Майлы дақылдар күнбағыс - подсолнечник -helianthus тапсырма

1. Күнбағыстың морфологиялық ерекпгеліктерімен танысу.

2. Күнбағыстың түрлерін, түр тармақтарын, топтарьш оқып үйрену, олардың айырмашылық белгілерін жазу.

3. ҚР-да тұқымға өсірілуге рұқсат етілген сорттарына шаруашылық-биологиялық сипаттама беру.

Күнбағыс майлы және мал азықтық дақыл ретівде өсірілетін біржылдық мәдени өсімдік, ол вегетативтік оргавдарының қуатты өсуімен ерекшеленеді. Тамыры кіндікті, 2-3 м топырақ тереңіне бойлайды, бүйір тамырлары жақыса дамыған. Сабағы тік өседі, дөрекі қатты талшықтармен көмкерілген, борпылдақ паренхимамен толтырылған. Майлы сорттары бүтақты, биіктігі 2,5 м дейін жетеді. Жяй жапырақтары сағақты, ірі, сопақ-жүрек пішінді, қатты талшықтармен жабылған. Төменгі жапырақтары (2-3 жұптары) қарама-қарсы орналасқан, айтарлықтай ұсақ, келесі жапырақтары кезектесіп келеді. Өсімдіктің өсуіне қарай жапырақ тақтасы да ұлғаяды. Гүл шоғыры-кәрзеңке, сорттары мен өсіру жағдайларына байланыеты диаметрі 15-25 см жөне одан да жоғары болады. Кәрзеңке негізін гүл тұғыры құрайды, оның шеттерінде жеміссіз тілді гүлдер, ал ортасында

67-кесте

Майлы дақылдардьң егін кегі бойынша айырмашылықтары

Дақыл	Тұқым жарнақты жапырақтар			Алғашқы нағыз жалырақтар
	пішіні	ұзындығымм	ені, мм	пішіні	ұзындығы, мм	ені, мм	беті
Күнбағыс	Кері жұмыртқа тәрізді	15-20	8-10	Кең анцеггі, төбесіне қарай үшкірленген	20-30	8-12	Жштүкті
Мақсары	Сондай	10-15	6-8	Жұмыртқа тәрізді	12-15	6-8	Жалаңаш
Майлы зығыр	Ұзынша-сопақ	4-6	3-4	Ланцетті үшкірленген	8-10	4-6	Тегіс
Жер жаңғағы	Кеңдеу сопақ	15-20	8-10	Қауырсынды, 2-4 жап-ырақшалар	15-20	8-10	Жалаңаш, әлсіз түкті
Күнжіт	Сопақ немесе эллипс тәрізді	10-13	5-7	Сопақ,эллипс тәрізді, шеттері мұқалған	10-14	6-8	Сирек түкті
Көкнәр	Кеңдеу сопақ	5-6	4-5	Кең жұмыртқа тәрізді	15-20	10-15	Әлсіз түкті
Ляллеманция	Сопақ	5-6	4-5	Қысқаланцетті, шеттері әлсіз ара тісті	10-15	5-7	сондай
Майкене	Кеңдеу сопақ	50-70	40-50	Қалақты, бөліктері әртүрлі мөлшерлі	60-70	50-60	Жалаңаш
Көкшіл қыша	Қысқа қалақты терең ойығы бар	6-8	10-12	Домалақтау сопақ, шетгері аратісті	20-25	12-15	Талшықты
Ақ қыша	Сондай	6-8	10-12	Желпігіш тәрізді кесілген	12-15	8-10	Түкті
Рапс	Домалақ, әртүрлі жазықтықты, дөрекі	6-10	12-15	Домалақ, бір-бірлеп түзіледі	25-30	12-15	Талшықты
Арыш	Сопақ-ұзынша	8-10	4-5	Ланцетті ұзынша	12-15	5-7	Шеттері түкті

68-кесте Гүлденгер		і күйдегі майлы дақылдардың айырмашылық белплері
Дақыл	Сабақ	Жапырақтар	Гүл шоғыры	Гүлдер
Күнбағыс	Тік өседі, домалақ келтөн, түкті, биіктігі 100-250 см	Жай сағақты, сопақ-жүрек тәрізді, шеттері ара тісті	Диаметрі 10-40 см кәрзеңке	Тілді, түтіюгі қызғылт сары немесе сары түсті
Мақсары	Тік өседі, бұтақты, жалаңаш, биіхтігі 100 см дейін	Жай, отырған, ланцетті-сопақ, шеттері тісті	Диаметрі 3-4 см керзеңке	Түтікті, қос жынысты, апіық қызғалт сары
Майлы зығыр	Тік өседі, цилиндр төрізді, тегіс, биікгігі 50-70 см	Жай, сағақсыз, лаңцетгі, жалаңаш, кезектесіп орналасқан	Зонт төрізді шоқгүл	Қосжынысты, 5 күлтеше жапырақты, көкшіл, немесе көк
Жер жаңғағы	Бүтақты, домалақ, балауы-зданган, биіктігі 50-70 см	Күрделі, қосқауырсынды, үзьшша-сопақ, түкіі	Жекелеген гүлдер	Бүрыс піішңді, жерге таяу түқымдары сары
Күнжіт	Тік өседі, бүтақты, қырлы, гукті, биіктігі 100-150 см	Жай сағақты, кезкгесіп орналасқан, сопақ-қиықтьг, тісті немесе шеттері бүтін	Жапырақ қолтығыңца 1-3 гүлден	Бірігіп өскен күлтеше жап-ырақтар, қосжынысты, қызғылт күлпн
Көкнәр	Тік өседі, қатты бүтақтаяған, 4 қырлы, биіктігі 90-120 см	Жай, жапырақтар, сағақты, қарама-қарсы орналасқан, шетгері ара тісті	Жалған піскекті	Қос ерінді, үсақ, қосжьпшсхы, ақ немесе қызғылт
Майкене	Тік еседі, домалақ, балауызды, биікші 100-400 см	Жай, кезектесіп орналасқан, жеке қалақты, шетгері тісті	Шоқгүл	Аталықтары мсн аналықтары ер түсті
Ақ қьшга	Тік өседі, домалақ, дөрекі талшықты, биіктігі 40-60 см	Жай, сағақты, кезектесіп орналасқан, желпігіш-қауырсынды кесілген, бірнеше бөлікгі	Шоқгүл	Қосжынысты, 4 күлтеше жапырақты, сары
Көкшіл қыша	Тік өседі, домалақ, бүтақты, түкті	Соңдай	Қалқанды шоқгүл	Совдай
Рапс	Тік өседі, домалақ, бүтақты, балауызданған	Жай сағақты, кезектескен, желшгіш-қазФірсынды кесілмелі, 4 бөлікті	Шоқгүл	Сондай
Арыш	Тік өседі, домалақ, әлсіз бүтақтанған, әлсіз түктенген	Жай сағақсыз, кезектескен ланцетгі, тісті немесе бүтін	Соңдай	Қосжынысты 4 күлтеиге жапырақты, күңгірт-сары

