71. Экскурсиялық кызмет керсетуде психология элементтерін пайдалану.

Психикалық күй - бұл адамның белсендiлiгiнде айқындалатын психикалық қызметтiң нақтылы деңгейi. Әр түрлi психикалық күйлердiң болуына экскурсовод және экскурсанттарда болатын пайда болатын нақты шарттар бар : өмiр және еңбектiң жағдайы; ұжымдағы микроклимат; (физиологиялық фактор) денсаулық жағдайы (тағы басқаларды ауа райы, қысым) атмосфералық процесстер. Адамның психикалық күйiнiң бiрнеше түрлерi танып бiледi - қабылдауды негiзбен қызмет көрсететiн, (көңiл) қызу күй, зияткерлiк творчестволық күй, (әсерлерге дайындық) ерiктi күй ортақ психикалық күй. Әзiрлеу және экскурсияның өткiзуiн жүрiстедегi әдiсшi және экскурсоводтары мұндай қабiлеттiлiк, сипат, темперамент оның қатысушыларының сызықтары есепке алуға керек, Экскурсовод экскурсиялар өткiзуде нақты топқа (үлкен немесе төмендетiлген) белсендiлiктiң деңгейi экскурсанттардың әрбiрiн психикалық күйiнен тәуелдi болатын сүйене бағдарлайды, Экскурсия бұл танымдық процесс. Таныстыруды мағына оның процессiнде нақтылы ақиқат денеге таралған тұрады. Танымдық - ойлаудағы шағылысу және шындықтың көшiрмесiнiң процессi. Бұл (экскурсант) субъект және субъект жүрiстесi бiлiм алатын (ескерткiш) объекттiң өзара әрекеттесуi сонымен бiрге. Экскурсиядағы танымдық процесс схема бойынша болады : көрнекiлiк - (сезiну, ұсыныс) қабылдау - ұсыныстардың экскурсанттарының алуын негiзде ұғымдардың құрастыруы. Психикалық процесстердiң үш түрлерiнiң тiркесiнде негiзделгеннiң экскурсиялық материалдың қабылдауы : (сезiну, ұсыныс, ойлау, елестету) таңырлық; (қайғыру ) қызу; (ықыластың сақтауы, жадтың жұмысының активизациясы үшiн күш) ерiктi. Бұл процесстер өзарамен байланған. Олардың тиiмдiлiгiмен адамға душар болатын сыртқы әсерлермен, оның психикалық күйiмен анықталады. Сезiну - заттар және құбылыстардың жеке қасиеттерiнiң адамгершiлiк миды шағылысуды сезгiш түр, психикалық процессi болмен. Адамға сезiнулер мұндай қасиет және заттар және олардың өлшемдерi, форманы, дыбыс, температураны, иiстенген, мұндай қабылдау және ұсыныс сезгiш түрлер үшiн негiз болдың сезiнудiң тағы басқаларын жылдамдық, қаттылық, ауырлық құбылыстардың сапалары өз саналарында бейнелеуге мүмкiндiк бередi.Экскурсия танымдық процесс ретінде.Танымдық процесс кезінде турист белгілі бір шынайылық туралы ақпаратты меңгереді. Таным ойдағы бейнелену менсуреттелу процессі.Бұл обьект(экскурсант)пен субьекттің (экскурсовод)өзара әрекеттесуі,экскурсия барысында субьект білім алады.Экскурсияда таным процесі мына схема бойынша жүзеге асады: көрнекілік-қабылдау-қабылданған мәліметтер негізінде экскурсантта пайда болған. сезім – адам санасында көрген обьектінің көлемі, формасы, дауысы,температурасы,жылдамдаға,иісі,қаттылығы,ауырлығы сияқты белгілерінің бейнеленуі.қабылдау сезім органдарына болған құбылыстарының әсері.Қабылдау адамда 3 түрлі психикалық процесстің:танымдық,эмоционалдық, ырықты сезімдердің үйлесіунен тұрады.. Индуктивтік және дедуктік таным процестері. Материалды таныстыру экскурсияда оның мағынасы біртіндеп ашылатындай болып құрылады.ОЛ инд-к не дед-к сипатта болуы мүмкін.Индукция жеке , дара жағдайларды талқылаудан жалпы қорытныды жасу болса,дедукция-жалпы логикалық пайымдау мен талқылаудан жеке пайымдауларға ауысу. Ал көрсету бөлімінде анализ және синтез орындалады.Ес - жүйке жүйесінің қабылданған ақпараттарды сақтайды., сохранение, воспроизведение, узнавание, воспоминание.Ес түрлері ырықты,ырықсыз, ерiксiз, тiкелей және жанама түрдегi, қысқа мерзiмдi және ұзақ уақыттығы. Жадтың ерекше түрлерi : (моторлы) қозғағыш, қызу, бейнелi және ауызша - логикалығы. Бейнелi жадтар түр көрермен, акустикалық, сезiм, иiс сезiм және дәмдi болып табылады. Экскурсияда материалды қабылдап есте сақтау көрумен,естумен(әңгімелеу),еспен байланысты.Тақырыпты ашу барысында экскурсиялық тиімділікке есту-көру қабілеттері жоғары адамдар жетеді. Интеллекті жоғары дамыған адамдар ақпаратты жақсы қабылдайды. Қабілеті онша дамымаған адамдар материалды «шайнап»бергенді,яғни әрбір материалды жан жақты талқылап түсіндіргенді(қайталау,қабылданатын обьектіге коментарилеу) қалайды. Бұл процестердегі сәтті нәтижені берілетін ақпараттардың маңыздылығы мен меңгерілуіне байланысты.Экскурсияда назар аудару(зейін) әдістері бұл адамның ойының,өкрі қабілетінің,естудің бір обьектіге шоғырлануы.Экскурсияның сәттілігі зейіннің мынадай құрылымдарына тәуелді: белсенділік,бағытталғандық,кеңдік,интенсивтілік,тиянақтылық. К.Д Ушинскийдің айтуы бойынша назар-бұл есік.Сыртқы көрінісі туралы алған әсер тек осы есік арқылы адамның жүрегіне барады дейді. Зейіннің 3 түрін бөліп көрсетеді:1.Еріксіз2.Ерікті3.Еріктіден кейінгіЕріксіз зейін(аңдаусыз)- пассивтілігімен ерекшеленеді.Бақылайтын обьект алдын ала таңдалмайды және ешбір мақсатсыз бақыланады.Бұл ерікік күш жігерді талап етпейді.Мұндай зейін түрі экскурсия жүрг. тән емес.Ерікті(алдын ала дайындалған): белсенділігімен ерекшеленеді,ол еріктік күштерді талап етеді,обьектіні бақылағанда ұқыпты болуға барлық күші мен зейінін жұмсайды.Экскурсияда бұл зейін түрі дұрыс құрастырылған әңгіме мен дұрыс таңдалған обьект болғанда жүзеге асады.Ерікті зейін экскурсанттардың қызығушылығын көрсетеді.Сондықтан экскурсияның басынан ақ көрсету мен әңгімелеу обьектісін қызығушылықпен бастау керек

