1.3. Қүрылыс материалы қасиеттерінің оның құрамы мен құрылымына байланыстылығы

Қүрылыс материаддарының қасиеттері олардың қүрамы мен құры-лымына байланысты. Қүрамдар химиялык, минералдық және фазалық болып бөлінеді. Материалдың химиялық, яғни химиялык элементтер-

6

ден түратын қүрамына қарай: оның отқа, микроорганизмдер әсеріне төзімділігін, механикалық және тағы басқа техникалык қасиеттерін жорамалдауға болады. Құрылыс материалдары ішінде көп тараған бейорганикалык байланыстырғыш заттардың және табиғи тас мате-риаддардын химиялық кұрамы әдетте оксидтермен (тотыктармен) си­патталынады.

Минералдар негізгі және қышкыл тотыктардың өзара байланы-суынан түзіледі (күралады). Мысалы, портландцемент құрамында үш кальцийлі силикат - минерал ЗСаО5і0₂ (кыскаша С₃8) көбейсе (45-60%), оны күм және сумен араластырғанда цемент тез қатаяды, оның беріктілігі өседі.

Фазалық кұрам қатты қаңқа және ауамен, сумен толған саңылау-ларда түзіледі. Саңылаулар ішіндегі судың катты затқа (мүзға) айна-луына байланысты материалдың қасиеттері өзгереді - аязға төзімділігі төмендейді, ал жылу өткізгіштігі өседі.

Көп күрылыс материалдарының қүрылымы олардың бөлшектерінің (түйірлерінің) ірілігін, формасын өзара орналасуын, байланысуын көрсетеді. Қүрылым үш дәрежеде аныкталынады: 1) материалдын мак-роқұрылымы (қүрылымдағы саңылаулардың мөлшері бір-екі мм) жәй көзбен көру аркьілы; 2) микроқүрылымы 50-ден 2000 есеге дейін оп-тикалық микроскопта үлкейту арқылы және 3) материал кұрайтын заттың ішкі құрылымы ондаған мың есе үлкейтіп көрсететін элект-рондык микроскопта және рентген сәулесімен зерттеу арқылы.

Қатты күрьшыс материалдарының макрокүрьшымы конгломерат-ты, ұялы, ұсаксаңлаулы, талшықты, қабаттыт.б. болуы мүмкін. Мүнда конгломератты (латынша жиналған, қүрылған деген сөз) кұрылым әртүрлі, мысалы, қүмнан, малта (жүмыр) немесе жарықша (қиыршық) тастардан, осыларды байланыстыратын заттардан құралған күрылым -көбінесе бетондардың сан алуан түрлеріне, үялы күрылым макроса-ңылаулы газ және көбікті бетондарга, ұялы пластмассаларға, ал үсақ саңылаулы күрылым лайға көп су қосу және оны күйдіргенде жанып кететін қосындылар қосу әдістерімен жасалған керамикалық материал-дарға тән. Талшықгы күрылым - ағаш материалдарға, шыны мактадан жасалган бұйымдарға, кабатты құрылым - кағазпластка, текстолитке тән.

Материалдардың микроқұрылымы олардың бөлшектерінің мөл-шерін, формасын, материал көлеміндегі санын (оптикалык микроскоп­та ауданнын бір шаршы сантиметріне келетін бөлшек санымен сипат-талады) көрсетеді.

7

М атериал түзетін заттардың ішкі кұрылымы кристалл немесе аморф түрлі болады. Кейбір заттардың, мысалы, кварцтың ізі құрылымы осы екі түрде де кездеседі; кристаллы түрі түрақгырақ, өйткені ол әкпен қосылу үшін 175°С және 1 МПа кысым қажет, ал аморфты түрінде кездесетін кварц трепел кәдімгі температурада (20°С шамасында), ешқан-дай қысымсыз әкпеи байланысып кристалл түрлі сулы силикат түзеді.

Құрылыс материалдарының берік, қатты, балқығыш т.б. кдсиетті болуы оларды түзетін заттардың ішкі күрылымына - кристалл торла-рының түріне (текшелі, гекоагональды т.б.) байланысты. Атомдардың кристалл ішінде орналасуын және атомдардың аралығын рентген сәулесінің заттың атомдық жазыктыктарынан, атомдарынан кері ша-ғылысып экранға түсетін дактарына қарап аныктауға болады, өйткені затты қүрайтын атомдардың аракашыктығы рентгендік сәуле толқы-нының ұзындығымен шамалас. Электрон сәулесі толкьшының үзын-дығы рентген сәулесіне карағанда әлдекайда кем екені акикат. Сон-дыктан рентгенограммада өте майда фазалардың сызықтары өте көмескі көрінеді, оларды жоғарғы дәлдікпен өлшеу мүмкін емес. Мұндай жағ-дайда электронография (электрондардың затка жұтылмай карқынды шағылысатындығына негізделген) заттың өте үсақ бөлшектерін зерт-теуге кеңінен пайдаланылады.

2-тарау. ҚҮРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРЫНЬЩ ҚАСИЕТТЕРІ