69-кесте

Майлы дақыл өсімдіктерінің всіп-даму кезсңдері

Дақыл	Егін-көгі	Шашақтану	Гүлдену	Шсу
Күнбағыс	Тоішрақ бетінде тұқым жарнақтары-ныңшығуы	Себетгің сыртқы жапырақшалары төбесінде жүлдызша қалыгггастырады	Шеткі тілді гүлдердің гүлденуі	Себетгің төменгі жағының сарғаюы, тілді гүлдердің қурауы
Мақсары	Сондай	Сондай	Себетгің ор-тасында түсті күлтешелердің пайда болуы	Түтікгі гүлдердің құрауы, себеттің сарғаюы
Майкене	Сондай	Орталық сабақтағы жап-ырақтардың қолтығынан гүл шоғының (шанақтьщ) пайда болуы	Тозандықтарда н тозаңцардың ша-пшлуы және аналық гүл тұғырынан гүлдердің түсуі	Шоқтардьщ қоңъірлануы мен сарғаюы және қораптардың жарыла бастауы
Күнжіт	Сондай	Жапырақ қолтыгынан шанақтардың пайда болуы	Бірінші гүлдің ашылуы	Төменгі 5-6 жемістің қоңырлануы
Көкнәр (мак)	Сондай	Сабақтың ұшар басында шанақтың пайда болуы	Сондай	Қорашдалардың құрауы жене тұқымның сылдыры
Жер жаңғағы	І-нағыз жаішрақтьң пайда болуы	Жапырақ қолтығында шанақтардың пайда болуы	Бірінші гүлдер желкенінің ашылуы	Бұршаққапта анық торкөзділіктің байқалуы және кебуі, тұқым бұршаққаптан жеңіл ажырайды
Перилла, ляллеман-ция	Топырақ бетіне тұқым жарнақтарының шығуы	І-гүл шоғырының пайда болуы	І-гүлдің ашылуы	Төменгі 5-6 жемістің қоңырлануы
Қыша, рапс, арши	Сондай	Сондай	Сондай	Бұршаққынның қоңырлануы мен кебуі (қурауы)

қосжынысты түтікті гүлдер орналасқан. Тілді гүлдердің репродуктивті органдары болмайды, сондықтан жеміс түзбейді. Түтікгі гүлдер екі қалақты аналық аузы бар бір ұялы жатыннан түрады. Ат-алықтар еаны бесеу, жіптері бейтарап, бірақ тозаңдармен жабысып өскен. Жемісі шекілдеуік, қысыңқы жүмыртқа пішінді, жеміс қабығы мен тұқымнан түрады. Шекілдеуікгщ мелшері, пішіні мен түсі факторларға байланысты өзгереді. 1000 шекілдеуікгің массасы майлы сорттарында 40-80 г, ал шағылатындарында-170 г дейін.

Біржылдық күнбағыс (Неііапіһиз апдшіз) астра түқымдасьша (Аз-іегасеае) жатады, жинақты түр болып табылады да екі бейтарап түрден түрады: 1-мөдени күнбағыс (НеііапШш еиііш) мүнда екпе дақылда

өсірілетін барлық күнбағыс формалары кіреді; 2-жабайы кунбагас (НеііапШш гасіегаіів), бұл барлық жабайы формаларды біріктіреді.

Мәдени күнбағыс екі түр тармағьюа бөлінеді-егістік немесе далалық күнбағыс (Н.с. заііуш) жөне сәндік күнбағыс (Неііапйшв сиііш огпатепіаіів).

Егістік күнбағыс бірқатар биологиялық жене морфологаялық ерекшеліктері бойынша 4 экологаялық топқа бөлінеді: солтүстік-орыс, орта-орыс, оңтүстік-орыс, армян. Солтүстік Қазақстаңда өсірілетін селекциялық майлы сортгарының барлығы күнбағыстың орта-орыс тобына жатады. Бүл топ өсіп-жетілу кезеңінің айтарлықтай үзақтығымен (90-135 төулік), өсімдік биіктігімен (120-200 см), сабағының бүтақтылығы және шекілдеуігінің панцирлігімен ерекш-еленеді.

Мәдени күнбағыс морфологиялық белгілері мен шекіддеуіішің қүрылысына қарай шағылатын, майлы және аралық толтарға жіктеледі.

Шағылатын күнбағыс биіктігі 4 м дейін жететін сабақты, ірі жапырақты жөне диаметрі 45 см дейін ірі кәрзеңкелі өсіңцік. Шекідц-еуні ірі, қалың қырлы жеміс қабығы болады. Түқымы (ядросы) шекілд-еуіктің ішкі қуысын толтырмайды, мүның өзі оның жоғары қабықтылығьгаа байланысты (46-56%). Түқымьюың майлылығы жоғары емес (20-35%), 1000 шекілдеуігінщ массасьг 100-170 г.

Майлы күнбағыстың сабақтары айтарльщтай жіңішке, биіктігі 1,5-2,5 м шамасывда ғана. Көрзеңкесінің диаметрі 15-25 см. Шекілд-еуіктері үсақ, 1000 санының массасы 35-80 г. ядросы шекілдеуіктің бүкіл қуысын толтырған, қабықтылығы төмен (25-35%), майлылығы жоғары (42-56%).