Еріксізден кейінгі зейін-адамды қызықтыратындығымен сипатталады,ерік жігер талап етпейді,көрсеті мен әңгімелеу обьектісіне деген қызығушылық негізінде белсенді ой қызметі туындайды.Экскурсияға соңғы екі түрі тән:ерікті,еріктіден кейінгі

Ерікті зейіннің тиянақтылығы оның жаңалығымен,обьектінің қайталанбас ерекшелігімен,алынған ақпараттың күтілмегендігімен,контрастылығымен ерекшеленеді.Зейіннің тұрақтылығы мен бағыттылығы адамның мынадай сапаларына байланысты:шын пейілділік,шыдамдалақ,еңбексүйгіштік,білімін жоғарытуға деген ұмтылысы.Зейін көлемі-қысқа мерзім ішінде адам қабылдай алатын обьктілер саны. Экскурсовод психология элементтерін пайдалана отырып бірнеше әдістерді пайдаланады:Экскурсиядағы пауза экскурсантарды ұқыптырақ болуға итермелесе,экскурсоводтың әңгімелесіне зейін төмендесе «көрнекіліктер қатарын»іске қосады. 14, 23, 31-ші минуттарда болатын зейін кризистарын жеңе білу (мысалы, материал жаңалығын қолдану немесе «экскурсия жүргізуші портфеліндегі» аудио-, видео-, фото, сурет материалдарын пайдалану) Экскурсия жасаған кезде үзілістерді жоспарлайды, ол маршрутқа байланысты. Қала сыртына жасалған экскурсияда үзілістер ұзақтау болады. Үзілісті де дұрыс пайдалана білу керек. Үзілісте пікір алысуға, көргенді талқылау дұрыс емес, өйткені кейіннен аудиторияның қызығушылығы төмендейді.Психология адамның жас ерекшеліктерін де ескереді:18-21 жастар аралығы зейін төмен,22-25жас зейін орташа,26жастан жоғары адамдардан құралған топта зейін жоғарылай бастайды.

