ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ӘРІНОВ Қ.К., МОЖАЕВ Н.И., ШЕСТАКОВА Н.А.,

ЫСҚАҚОВ М.Ә., СЕРІКПАЕВ Н.А.

Өсімдік шаруашылығы практикумы Қайта өңделіп, толықтырылып екінші шығарылуы

Оқу құралының орыс тіліндегі нұсқасының жалпы

редакциясын жасаған профессор Можаев Н.И., ал қазақша

тәржімелеп, редакциялаған профессор Әрінов Қ.К.

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі ауыл

шаруашылық жоғары оқу орындары агрономия мамандығы

студентгеріне оқу құралы ретінде ұсынған

Астана, 2004

ББК 41.2-7

П-69

Өсімдік шаруашылығы практикумы. Әрінов Қ.К., Можаев Н.И., Шестакова Н.А., Ысқақов М.Ә., Серікпаев Н.А.

Оқу құралының орыс тіліндегі нұсқасының жалпы редакциясын жасаған профессор Можаев Н.И., ал қазақша тәржімелеп, редакциялаған профессор Әрінов Қ.К.

Агрономия мамандықтарына арналған оқу құралында "Өсімдік шаруашылығы" пәні бойынша зертханалық сабақтардың жадығаттары келтірілген. Өндірістік маңызы бар негізгі екпе дақылдардың морфологиялық ерекшеліктері, түрлері, түршелері, Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген сорттары, екпе дақылдар өнімін бағдарламалау, барынша жоғары мүмкін өнім алуда қарқын өсіру технологаяларының теориялық негіздері, аймақтардың биоклиматын бағалау өдістемесі жөне осы жағдайларда дақылдар, сорттар мен будандар өсірудің мүмкіндіктері қарастырылған. Сонымен қатар қажетті анықтамалық жадығаттар, түқымтану, операциялық қарқынды өсіру технологияларын жасау жене әсемдік шаруашылығы өнімдерінің сапасын бағалау әдістемелері қамтылған.

Пікір жазғандар:

Ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінің профессоры Елубаев С.З.

Ауыл шаруашылық ғылымдарының докторы, Ш.Уалихановханов атьшдағы Көкшетау мемлекеттік университетінің профессоры Сағалбеков В.В.

Ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты, Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің доценті Костиков И.Ф.

Ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты, С.Сейфуллин атындағы Қазақ аграрлық университетінің доценті Карипов Р.Х., егіншілік кафедрасының меңгерушісі, ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты Амралин А.О.

Мазмұны

Алғы сөз 3

I-тарау.

Тұқымтану 5

Тұқымның тазалығын анықтау (МСТ 12037-85) 9

Тұқымның өну энергиясы мен лабораториялық өнгіштігін анықтау

(МСТ 12038-84) 12

1000 тұқымның массасын анықтау (МСТ 12042-80) 16

Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін анықтау 18

Тұқым ылғалдылығын анықтау (МСТ 12041-82) 20

Тұқымның өсу күшін анықтау (МСТ 12040-66) 22

Тұқымның аурулармен залалдануын анықтау (МСТ 12044-66) 24

Тұқымның зиянкестермен зақымдануын анықтау (МСТ 12045-66) 25

Тұқым сапасы жөніндегі құжаттар және оларды дайындау

(МСТ12066-85) 26

Тұқымның себуге жарамдылығы және себу мөлшерін есептеу 29

ІІ-тарау.

Екпе дақылдардың өнімін бағдарламалаудың әдістемесі 33

Ең жоғарғы мүмкін өнім алу үшін қарқынды технологияларды

жасаудың теориялық негізі 33

Биоклиматтық көрсеткіштерді бағалау және нақты топырақ-

климат жағдайларына байланысты дақылдардың және

сорттардың өсіру мүмкіншілігі мен потенциалын анықтау 37

Нақты мүмкін өнім (НМӨ) мөлшерін ылғалмен қамтамасыз

етілуіне қарай анықтау 44

Егін жинау алдындағы қолайлы сабақ жиілігіне себу мөлшерін

есептеудің әдістемвсі 50

Бағдарламаланған өнімге тыңайтқыш мөлшерін есептеу

әдістемесі 53

Екпе дақылдардың операциялық өсіру технологиясын

жасаудың әдістемесі 62

ІІІ-тарау

Дәнді астық дақылдары 66

Өсімдіктер құрылысының ерекшеліктері 67

Бидай 83

Қара бидай 92

Арпа 95

Сұлы 98

Астық дақылдарының ІІ-тобы. 103

Тары 103

Күріш

Қарақұмық Іv-тарау.