Аралық күйбағыс жоғарыда келтірілген екі топтың аралық белгілеріміз сипатгалады: сабақтьщ биіктігі мен жуаңдығы, көрзеңкенің көлемі бойынша шағылатын күнбагысқа, ал шекіддеуш; қуысының толықтығы мен майлылыгы бойышиа майлы күнбағысқа жақывдайды. Екпе дақылда негізгі егістік көлемі күнбағыстың майлы сорттарымен себіледі, аралық күнбағыс аз мөлшерде өсіріледі.

Күнбағыстың морфологиялық белгілері 41-суретте келтірілген. Қазақставда жақсы өнім берстін жогары майлылықтагы майлы күнбагыстың ерте және ортадан кеш пісетін сорттарын пайдалануга руқсат егілген.

Армавирец. МДҒЗИ-ның Армавир а.ш. тәжірибе станциясывда шығарылған. Ерте піседі (100-115 күн)₃ қуаңшылыққа орташа төзімді, сүңғүла мен күнбағыс көбелегіне төзімді, шіріңді ауруларымен заладданады. Сорт мол енімді жөне жоғары майлы (49-51%) жаппай жөне біркелкі піседі, тамырында түрып қалғанда шекілдеуігішң шашылуы байқалады, көрзеңкесі орта мөлшерлі (16-18 см), шекілдеуігі қоңыр-сүр, сөл жолақты, 1000 санының массасы 50-75 г, 1964 (4).

Восход. МДҒЗИ-ньщ Белгород а.ш. төжірибе станциясында шығарылған. Орташа мерзімде (120-130 төулікте) піседі, қуаңшылыққа төзімділігі орташа, сүңғүла мен күнбағыс көбелегіне төзімді, шірі-нділермен залалданады. Мол өнімді, жоғары майлы (51-54%) сорт. Көрзеңкесі орташа диаметрлі (16-18 см), шекілдеуш қоіщр-сүр түсті, ашық жолақты, 1000 санының массасы 50-70 г, 1971 (4,8).

41-сурет. Күнбағыс: 1,2- егін кегі және гүлдену кезендеріндегі өсімдікте: 3- піскен себет, 4-гүлдер және олардын мүшелері: а- түтікті, б- тілді, в- аналық, г- тозандық (аталық): 5-ұрықтық (тозаңдық) дән (үлкейтілген): 6- көлденөн қимасындағы гүл шоғыры: 7- бүтін және көлденен қимадағы күнбағыс жемістері: а- майлы, б- аралық және в- шағылатын

Заря. МДҒЗИ-ның Вейдель тәжірибелік танабында шығарылған. Ерте пісетін (105-115 күн), куаңшылыққа орташа төзімді сорт. Күнбағыс көбелегі мен сұңғүлаға төзімді, шірінділермен залалданады. Мол өнімді, жоғары майлы (50-53%). Кэрзеңкесі дөңес, орташа диаметрлі (14-16 см), шекілдеуігі қоңыр-сүр түсті, ашық жолақты, 1000 санының массасы 60-80 г, 1969 (4).

Скороспелый 87. Оңтүстік-шығыс АШҒЗИ-да шығарылған. Өте ерте пісетін (90-10 күн), қуаңшылыққа тезімді, сүңғүла мен үн ұлпасы ауруына орташа төзімді сорт. Мол өнімді, жоғары майлы (50-52%), жаппай пісетін сорт. 1000 шекіддеуігшің массасы 62-70 г., қабықтылығы 20-21%, 1991 (4).

ИС-6Ш, 1999 (4); Ислеро, 1999 (4); Казахстанский 1, 1993 (1,4,8,11); Казахстанский 3124, 2001 (3); Казахстанский 341, 1998 (3,12,13); Корил, 2001 (4); Сибирский 91, 1995 (7,11); Солнечный 20, 1998 (4,11,12); СПК (Кощщгерский), 1994 (1,2,4,11).

МАЙЛЫ ЗЫҒЫР - ЛЕН МАСЛИЧНЫЙ - ШШМ ТАПСЫРМА

1. Зығырдың тұр тармақтары және түршелер тобымен танысу.

2. Майлы зығырдың морфологаялық құрылыс ерекшеліктерін оқып-үйрену.

ҚР-да пайдалануға рұқсат ашылық-биологиялық сипаттама беру.

Зығыр. Зығыр тұқымдасына (Ьіласеае) Ілпшп туыстығына жатады, ол 200-ден астам турлерді біріктіреді. Егістікте барынша кең тарағаны көдімгі мөдени зығыр. Бұл түр 5 түр тармақтарына бөлінеді. оның ішіңде дақылда кеп өсірілетіні евразиялық, жерорта теңіздік жөне аралық зығыр (70-кесте).

70-кесте Майлы зығырдьщ түр тармақтары

етілген сорттарына шару-

Түр тармақтары	Шамасы		1000	Гүлдері
	қорапша-ның	тұқымы -ның	түқымньщ массасы, г	шамасы	диаметрі, мм
Ұсақ тұқымды (евразиялық)	ұсақ	ұсақ	3,0-6,5	ұсақ	16-20
Орташа ірілікті (аралық)	орташа	орташа	6,8-8,0	орташа	21-24
Ірі тұқьмды (жерорта теңіздік)	ірі	ірі	9,5-13,0	фі	25-32

Дақылда евразиялық түр тармағы кең тараған. Евразиялық түр тармақ төрт түршелер тобына бөлінеді: Талшықты зыгыр, кудряш, аралық жөне төселгіш зығыр. Олар бір-бірінен сабағының биіктігі мен бутақтылығы, сабақ және қорап санымен, сонымен қатар лайдалану бағытына қарай ажыратылады. Талшықты зығыр биіктігі 70-120 см бұтақтанбайтын жалғыз сабақты өсщцік, қорапшасының саны 8-10 дана, 1000 тұқымның массасы 3,5-5,5 г. Кудряш зыгыры бұтақты (4-5), биіктігі 30-50 см, қорапша саны 40-50 данаға дейін, 1000 тұқымының массасы 5-8 г. Қалған түр тармақтары аралық деңгейде.

