түскентабыстың өзгеруі

Өткізілген өнімнің 1тг шыққандағы шығын\ң өзгерісі

Тізбектелген  қойылымдар әдісі. Экомикалық талдаудың  барлық есептеулерінде бұл әдіс кеңінен  қолданылады. Оның мағынасы мынада: жоспарланған көрсеткіштер біртіндеп есепті жылдың көрсеткіштерімен ауысады. Ең алдыменен сандық көрсеткіштер, содан кейін сапалық көрсеткіштер ауыстырылады. Егер де екі фактордың әсерін анықтайтын болсақ үш есептеу, ал үш фактордың әсері анықталса, төрт есептеу жүргізіледі, яғни, есептеулер саны факторлар санынан біреуге артық болады.

Абсолютті айырмалар  тәсілі. Экономикалық талдауда факторлар саны екіден аспаған кезде абсолютті айырмалар тәсілі қолданылады. Бұл әдіс тізбектелген қойылымдар тәсілінің өзгертілген түрі болып табылады.

Абсолютті айырманың  оң жағына орналасқан факторлар базистік уақытта, ал сол жағына орналасқан факторлар  ағымдық уақытта келеді.

Динамика қатарлары.Экономикалық талдауда динамика қатарлары кеңінен қолданылады. Динамика қатарының әрбір жеке мәні деңгей деп аталады. Динамикалық  қатар кез келген компанияның  түсіндірме хатында кестелерді құру үшін қолданылады. Динамикалық қатардың көмегімен инвесторларға, болашақ  акционерлерге компанияның нарықта  табысқа ие, бизнесі тұрақты және бұл компанияға ақша қаражаттарын салуға болатындығын көрсетеді.

Қатысты айырмалар  әдісі. Қатысты айырмалар әдісі тек мультипликативті модельдердегі нәтижелік көрсеткіштің өсіміне әсер ететін факторлар әсерінің мөлшерін өлшеуде қолданылады. Бұл әдісте экономикалық факторлардың өсімі коэффициент немесе процент түрінде қолданылады. Осы әдістің Y=abc мультипликаторлық моделіне әсерін қарастырайық.

  Факторлық  талдаудың әдістемесі . Шаруашылық қызметімен байланысты үдерістердің барлығы бір-бірімен өзара байланыстылықта, өзара тәуелділікте болып, бірінің әсерінен екіншісі дамып, өзгеріп отырады.