КІРІСПЕ

«Құрылыс материалдары» курсы құрылыс инженерлерін дайындауға арналған оқу жоспарында құрылыс өңдірісінің технологиясы, сәулет темірбетон конструкциялары, металл конструкциялары, ағаш және пласт­масс конструкциялары, құрылысты үйымдастыру және үнемдеу пәндері үшін негіз болып табылады.

Оку құралы «Қүрылыс материаддары» пәШнің бағдарламасына сәйкес, келесі құрылыс мамандықтарына арналып жазылған: 050729 «Құрылыс», 050730 «Құрылыс материалдары, бұйымдары мен конструкцияларын өндіру», студенттеріне күрылыс материалдары және бұйымдары туралы білім беруді қамтиды.

Кітапта түрлі құрылыс материалдары мен бұйымдары бірізді баяндал-ды: алдымен материалға жалпы түсінік беріліп, әрі қарай ол кандай шикізаттан және қалай өндірілетіні, алынған заттың, бұйымның қасиеттері және соңғыларға байланысты олар қай жерде қолданылатыны айтылды. Осы бірізділікті сактай отырып, әр тарауда каралған құрылыс материалда-рының сапасы оның құрамы мен құрылымына байланысты екендігіне және оларды өзгерту аркылы қажетті касиеттері бар бұйым өндіруге болатынды-ғына оқушылардың көңілі аударылды.

Оку кұралында құрылыс материалдарын және бұйымдарын өндіру тех-нологиялары алғашқыларды әртүрлі сапада алу әдістері ретінде қаралды. Өйткені қүрылыс материалдарын және бүйымдарын қажетті сапада шығару үшін, олардың құрамы мен сонғыға тікелей байланысты олардьщ қүрылы-мы да керекті бағытта технологиялық процестер арқылы өзгертіледі.

Бүл кітапта қолданып жүрген күрылыс материалдарьшьщ барлықтүрі қарастырылған. Арнаулы материалдар мен бүйымдар, сондай-ак асбестце-мент, шыныпластик, полимербетон т.б. материадцар кіргізілген. Ғимаратты пайдаланған кезде жылу энергиясын едәуір үнемдеу ге септігін тигізетін жылу өткізбейтін және бөлмелердің акустикалық жайлылығын қамтамасыз ететін акустикалык материалдарға да көп көңіл бөлінген.

Үсынылып отырған окулыққүрылыс мамандыктары бойынша кадрлар дайындайтьш жоғары оқу орындары студенттеріне арналған. Ол құрылыс материалдары мен бүйымдары пәндерінің үлгі болып саналатын бағдарла-масы бойынша қазақтілінде жазылған алғашкьі шығарма болғандыктан, одан баска да кұрылыс мамандықтарының студенттері, техникумдар және кәсіптік-техникалық оку орындары окушылары, ғылыми-зерттеу және жобалау институттарьгаың мамандары белгілі мөлшерде қажетті мағлүмат-тар ала алады.

3

Б ірінші бөлім

ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРДОЩ ЖЕКТЕМЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ КДСИЕЛТЕРІ

1-тарау. ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРДЬЩ ЖІКТЕМЕСІ,

Оларды стандарттау және қасиеттерішң қүрамы мен құрылымьшың өзара байланысы

1.1. Қүрылыс материадцарыиыц жіктемесі

Қүрылыс материалдары өздерінің қасиеттеріне байланысты әртүрлі бұйымдар, конструкциялар жасау үшін колданылады. Ол бұйымдар, конструкциялар құрылыста қолдану шартына сай алуан түрлі болады. Мысалы, көп кабатты үй салу үшін мынадай бұйымдар, конструкция­лар пайдаланылады: фундамент, баған, арқалық, кабатаралык жөне төбелік жабындар, сырткьі және бөлмеаралык қабырғалар. Үй құры-лысында бұлардан баска жылу-дыбыс-ылғал өткізбейтін бүйымдар да қолданылады. Құрылыста пайдаланылатын орнына, аткаратын мін-детіне байланысты қүрылыс материалдары екі топқа бөлінеді.

Бірінші топта үйлерге немесе баска ғимараттарға түсетін күшке төтеп бере алатын конструкцияларда колданылатын конструкциялар деп аталатын материалдар жатады. Олар: 1) табиғи тас материалдар; 2) минералды шикізаттарды термиялык әдіспен өндеу аркылы алына-тын материалдар - керамикалык бүйымдар, шыны ситаддар, байла-ныстырғыш заттар, металдар; 3) минералды байланыстырғыш заттар-дың негізінде дайындалатын материалдар — бетондар, темірбетондар, қүрылыс ерітінділері, автоклавта өндірілетін бүйымдар; 4) органика-лык материалдар — ағаш материалдар, органикалык байланыстырғыш заттар, полимерлер; 5) композициялык материалдар - асбестцемент, бетонополимер, фибробетон, шыныпластик.