Майлы зығыр-біржылдық шөптесін өсімдік, айтарлықтай нашар дамыған кіндікті тамыр жүйесі бар, сабағы тік өседі, тегіс цилиндр пішінді жөне бұтақты, биіктігі 50-70 см. Жапырақтары қарапайым, ланцетгі, үшкірленген, жалаңаш, сабақта кезектесіп орналасқан. Гүл шоғыры зонтик тәрізді шоқгул, қосжынысты бестік типтегі гуддерден түрады. Гүл жатьшы бес ұялы домалақ қорап. Әрбір қорапта өдетте 10 тұқым (өр уяда 2-ден) болады. Зығыр тұқымы жалпақ, жұмыртқа піші-нді, ушы қус түмсығы тәрізді иілген тегіс, жылтыр бетті. Тұқымның түсі қоңыр, кейде сары, 1000 санының массасы 6-8 г.

Пайдалануға рұқсат етілген майлы зыгыр сорттары: Кустанайский янтарь - Қостанай АШҒЗИ-да шығарылған. Ортадан кеш пісетін (109-114 кун) сорт, қуаңшылыққа орташа төзімді, ауруларға орташа тәзімді, жапырылуға төзімді, жоғары өнімді. Тұқымының майлылығы 43-45%, қоңыр түсті, 1000 санының массасы 6,5-7,0 г, 1994(1,7,9,12).

Исилькульский. Сібір а.ш. тәжірибе станциясыңда шығарылған. Орташа мерзімде (80-95 күн) пісетін, қуаңшылыққа, саңырауқулақ ауруларына орташа төзімді сорт. Жапырылуға төзімді, жаппай піседі, мол өнімді, тұқымының майлылығы 42-45%. Тұқымның түсі қоңыр, 1000 санының массасы 7,6-8,0 г, 1985 (12).

Карабалыкский 7. Қарабалық ауылшаруашылық тәжірибе станциясывда шығарылған. Орташа мерзімде пісетін (85-95 кун), қуаңшылыққа орташа төзімді, саңырауқүлақ аурулары мен жапырылуға төзімді сорт. Жоғары өнімді, тұқымының майлылығы 41-43%, қоңыр түсті, 1000 санының массасы 7,0-7,2 г, 1979 (1,12).

Опал - БМДҒЗИ-ның Сібір тәжірибе станциясында шығарылған. Орташа мерзімде (82-106 күн)піседі, қүрғақшылыққа орташа төзімді, буданды аурулар мен жапырылуға тезімді, жоғары өнімді, майлылығы 44-45%, тұқымдары қоңыр түсті, 1000 санының массасы 7,7-8,5 г, 1992 (2).

ҚЫША - ГОРЧИЦАSINAPIS ТАПСЫРМА

42-сурет. Ақ қыша: 1,2,-дамыған егін көгі мен гүлдену-жеміс тузу кезе4деріндегі өсімдіктер; 3-жапырақтары, гүл шоғырлары жөне жемістері мен сабақтың бір бөлігі; 4-жеміс; 5-тұқымдары (сол жақта-үлкейтілген).

1. Салыстырмалы айырмашылықтары бойынша қыша түрлерімен танысу.

2. Көкшіл қыша морфологиялық құрылысының ерекшеліктерін оқып-үйрену, сипаттап жазу.

3. Аудандастырылған сорттарына шаруашылық-биологаялық сипаттама беру.

Қыша қырыққабат тұқымдасына (Вга5§ісасеае) жатады. Екпе дақылда әртүрлі туыстыққа жататын екі түрі бар: ақ қыша (зіпаріз аШа) және көкшіл, немесе сарепт қышасы (Вгаззіса ішісеа).

Бұл түрлер бірқатар морфологиялық белгілері бойынша ұқсас, бірақ кейбір биологиялық ерекшеліктері мен сыртқы құрылысында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Солтүстік Қазақстан облыстарында салыстырмалы қысқа өсіп-жетілу кезеңі мен қуаңшылыққа төзімділігімен ерекшеленетін көкшіл, немесе сарепт қышасы өсіріледі. Жоғарыда ақ қыша (42-сурет) кескінделген.

43-сурет. Көкшіл кыша: 1,2,-дамыған егін кегі мен гулдену —жеміс түзу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3-жапырақтары, гүл шоғырлары жөнс жемістерімен сабақтың бір бөлігі; 4-бұршаққын (жеміс); 5-тұқьмдары (гпл жяк-тя угпгрйтігггр.ні

Көкшіл қыша-жақсы дамыған кіндікті тамыр жүйесі бар біржылдық шөптесін өсімдік. Сабағы тік еседі, бүтақты, биіктігі 60-150 см, балауыз түтымен көкшіл түсті, түкті немесе түксіз. Төменгі жап-ырақтары сағақты, өлсіз түктелген, желпігіш төрізді-қауырсын қиықты, жоғарғы қалағы үлкен, сопақ пішінді. Жоғарғы жапырақтары сағақсыз, үзынша-линиялы, шеттері бүтін, әлсіз балауыз түкті. Гүл шоғыры-қалқанды шоқгүл. Гүлдері ұсақ қосжынысты, төрттік типте, ашық-сары күлтеше жапырақтармен. Жатынында 28-ге дейін тұқым ұрығы, 6 аталығы болады. Жемісі-көптүқымды дөңес келген төртқырлы бұршаққын, сабаңды-сарғыш түсті. Тұқымдары шар пішінді, сары, жиі түрде қоңыр, диаметрі 1,2-2,0 мм, 1000 санының массасы 2-4 г. (43-сурет).

Паңдалануға рұқсат етілген сорттары :

Заря. МДҒЗИ-да шығарылған. Орташа мерзімде пісетін (100-110 күн), қуаңшылыққа, жапырылуға төзімді сорт. Крестгүлді зиянкестер мен шашылуға орташа төзімді, мол өнімді, тұқымның майлылығы 42-47%. Тұқымы сары түсті, домалақ, 1000 санының массасы 3,5-4,0 г, 1968(11).Неосыпающаяся 2. Волгоград а.ш. тәжірибе станциясында шығарылған. Орташа мерзімде (95-110 күн) пісетін, қуаңшылыққа, жапырылу мен шашылуға орташа төзімді сорт, крестгүлді зиянкестермен жарақаттанады, жақсы өнімімен, жаппай пісуімен ерекшеленеді. Тұқымьшың майлылығы 38-43%. Тұқымдары сары, жом-алақтау-бұрыш пішінді, 1000 санының массасы 3,5-4,0 г, 1950 (1,11,12).