Дәнді бұршақ дақылдары

Дәнді бұршақ дақылдарының жалпы сипаттамасы Қауырсын жапырақты дәнді бұршақ дақылдары- Асбұршақ Атбас бұршақ Ноғатық ЖасымықНоқат	128
Үштік жәнө саусақ-салалы жапырақты дәнді бұршақ дақылдары.
Бадана	129
Майбұршақ	130
Бөрібұршақ	131
V-тарау.
Түйнек жемістер. Картоп	134
Vl-тарау.
Майлы және эфирмайлы дақылдар	141
Майлы дақылдар. Күнбағыс	143
Майлы зығыр	148
Қыша	150
Рапс	152
Арыш	152
Эфирмайлы дақылдар	153
\/ІI-тарау.
Мал азықтық дақылдар	157
1. Жалпы мағлұматтар	157
2. Мал азығының қоректілігін бағалау	157
3. Сүрлөмдік дақылдар. Сүрлем сапасы және жинау мен
сүрлемнің массаны салудың технологиялық үрдісіне
қойылатын талаптар	160
Жүгері	161
Шәй жүгері	170
Күнбағыс	174
4.Мал азықтық шөптер	177
4.1. Көпжылдық ж^не екі жылдық бұршақ тұқымдас шөптер	177
Жоңышқа	177
Эспарцет	185
Түйежоңышқа	188
Беде	190
Лядвенец	192
4.2.Көпжылдық мал азықтық астық тұқымдас шөптер	194
Еркекшөп	196
Қылтықсыз арпабас	201
Көген тамырсыз бидайық	203
Көкшіл сұр бидайық	205
4.3. Мал азықтық бір жылдық бұршақ тұқымдас шөптер	206
Сиыржоңышқа	207
Мал азықтық асбұршақ және басқа бұршақ тұқымдастар	210
4.4. Мал азықтық біржылдық астық тұқымдас шөптер және
басқа тұқымдас өсімдіктер	211
Судан шөбі	211
Итқонақ	213
Қонақтары	215
Мал азықтық тары	215
Мал азықтық күздік қара бидай	216
Майлы шомыр	216
Рапс	217

Қышы 218

Бұршақ-астық тұқымдас қоспаларды өчсірудің технологиясы 218

5. Тамыр жемістер 221

6. Мал азықтық бақша дақылдары 232 Асқабақ 232 Қарбыз 232

7. Аз тараған (традициялы емес) мал азықтық өсімдіктер 234

8. Мал азығына мұқтаждықты есептеу жөне мал азықтық дақылдардың егіс көлемі мен жасыл

конвейерді жоспарлаудың әдістемесі 241

VІІ-тарау.

Талшықты дақылдар 246

Мақта өсімдігі 246

Зығыр 250

Қарақурай 252

Әдебиеттер тізімі 254

Қосымшалар 256

АЛҒЫ СӨЗ

Өсімдік шаруашылығы - ауылшаруашылығының негізгі саласы, ол республиканы астық, мал азығы және басқа ауылшаруашылық өнімдерінің түрлерімен қажетті мөлшерде қамтамасыз етуге тиіс.

Бұл саланы тиімді жүргізу үшін ауыл шаруашылық өндірісінің технологы ретінде агрономнан шаруашылық меншігінің түрлеріне, фермер екендігіне қарамай екпе дақылдар өсімдікгерінің морфологиясы, жүйеленуі, биологиясы мен агротехникасынан берік білімдері болуы талап етіледі, осының негізінде сауатты түрде аймақтық топырақ-климат жағдайлары мен қалыптасқан нақты өтпелі маусымның ерекшеліктерін ескере отырып дақылдардың өсіру технологиясын жасап және оны іске асыра білгені жөн. Технологияларды жасауда творчестволық тәсілмен келуге үйренген дүрыс, үзілді-кесідді көзқарастан арылып, агротехникалық дістерді жыл ерекшеліктеріне қарай бейімдеу шарт. Сондықтан агротехникалық мөселелерді шешерде аддына нақты сұрақ қою керек: "Мұны мен не үшін істеймін, бүлай істеген дұрыс па, қалыптасқан жағдайда қалай істеу керек ?", осыған орай медицинада қабылданган "Зиянға ұшыратпа" қағидасын сақтаған дүрыс, басқаша айтқавда, егістікке, шалғывдыққа негізсіз іс-қимылдармен, өндеу шараларымен, күтіп-баптаумен ж.б. зиян келтірме.