72. Экскурсиялық әңгімелеуде қисындының рөлі.

Экскурсияның қисыныЭкскурсия қисыны талабы арқылы құрастырылады. Ол экскурсиялық материалды ұсыну мен объектілерді көрсетудің заңдылық түрі. Қисындегеніміз – ғылым, адамның ойлауы жайлы заңдылық пен формалары. Әр бірэкскурсовод дұрыс қисынды ойлаудың заңы мен формасын жанжақты жәнетерең білу керек.Тәжірибелі экскурсоводтар көбінесе, практикада қисындылықтың заңдылығын білмеседе, дұрыс ойлап сендіре сөйлейді. Олар бұл жерде өзінің табиғи интуициясына (сезіміне) сүйенеді.Қисындық заңға жататындар: анықтық, қарама-қайшылық, жүйелілік,дәлелділік. Қисындық форма – құрылым, ойдың құрылымы. Қисындықтәсілдер – анализ, синтез, абстракциялау, талдап қорыту.Методистер мен экскурсоводтар экскурсия жасаған кезде ойлау заңыныңнегізгі әрекеттерімен санасу керек: тепе-теңдік, қайшылық келмейтіндік,үшіншіні шығарып тастау, жеткіліктілікті негіздеу.

Тепе-теңдік заңы – экскурсия кезінде бұл заң экскурсоводттың біробъектті әңгімелегенде басқа объектпен ауыстырып алмау (подменять),әңгіме кезінде түсініктер түрлі мағынада болмауы.

Қарама-қайшылық заңы –экскурсия әңгімесі кезінде бір ой өзініңмағынасынан экскурсия бойы қайтпауы. Бір ой, бір уақытта жалған жәнешынайы болмайды. Тарихи оқиғалар жайлы әңгімелеген кезде қарама-қайшылықтарды болдырмауы.

Үшіншіні шығарып тастау заңы – пайымдау мен мойындаудың

арасында үшіншінің болмауы. Егер бір ой пайымдаса, екіешісі

мойындамайды, бұл жерде осы екі ойдың біреуі ғана дұрым болады.Экскурсовод өзі вариант таңдайды. Екінші вариантты терістейді.

Жеткіліктілікті негіздеу заңы (достаточного основания) – бұл бір ойдәлелді болуын қажет етеді. Тек осы жағдайда ол дұрыс боп саналады. Әр бірой басқа рйлармен дәлелдену керек. Дәлелсіз ойлардан сақ болу керек.Қисындылықтың заңдарымен пайдалану методистер менэкскурсоводтарға келесі қисынды проблемаларды шешуге мүмкіндік береді:

экскурсиялық материалды дәлелді әңгімелеуге, көргеннен әсер алуға,аргументтерді дұрыс пайдаланған арқылы дәлелдеу;

-тарихи оқиғаларды шындықпен түсіндіру, факт пен мысалдардысипаттау кезінде қисынды жүйелілікті анықтау;

экскурсияның әңгімелеу бөлігінің қортындысының түйінін

тұжырымдау;

-қөрсетудің, әңгімелеудің әр-бір методикалық тәсілін пайдаланғандақисынды схеманы таңдау;

Әр экскурсияда, қай тақырыпқа ол арналмасын, қисындының өзі

сүенетін конструкциясы болады. Бұл жерде біз қисынды ауысу жайлыайтамыз. Экскурсияда қисынды ауысудың екі түрі болады – «көпір» арқылыауысу жене тікелей ауысу.

Қисынды ауысулардың негізгі ерекшелігі, ол экскурсияның әңгімелеубөлігі мен көрсету бөліктерін байланыстырады.