ВНИИМК 11 - МДҒЗИ-да шығарылған, ерте пісетін (68-90 төулік), құрғақшылыққа орташа, жапырылуға төзімді сорт. 1000 тұқымының массасы 2,5-4,4 г, 1983 (6).

Рушена, 1950(1,11,12).

РАПС BRASSICA Т А П С Ы Р М А

1. Ботаникалық сипатгамасын беру, өсімдік құрылысының ерекшеліктерін оқып-үйрену, қажетті жазуларды орыңдау.

Рапс қырыққабат тұқымдасына (Вга§8Ісасеае) жатады, екпе дақылда жалғыз түрі-(Вга§8Іса парш) бар. Егістіктерде екі формада-жаздық және күздік-есіріледі. Солтүстік Қазақстанда жаздық рапс өсіріледі.

Жаздық рапс-кіңцік тамыры жақсы дамыған біржылдық шөптесін өсімдік. Сабағы тік өсетін, қатты бүршіктенген , биіктігі 0,6-1,6 м, жасыл түсті жөне балауыз тұтымен көмкерілген. Төменгі жаішрақтары сағақты, ірі желпігіш-қауырсын-қиықты. Орта жапырақтары ұзыншы-найза төрізді, жоғарғылары сағақсыз, ұзынша-ланцетті. Барлық жап-ырақтары көкшіл-жасыл түсті, балауыз түтымен жабылған. Гүл шоғыры-болбыр шоқгүл, гүлдері қосжынысты, төрттік типте, ашық-сары күлтеше жапырақты. Жемісі-үзын мүрыншасы бар бұршаққын, піскенде жарылғыш. Тұқымдары ұсақ, 1,5-2,0 мм, шар төрізді, беті ұсақ-ұялы_? қоңыр, қара, қара-сүр түсті, 1000 санының массасы 3-7 г.

Пайдалануға рұқсат етілген сорттары:

Золотонивский. Сібір АШҒЗИ-да шығарылған. Орташа мерзімде пісетін (90-100 күн) қуаңшылыққа, зиянкестер мен ауруларға орташа төзімді сорт. Жапырылуға төзімді, тамырывда түрып қалғаңда шашылуға бейім. Сорт мол өнімді, тұқымның майлылығы 42-43%, 1989 (1,4,7,9,12).

Күздікрапс Иванна, 1991 (3); Шпат, 1993 (11).

АРЫШ - РЫЖИК - САМЕІЖА ТАПСЫРМА

1. Ботаникалық сипатгамасымен танысу, өсщдік құрылысының ерекшеліктерін оқып-үйрену, сипаттап жазу.

Арьш қырыққабат тұқымдасьша (Вгаззісасеае) жатады. Екпе дақылда арьпптың екі түрі кездеседі: жаздық немесе егістік (Сатеііпа және күздік (Сатеііпа §аііуа). Осы екеуінің барынша кең тарағаны жаздық арыш.

Жаздық арыш-кіндік тамыр жүйелі біржыддық шөптесін өсімдік, сабағы жіңішке, бұтақты, биіктігі 50-80 см. Жапырақтары қарагайьш, ланцетті шеттері бүтін, өлсіз тісті. Сабақ пен жапырақтары қаггы жөне қысқа түктермен көмкерілген, кейде жалаңаш. Гүл шоғыры-үзын шоқгүл. Гүлдері қосжынысты, төрггік типте, өңсіз-сары түсті күлтешелі. Жатыны жоғары типтегі, қосұялы, аталығы 6. Жемісі -көлтүқымды алмүрт пішінді бүршаққын, піскевде екі жармаға жарылады. Тұқымдары ұсақ (1,5-2,0 мм) үзынша-сопақ, қызыл-күрең түсті, ылғалданғанда-жылпылдақ (44-сурет).

Қазақстан жағдайында арыштың ерте, орташа мерзімде пісетін (өсіп-жетілу кезеңі 70-90 күн) Омский местный сияқты сорттары жарамды 1994 (2,12).

44-сурет. Арыш: 1,2-дамыған егін кегі мен гүлдену жеміс тузу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3-жапырақтары, гүдері, жемістері мен сабақтың бір бөлігі: 4-гүл; 5,6,-жеміс жөне тұқым (сол жақта-үлкейтілген).

ЭФИРМАЙЛЫ ДАҚЫЛДАР ТАПСЫРМА

1. Барынша кең тараған эфирмайлы дақылдармен танысу, сабақ, жапырақ, гүл шоғыры мен гүлдер құрылысын сипаттап жазу.

2. Эфирмайлы дақылдарды жемістері бойынша оқып-үйрену, негізгі белгілерін сипаттап жазу. Егістіктерде 20-дан астам эфирмайлы дақылдар кездеседі, олар әртүрлі ботаникалық тұқымдастарға жатады. Кең тарағандары: кориандр, анис, тмин, фенхель-балдыркөктер (сельдерей) тұқымдасынан ; бұрышты жалбыз (мята), мускатты шатраш, (шалфей), нағыз лаванда-яснотка тұқымдасынан; эфирмайлы раушангүл-раушан гүлділер түқымдасынан; қызыл қазтамақ (герань розовая)-қазтамақтар тұқымдасынан. Солтүстік Қазақстан жағдайында кориандр, тмин, анис, жалбыз өсіп-жетілудің толық циклін өтеді жөне оларды өсіруге болады. Аталған эфир майлы дақыддардың вегетативтік жөне өнімділік органдарын сипаттайтын жиынды деректер. 45-сурет пен 71,72 кест-елерде келтірілген.

45-сурет. Эфирмайлы (үшпамайлы) дақылдардың жемістері: 1-кориандр; 2-анис; 3-тмин; 4-фенхель.