Соңғы уақытқа дейін республиканың жоғарғы оқу орывдарында "Өсімдік шаруашылығы" пенін оқығанда Тимирязев ауышпаруашылық академиясының өсімдік шаруашылығы кафедрасы ұжымымен дайындалған "Өсімдік шаруашылығы практикумы" негізгі оқу құралы болып келді.

Республнкамызда түңғыш рет Ақмола аграрлық университетінің өсімдік шаруашылығы кафедрасының оқьггушылар ұжымымен 1996 жьшы "Өсімдік шаруашылығы практикумы" дайындалып баспадан шығарыдды. Баспадан шыққаннан кейін 2 жылдың ішінде бүкіл тиражы таралып кетті. Ютапқа сұранымның жоғары екендігін ескеріп, оны қайтадан шығару қажеттігі туыңцады.

Ұсынылып отырған "Өсімдік шаруашылығы практикумы" пөннің оқу бағдарламасына сөйкес жасалған жөне лабораториялық практикалық сабақтарға арналған оқу-өдістемелік материалды қамтиды. Ақмола, қазіргі Қазақ, аграрлық университетінің есімдік шаруашылығы кафедрасының бұл пөнді оқытудағы, сонымен қатар пенді оқытудағы жөне аталған оқу құралдарын дайындаудағы Тимирязев АШ академиясының жэне басқа жоғарғы оқу орындарының ең озық тәжірибелері ескерілген.

Кітапты қайта шығаруға дайьгадау үрдісінде қажетті толықтырулар, өзгерістер енгізілді, кейбір бөлімдер айтарлықтай деңгейде толықтырылды жөне қайтадан өнделді.

Жекелеген тараулар, бөлімдер төмендегі туьгадыгерлермен дайындадды:

Алғысөз, VII тарау, "Мал азықтық дақылдар" ("Мал азықтық тамыр жемістер" бөлімінен басқасьш) — ауыл шаруашылығы ғылымдарьгаың докторы, профессор Н.И. Можаевпен.

I және VII тараулар, "Тұқымтану", "Талшықты дақылдар" -ауыл шаруашылығы ғылымдарьшың кавдидаты, профессор Қ.К. Әріновпен.

ІІ-тарау "Екпе дақылдардың өнімін бағдарламалау өдістемесі"-ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, доцент Н.А. Серікпаевпен.

III, IV жөне VI тараулар — "Дөнді дақылдар", "Дөнді бұршақ дақылдары", "Майлы жөне эфирмайлы дақылдар" - ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, доцент Н.А. Шестаковамен. V тарау- "Тамыртүйнектер" жөне VII тараудың "Мал азықтық тамыржемістер" бөлімін - ауылшаруашылығы ғыльщдарының кандидаты, доцент М.Ә. Ысқақов дайыңцады.

Оқу құралы Қазақ АУ өсімдік шаруашылығы кафедрасының профессоры, ауьілшаруашылығы ғылымдарының докторы Н.И. Можаевтың жалпы редакциясымен орыс тілінде жазылған, ал қазақ тіліне тержімелеп, редакциялаған аталған кафедраның профессоры ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты Әрінов Қ.К.

Оқу құралын одан әрі жетілдіру жоніндегі ескертпелер мен ұсыныстарды мына мекен-жайға жіберу сүралады: 473032, Астана қаласы, Жеңіс даңғылы, 116-үй Қазақ аграрлық университеті, өсімдік шаруапшлығы, ауылшаруашылық өнімдерін үлгіқалыптау және сертификаттау кафедрасы.