Екінші топта арнаулы міңцет аткаратын конструкцияларда (бұйым-дарда пайдаланылатын «арнаулы орындарда коллинылатын» материал­дар жатады. Бүлар бүйымдардыц эксПЛуатациЯЛЫК кдсиеттерін жак-сарту, үйдіңішіп комфортгы, ал сыртып корпек и ету макеатыменжәне конструкцияларды зиян кслтіретін ортадан корғау упгін кодцаныла-ды. Оларға: 1) жылу өткізбейтін жылуіполнңпялиқ материалдар (шы-ныдан істелінген макта, ағашталшыкты тактайшалар, арболит, т.б.);

4

2) дыбыс өткізбейтін материалдар (тесіктелген - перфорацияланған ағаш жонкалы такталар, акмигран, фибролит); 3) тыстағыш (өндегіш) материалдар (табиғи тастардан істелінген үйдің ішін, сыртын әше-келейтін, оларға өң беретін мәрмәр, гранит такталар және жасанды материалдар — керамикалықтақталар т.б.); 4) коррозияғатөзімді мате­риалдар (сырлар, лактар, бояулар, металл бұйымдарының бетіне тыс-талатын, қондырылатын заттар); 5) тебе конструкцияларын жабатын су, ауа өткізбейтін гидроизоляциялык және герметикалык (саңылау-сыздандырғыш) материалдар (рубероид, толь, мастикалар, герметик-тер); 6) отка төзімді кірпіштер (динас, шамот т.б.); 7) радиоактивтік сәулеге төзімді материалдар (ауыр толтырғыштар — барит, металл жоңкалары, т.б. негізінде дайындалған өте ауыр бетондар).

1.2. Құрылыс материалдарының қасиеттерін стандарттау

Қүрылыс материалдарының физикалык қасиеттеріне: олардың тығыздығы кеуектілігі, ылғалдылығы, су сіңіргіштігі, аязға төзімді-лігі, жылу өткізгіштігі т.б., ал механикалық қасиеттеріне: олардың деформациялық (серпімділік, пластикалык) қасиеттері, беріктігі, каттылығы, үйкеліске, үруға және тозуға төзімділігі т.б. жатады.

Әртүрлі өнеркәсіптік, азаматтык т.б. кұрылыстарда материалдар-ды белгілі орында фундаментте, канкада, кабырғада т.б.) аткаратын қызметіне сай пайдалану үшін олардың қасиеттерін жақсы білу кажет. Бұл касиеттер құрылыс материалдарының стандарттарына (ГОСТ, ОСТ т.б.) келтірілген сан көрсеткіштермен сипатталынады да «Қүрылыс нормалары мен ережелеріне (СНиП)» сәйкес қолданылады. Халык-аралык айырбас, сауда жүргізу үшін әр мемлекет құрылыс материал-дарын өндіргенде ИСО-ның (халықаралық стандарттарды бекітетін мекеме) талаптарын да бүлжытпай орындауы керек.

Стандарттар орыс тілінде жазьшатын аттарының бас әріптерімен белгіленген: ГОСТ (государственный общесоюзный стандарт) - ол құрылыс материалдарын өндіретін кәсіпорындармен, олардың ведо-мостволығына байланыссыз, міндетті түрде орындалатын бүкілодактық мемлекеттік документ, шарттар. ОСТ (отраслевой стандарт) — ол сала-лык (ведомостволық, РСТ - республикалык, ал СТП (стандарт предприятия) - кәсіпорындык стандарттар. СНиП строительные нор­мы и правила) дегеніміз ол күрылысты жобалау, оны қүру және құру үшін колданылатын материалдарды тиімді пайдалану туралы, барлық

5

м екемелер міндетті түрде қолданатын, бүкілодақтық нормативтік документтердің жинағы.

Құрылыс материалдар саласында ең көп тараған стандарттардың бір түрі - ол ТУ (технические условия) - техникалық шарттар. Бүлар-да құрылыс материаддарын таңбалау, буып-түю, тасу, сақтау туралы шарттар қойылады және олардың үлгілерінің немесе өздерінің сапа-сын сынау әдістері келтіріледі.

Техникалық талап (шарт) қойылған ережелері бар бұл стандарттар кұрылыс материалдарының сапа көрсеткіштерін нормалайды (мөлшерлейді). Мысалы, ГОСТ-10178-85 кәдімгі портландцементтері-нің мынадай сапа көрсеткіштерін мөлшерлейді ұнтақтық дәрежесін, яғни майдалық мөлшерін (нөмірі, яғни тесіктерінің диаметрі 0,08 мм елеуіште (електе) өтпей қалатын цемент қалдығының пайызы бойынша анықталады), нормалы қоюлығын (цементтің нормалы илемін, яғни қамырын алу үшін қажетті су мөлшері проценті бойынша), ұстасу мер-зімін (цементті сумен араластырғанда пайда болған коллоид ерітіндісінің коагуляциялану салдарынан гель деп аталатын катты денеге айналу, яғни ауысу уақыттарымен, мерзімдерімен сипатталынады), маркасын (элеменггің, оған салмағынан үш есе көп күмды қосып дайындалған, ерітіндісінен жасалған үлгінің, 20 градуста 28 тәулік бойы катайғанда ие болатын, сығу күшіне беріктік шегіне тен. Портландце-менттің осы келтірілген сапаларына стандарт мынадай шарт қояды - №008 елеуіштегі қалдык 15 пайыздан артык болмауы, араласпаның нормалды қоюлығы 23...26% аралығында болуы, ұстасу мерзімі 45 минуттан ерте бастал-мауы, ал ұстасудың аякталуы 10 сағаттан кем болмауы және күм қосып жасалған үлгісінің беріктілігі 400...600 кг с/см² аралығыңда болуы керек.

Стандарттарда бірінші цифрлар олардын нөмірін, 2-ші цифрлар бекітілген жылын көрсетеді; олар 5-10 жылда ғылым және техника-ның жетістіктеріне байланысты, кайта қаралып, бекітіліп отырылады. Стандарттың шарттары - заңның күшіндей, сондықтан оларды бұлжытпай тиянақты, жауапты орындау керек.