71-кесте Эфирмайлы дақылдары жемістерінің айырмашылық белгілері

Дақыл	Типі	Пішіні	Мөлшері, мм	Беті	Түсі
Кориандр	Қос- тұқымды	Шар тәрізді	3-4	Әлсіз ұзынша қырлы	Сабанды-қоңыр
Тмин	Сондай	Ұзынша-сопақ, әлсіз иілген және қысылған	Ұзындығы 3-5, ені 1,0-1,5	Ұзынша-қырлы	Сондай
Анис	Сондай	Сондай	Ұзындығы 3-5, ені 0,8-1,3	Ұзынша-қырлы ұсақ талшықтар-мен көмкерілген	Жасылдау-сүр

Ескерту: бұрышты жалбыз жеміс бермейді, вегетативті жолмен ғана көбейеді-сабақ пен көген тамыр қалемшелерімен.

72-кесте

Эфирмайлы дақыддардың гудденген куйіндегі айырмашылық белгілері

Дақыл	Сабағы	Жапырақтары	Гүл шоғыры	Гүлдері
Кориандр	Тік өседі, қатты бұтақтанған, домалақ-қырлы, биіктігі 60-120 см	Кезектескен, сағақты, төменгілері-домалақ жүрек тәрізді, аз тарамдалған, жоғарғылары-қатты тарамдалған, қауырсынды-қиықты	Күрделі шатырша, негізінде орамды	Ұсақ, ақ күңгірт-қызылдау немесе күлгін түсті
Тмин	Тік өседі, қатты бұтақтанған, домалақ, тегіс, биіктігі 40-70 см	Кезектескен, үш қауырсынды, узынша-сағақты, теменгілері-жүрек тәрізді-ұзынша, әлсіз тарамдалған, жоғарғылары күшті тарамданған	Күрделі шатыр, негізінде орамсыз	Ұсақ, ақ немесе ақшыл көк-қызғылт
Анис	Тік өседі, жоғарғы жағынан бұтақты, ұзынша-ойықты, түкті, биіктігі 30-60 см	Кезектескен, төменгілері-ұзын сағақты, домалак, тісті, жоғарғылары сағақсыз, үштілікті, қатты тарамданған боліктерге	Сондай	Ұсақ, ақ немесе сарғыш
Бұрышты жалбыз	Тік өседі, күшті бұтақтанған, төртқырлы, биіктігі 30-80 см	Қарама-қарсы орналасқан, қысқа сағақты, сопақ-ланцетті, өткір тісті	Жартылай жұмыр, масақ тәрізді, гүл шоғырында жинақталған	Ұсақ, ақшыл-кек немесе күлгін-қызыл түсті

Бақылау сұрақтары

1. Майлы және эфирмайлы дақылдардың латынша, орысша атаулары.

1. Майлы және эфирмайлы дақылдардың ботаникалық көптүрлілігі қандай ?

2. Майлы дақылдардың жемістері, тұқымдары, егін көгі,сабақтары, жапырақтары, гүл шоғырлары бойынша айырмашылық белгілері.

3. Майлы дақылдардың өсіп-даму кезендерінің айырмашылық белгілері.

4. Күнбағыстың морфологиялық ерекшеліктері.

5. Шағылатын, майлы және аралық күнбағыс шекілдеуігінің белгілері мен құрылысы.

6. Кудряш зығырының белгілері.

7. Қышаның түрлері жөне олардың морфологиялық айырмашылықтары.

8. Рапс пен арыштың ботаникалық сипаттамасы жөне морфологиялық белгілері.

9. Эфирмайлы дақылдардың морологиялық ерекшеліктері.

10. Пайдалануға рұқсат етілген майлы жене эфирмайлы дақылдардың шаруашылық-биологиялық сипаттамасы.

11. Майлы және эфирмайлы дақылдардың сыртқы орта факторларына қоятын талаптары және республиканың негізгі топырақ-климат аймақтарында олармен қамтамасыз етілуі.

12. Майлы жөне эфирмайлы дақылдардың негізгі аймақтарда өсіру технологияларының ерекшеліктері.

Тарау бойынша әдебиеттер

Аубекерев Т.А., Мейрамов М.Н. Горчица. Алма-Ата: Кайнар, 1980.

Борисоник З.Б. и др. Подсолнечник. Киев: Урожай, 1985.

Васильев Д.С. Агротехника подсолнечника. М.; Колос, 1983.

Васильев Д.С. Подсолнечник. М.: Агропромиздат, 1990.

Гольцов А.А. и др. Рапс, сурепица. М.: Колос, 1983.

Илялетдинов Ш.А. Масличные культуры. Алма-Ата: Кайнар, 1976.

Кудрявцев В.А., Альжанова Р.М. Рост, развитие и устойчивость растений. Целиноград, 1982.

Кудрявцев В.А. Выращивание ярового рапса и сурепицы на кормовые цели и семена (рекомендации). Алма-Ата: Кайнар, 1982.

Кудрявцев В.А. и др. Яровой рапс и сурепица (на семена при орошении). Целиноград, 1987.

Смирнов И.А. и др. Масличные культуры в целинных районах. М. -Целиноград, 1966.

VII - ТАРАУ. МАЛ АЗЫҚТЫҚ ДАДЫЛДАР 1. ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТТАР

Қазақстан Реслубликасыңда жыртылған жердің 2,7 млн. гектардан астамыңда (2001 ж) немесе егіс көлемінің 16% мал азықтық дақылдар өсіріледі. Маддың қорада тұратын кезеңі мен жазғы үстеп қоректендіруге қажетті мал азығын өңдіруге Қазақстанда өсірілетін мал азықтық дақылдарды шартты түрде төмеңдегідей негізгі топтарға бөледі:

1. Сүрлемдік дақылдар; 2. Көпжыддық бұршақ тұқымдас шөптер; 3. Көпжыддық астық тұқьмдас шөптер; 4. Біржыддық бұршак, тұқымдас шөптер; 5. Біржыддық астық тұқымдас шөптер; 6. Мал азықтық тамыржемістер; 7. Мал азықтық бақшалық дақылдар.

