I.1.2.Analitik psixologiya

Analitik psixologiyanın banisi K.Q.Yunq Freydin libidonu psixi enerji kimi interpretasiya etməsinə, nevrozların seksual mənşəli olduğunu iddia etməsinə, psixikanı kompensasiya prinsipi ilə işləyən qapalı avtonom sistem kimi təqdim etməsinə və s. etiraz edərək, insan psixikasında fərdi qeyri-şüurilikdən savayı, həm də daha dərin bir qatın – kollektiv qeyri-şüurilik mövcud olduğunu iddia edir. Yunqa görə bu kollektiv qeyri-şüuriliyin məzmununu bilavasitə müşahidə obyekti olmayan, lakin ətraf aləmdəki proyeksiyaları vasitəsilə qavranıla bilən ümumbəşəri ilk obrazlar – arxetiplər təşkil edir, hansılar ki, özlərini daha çox müxtəlif mifologiyalarda, simvolikalarda və s. büruzə verir.

I.1.3.İndividual psixologiya

Adler və onun ardıcıllarının qənaətinə görə hər bir fəaliyyətin əsasında kamillik arzusu və buna mane olan «natamamlıq kompleksi» dayanır. Onların fikrincə hər bir kəsdə zəif də olsa bu arzu və kompleks mövcuddur. Və Adler hər bir kəsdə bunun meydana çıxması mexanizmini də izah edir: körpə ikən gücsüzlük səbəbindən dəfələrlə keçirdiyi köməksizlik hissləri, bir qədər sonra ailədə özündən böyük və (ya) özündən kiçik qardaş-bacısı ilə münasibətdə formalaşan qısqanclıq duyğusu, daha sonra kollektivdə, cəmiyyətdə hansısa acizliyinə görə rastlaşdığı uğursuzluqlar və s. Adler bu kompleksin özünü xüsusilə qabarıq büruzə verdiyi hallardan ayrıca bəhs edir. Onun versiyasına görə şikəst adamlarda bu kompleks özünü xüsusilə qabarıq büruzə verir: Korların digər hissiyyatlarının hiper-inkişaf etməsi buna nümunələrdəndir. Dahi şəxsiyyətlərin də bir çoxunun əlil olduğu tarixdən məlumdur (məs., Homer, L.Eyler – kor, Bethoven, Sialkovski və b. – kar olmuşlar və s.). Lakin o, bu versiyasının çərçivəsini bir təkcə fiziki əlilliklə məhdudlaşdırmır. Adlerə görə, məs., cırtdanboyluluq da natamamlıq kompleksinin qabarıq meydana çıxdığı ideal haldır. Versiyasını əsaslandırmaq üçün o, bir sıra məşhur sərkərdələrin, o cümlədən, Sezarın, İsgəndərin, Napoleonun, Hitlerin, Stalinin boyunun 165 sm.-dən çox olmamasını (Avropa üçün bu çox alçaq boy hesab edilir) nümunə gətirir.

Bir sözlə, Adlerə görə şəxsiyyətin bir sferasının deformasiyası digər sferasının fövqəlinkişafı ilə kompensasiya olunur, və ya istənilən bir sferadakı fövqəlqabiliyyət digər hər hansısa bir sferadakısa defektin kompensasiya formasıdır.

Adler özü əsasən fiziki qüsurlardan bəhs edirdi. Onun ardıcılları təkcə fiziki deyil, həm də psixi, sosial sferanın özünün bir sferasındakı qüsurun, digər bir başqa sferasında fövqəlinkişaf törədə bildiyini əsaslandıran faktlar toplamaqla Adlerin konsepsiyasını bir növ tamamladılar (məs., Lambrazo – Lanqe-Eyxbaum nəzəriyyəsi, Silvermen – Ayzenştadt nəzəriyyəsi və b.). Onlar əsasən diqqəti bu faktın üstünə yönəldirdilər ki, bu gün dahi kimi tanınan şəxslərin böyük əksəriyyəti:

1) Ya psixi cəhətdən xəstə olublar: məs., Petrarka, Molyer, Flober, Dostoevski, İsgəndər, Sezar, Napoleon – epilepsiyadan; Jorj Sand, Mikellancelo, Bayron, Höte – psixopatiyadan; Platon, Dekart, Paskal, Nyüton, Faradey, Kant, Emerson, Darvin, Niçşe, Spenser və b. – şizofreniyadan əziyyət çəkib və ya birbaşa olaraq bu məqsədli xüsusi xəstəxanalarda müalicə olunublar (bax: 59 səh. 606; 124 səh. 357; 143 səh. 172...);

2) Ya hələ çox erkən yaşlarından yetim qalıblar: məs., İ.Nyüton – hələ doğulmamışdan əvvəl, V.İ.Lenin – hələ körpə ikən, Q.Leybnis – 6, Humboldt – 9, N.Kopernik – 10, D.Mendeleyev – 14, Napoleon – 15, Bethoven – 16 yaşında atasını itirib və s. (ətraflı bax: 124 səh. 168-169);

3) Ya da onların həyatının ilk illəri və ya elə bütün ömürləri bu və ya digər formada çox ağır keçib (bax: burada, səh. 27).

Bir sözlə, Adler və onun ardıcıllarının qənaətinə görə, istənilən davranış – bu və ya digər formada insanların öz natamamlıqlarını tamamlamaq cəhdi və ya zəifliklərinə qalib gəlmək səyi ilə əlaqədardır.