Сонымен қатар аз тараған мал азықтық өсімдіктер тобын бөлуге болады, алайда олар өндірістік маңызға әзірше ие болған жоқ. Қазақстаңда негізгі сурлевдік дақыл ретінде жүгері, күнбағыс, сорго өсіріледі. Дақылдардың негізгі өсірілу мақсаты-сүрлем алу (шай жүгері жөне судан шөбі), тамыз-қыркүйектің екінші жартысында көк балаусаға есіру.

Көпжыдцық бүршақ тұқымдас шөптер пішен, пішеадеме, витаминді-шөп ұнын алу үшін сонымен қатар жазғы айларда малды үстеп қоректендіруге көк балаусаға өсіріледі. Кепжылдық бұршақ тұқымдас шөптер қорытылатын протеиннің жоғары мөлшерімен сипатталады: олардан алынған мал азығының әрбір азықтық өлшемівде жинау технологиясын дырыс сақтағанда 180-250 г қорытылатын протеин болады. Дақылдар мал азығы ендірісінде маңызды энергия козі ғана емес, сонымен бірге мал рационында белок және айырбасқа жатпайтын аминқЫшқыддарын толықтырма болып табылады. Бұршақ тұқымдас шөптер санатывда республикада жоңышқа, эспарцет, түйе-жоңышқа, қызыл беде себіледі.

Көпжылдық астық тұқымдас шөптер пішен, пішеңдеме, көк балаусаға өсіріледі. Аймақта бұл топқа жататын дақылдар-еркекшеп, қылтықсыз арпабас, көген тамырсыз бидайық, сұр бидайық.

Біржылдық шептер пішен, пішеңдеме, жалқы азық алуға өсіріледі. Бұл топтың дақыддары жасыл конвейер жасауда маңызды рөл атқарады және негізгі өкілдері судан шөбі, итқонақ, қонақтары, мал азықтық шөй жүгері, сүлы, арпа, асбүршақ, ноғатық т.б.

Мал азықтық тамыржемістер күзгі-қысқы кезеңдерде пайдаланылатын шырынды диэтикалық және витаминді азықтар алу үшін өсіріледі. Бұл топтың дақылдарынан қант жөне мал азықтық қызылша, мал азықтық сәбіз, тарна жөне турнепс өсіріледі. Қазақстанда бұл дақыддардың үлес салмағы өте төмен.

Аз тараған традициялы емес мал азықтық өсімдіктерге интродукцияланған, яғни жабайы флорадан, немесе бұрын бұл аймақта өсірілмеген мөдени өсімдіктерді жатқызуға болады.

2. МАЛ АЗЫҒЫНЫҢ ҚОРЕКТІШГІШ БАҒАЛАУ Т А П С Ы РМ А

1. Дақылдардың өнімділігін азықтық құндылығы бойынша анықтаудың өдістемесін меңгеру.

2. Мал азықтарының қоректілігін азықтық өлшеммен (а.ө.) есептеудің әдістемесін меңгеру.

3. Шартгы азықтық-протеиндік бірліктерді есептеудің әдістемесін меңгеру.

4. Азықтық өлшемнің қорытылатын (сіңімді) протеинмен қамтамасыз етілуін есептеудің өдістемесін меңгеру.

5. Мал азығына қажетсінуді есептеудің өдістемесін меңгеру.

Қазақстанда мал қораларында тұратын кезең ұзақ-солтүстікте 7-8 айдан оңтүстік аудандарда 4-6 айға дейін жазғы маусымда далалық жайылымдар шідденің алғашқы жартысында-ақ күйіп кетеді, сондықтан жазғы кезеңге мал азығын жасыл балауса конвейері жүйесінде өндіру мұқтаждығы туады.

Мал азығының 50-70%-ке дейінгісі қораларда тұратын кезенде жұмсалатындықтан жасыл балаусадан сүрлену процесінде мал азығының өнімділігін есептеу қажеттігі туындайды. Өнімділікті есептеуде азықтық қүндылыққа жасалған түзетулер 73-кестеде келтірілген.

73-кесте Ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін

азықтық құндылығы бойынша есептеуге түзетулер (В.Р. Вильямс атындағы мал азықтык ҒЗИ)

Дақылдардың (мал азығының) атауы	Өнімді дайын мал азығына аударуға (шығымына) түзетулер
Табиғи кептірілген пішен	Өлшеп, немесе өлшемей кіріске алынған жасыл балауса өнімінің 25%-ті. Кіріске алынғанның 10%-ті тасымаддаған жөне сақтаған кездегі шығынға шығарылады.
Қолдан кептірілген пішен	Жасыл балауса өнімінің 30%-ті
Пішендеме	Жасыл балауса өнімінің 50%-ті
Сүрлем	Жасыл балауса өнімінің 70%-ті
Тамыр жемістер	Кіріске алынған өнім көлемінен сақтаған кездегі шығынға 10% -ті шегеріледі.
Шөп үны, түйіршіктер, брикетгер	Жасыл балауса өнімінің көпжылдық шөптерден 25%-ті, біржылдықтарда-23%-ті
Астық орта есеппен	Бункерлік өнімнен өңцегендегі қоспаларға 15%-ті тұқымға 2,5 ц шегеріледі.

ЕСКЕРТУ: Дәлірек түзетулерді шаруашылыктың орта есеппен соңғы 5 жылдағы материалдарын нсгіздеп, әр шаруашылыққа жеке-жеке енгізген дұрыс.

Келтірілген анықтамалық материалдарды пайдалана отырып 1 га егістіктен алынатын жасыл балауса өнімімен мал азығының кез келген түрінің шығымын есептеуге болады.

Қазіргі уақытта әр түрлі мал азығының қоректілігін азықтық өлшеммен (а.ө.) салыстырады, ал ол энергия мөлшері бойынша 1 кг. орташа сападағы сүлы астығына теіңдестіріледі, кейде осыған байланысты азықтық өлшемді "сұлылығы деп" те атайды.

Мал азығының қоректілігі мен ондағы азықтық өлшем зоотехникалық талдау (аналитикалық өдістеме) бойынша анықталады. Осыған сәйкес мал азығындағы судың, құрғақ заттардың, протеиннің, ақсыддың, майдың, клечатканың, азотсыз экстративті заттар (АЭЗ) мен күлдің мөлшері анықталады. Жануарларға қойылған теңгермелік тәжірибелерде қоректік заттардың сіңімділігі (қорытылуы), оның ішінде протеиннің, анықталады, соңынан азықтық өлшем есептеледі.

Мал азықтары қоректілігінің орташа көрсеткіштерін есептеуде кестелерді пайдаланады (кестелік төсіл), мұнда кептеген талдаулардың жадығаттары (материаддары) жинақталған. Мәселен, "КСРО мал азықтары. Құрамы мен қоректілігі" атты 4-басыльщцы бұрынғы Бүкілодақтық мал шаруашылығы интитутымен (М.Ф. Томмэ, 1964) 3094 мал азықтарының түрлері үшін 65000 талдау жасалып жүйеленді. Мұндай анықтамалықтар Қазақстанда да басылып шығарылған. Барлық аталған анықтамалықтарда міндетті түрде мал азығьгаың атауы, оның алынған орны мен мерзімі, өсімдіктердің өсіп-даму кезеңі жөне азықтық өлшем мен 1 кг немесе 100 кг мал азығындагы сіңімді протеин, химиялық қүрамы (%)-су, протеин, ақсыл, май, клечатка, АЭЗ, олардың қорытылу коэффициенттері, сонымен қатар сіңімді қоректік заттар мелшері(%) көрсетіледі. Қосымшаның 9-кестесінде Солтүстік Қазақстандағы негізгі мал азықтарының түрлері үшін азықтық өлшем мен сіңімді протеиннің орташа көрсеткіштері келтірілген.

Азықтық өлшемнің мөлшері мал азығындағы құрғақ заттардың проценттік мөлшеріне тікелей байланысты, басқаша айтқанда-мал азығының ылғалдылығы неғұрлым төмен болса, соғұрлым құрғақ заттардың мөлшері көп, алайда, мысал үшін тамырында тұрып қалған шөптер құрамында құрғақ заттар мол болғанмен, жоғары қоректілігімен ерекшеленбейді. Жеміс салу кезеңінен кейін тамырында тұрып қалған шөптердің құрамында құрғақ заттардың мөлшері жоғары болуы — азықтың нашар қорытылатындығының белгісі. Дегенмен көптеген дақылдар мен мал азықтары үшін азықтық өлшемнің мөлшерін түзету коэффициентін қолданып өсімдіктердің жасыл балаусасындағы құрғақ заттар проценті арқылы есептеп шығаруға болады. Есептеуді мына анықтамамен жүргізуге болады: Аө = Қз" Тк,

Мүнда: Аө - 100 кг мал азығыңдағы азықтық өлшем саны; Қз - Құрғақ зат, %; Тк — түзету коэффициенті.

Жасыл балауса үшін түзету коэффициенті әртүрлі дақылдарда 0,70-тен 0,94-ке дейін өзгереді.

В.Г. Нагорныйдың (1979) есептеулері бойынша мал азықтарына темендегідей түзету коэффициентін қоддануға болады: жүгері-0,94, күнбағыс - 0,84, еркек шөп - 0,74, көген тамырсыз бидайық-0,70, жоңышқа-0,78, эспарцет-0,92, түйежоңышқа-0,81, күздік қара бидай-0,93.

Орта есеппен 3000 кг сүт сауылатын сиырға жылына 36-37 ц.а.ө., тәулігіне 10-11 а.ө., ал 4000 кг сауылғанда 43 ц.а.ө., 5000 жане 6000 кг сауылғанда-тиісінше жылына 48 жөне 54 ц.а.е. жөне жылына 3,7-5,5 ц азықтық протеин қажет.

Мал азығы қоректілігінің келесі көрсеткіші азықтың қорытылатын протеинмен тендестірілуі. 300-техникалық мөлшер бойынша 1 а.ө-ге 105-110 г қорытылатын протеин келуге тиіс. 1 а.ө-ге есептегендегі нақты қорытылатын протеиннің мөлшерін 1 кг мал азығыңдағы қорытылатын протеин мөлшерін сол азықтық 1 кг-дағы а.ө-ге бөлу жолымен табады. Осы төсілмен қорытылатын протеин мөлшерімен өзгешеленетін өртүрлі дақылдардан даярланатын мал азығының тендестерелгендігін бағалауға болады.

Кейде мал азығын бағалауға қолданылатын тағы бір көрсеткіші бар-шартты азьщтъщ-протеиндік бірлік, ол бір өлшем егістіхтен алынған белгілі бір дақылдьщ белгілі бір азық түрінің қрытылатын протеинмен тендестірілген азықтық өлшем санын сипаттайды.

1 та етістіктен жиналатъта шартгъі азыкдық протеиндік бірлікгі мына анықтамамен есептейді:

А_п = Ө • А _ө' П,

Мұнда: Ап — 1 га егістіктен жиналған азықтық-протеиндік бірлік,Ц,

Ө - дақылдың өнімі, ц/га, Аө - 1 ц мал азығындағы а.ө. мөлшері, П — мал азығыныпротеинмен қамтамасыз етілу көрсеткіші, ол азықтық өлшемдегі нақты протеин мөлшерінің (г) нормативті мөлшеріне қатынасымен анықталады. Мысалы,

НжтыТ&г НормасъйЮг Бақылау сұрақтары

1. "Азықтык. өлшем" түсінігіне аныктама беру. Азықтық өлшемдердің қоректілігін есеіггеу өдістемесі.

2. Азықтық-протеиндік бірлік деген не және оны есептеудің өдістемесі ?

3. Азықтың қорылытатын (сіңімді) протеин мен айырбасқа жатпайтъш амин қышқылдарымен теңдестірілуі түсінігі және азықтардың протеинмен қамтамасыз етілуінде зоотехникалық норма деген не ?

4. Құрғақ зат арқылы азықтық өлшемді есептеу әдістемесінің мөні неде ? Түзету коэффициенттерінің жобалы мөні ?

5. Мал азықтарының қажетті мөлшерін есептеу өдістемесі қандай?