65.Техникалық оптимизм және техникалық пессимизм: техника апологиясы және оған сын.

Оптимизм және пессимизм (лат. optіmus – жарқын, pessіmus – қара түнек) – болашақ туралы бір-біріне қарама-қарсы көзқарастар жүйесі. Оптимизм болашаққажарқынсеніммен, түбіндежамандықтыжақсылық, әділетсіздіктіәділеттікжеңедідегенсенімменқараса, пессимизм, керісінше, сарыуайымшылдықпенқарайды. Оптимизмменпессимизмніңекітұрпатыбар. Біріншісі, белгілібірнегіздеашықнежасырынтүрдеқоршағандүниеніқозғалмайтын, мәңгіқатыпқалғанқұбылысретіндеқарастырады.Екіншісі, жақсылықтыңжамандықтытүпкіліктіжеңіпшығуғанемесекерісіншебағытталғанкүресінтарихидамудақарайды. Мұндатекөміршындығынағанаемес, оныңтарихидамукелешегіне “барлығыдажақсылыққабастапкеледі” немесе “барлығыдақұлдырапбарады” формулаларыбойыншабағаберіліпотырады. Біріншітұрпаттағыоптимизмжәнеписсимизмнегізіненежелгігрекмифологиясы менсоныңнегізіндедамыған антикөзқарастықдәуірфилософиясына тән, ондаматериялықжәнеәлеуметтікдүниеніңөмірсүруіжылмезгілдерініңауысуынемесеаспанденелерініңқозғалысысияқтыөзін-өзімәңгіқайталапотыратынқұбылысдепсипатталады.

«Техника» термині қызметтің осы саласында қол-данылатын құралдар (инструменттер, приборлар, машиналар) мен білімдерге (ережелер, теориялар, әдістер) байланысты да айтылады.

Философияда техника ұғымы әдетте екі оппозициялық мағынада қолданылады: біріншіден, қызметтің жасанды материалдық құралдарының, яғни артефактілердің жиынтыгы ретінде. Екіншіден, терминнің алғашқы магынасына сәйкес – жасай білудің, әдістердің жиынтыгы ретінде. Сонымен, техника – құралдармен инструменттердің материалдық-заттық ерекше саласы; қызмет тәсілі, оның ішінде – құралды қолдану тәсілі.

Біздің ойымызша, техника ұғымы адам және адам қоғамы ұғымдарымен тығыз байланысты қарастырылуы тиіс, сонда ғана оның философиялық мәнін түсінуге болады. Осы тұрғыдан талдағанда, техника – адамның өзін қоршаған ортада, табиғатта оны өзгерту арқылы өмір сүре білу және өмірінің сапасын жақсарту кабілетін көрсететін мәндік сипаты. Техника адамды табиғаттағы басқа тірі организмдерден ерекшелендіретін өмір сүру тәсілі деуге болады, ал адамның өзгерту қабілеті оның қызметінің материалдық құралдарында көрініс табады.

66.Адам калыптасуындағы элеуметтік ортаның рөлі. Қоғам дамуындағы тарихи қажеттілік пен адам бостандығы диалектикасы (э. Фромм «Бостандықтан қашу»)

Адам әлемдегі ең күшті, ақылды, сезімтал, нәзік құбылыс. Қоғамдағы ең күрделі ғажап өзгерістерді жасайтын, әлемдегі барлық тірі жандыларға әмірін жүргізетін табиғат жасамаған заттарды жасап, табиғат күшін өзіне пайдаланатын да сол адам. Сондай-ақ, адамда алдын ойлайтын, болашағын шамалап, жобалайтын сенім, тәуекел, уайым, күдік, сонымен қатар намыс, кек, ыза, ашу, өкпе, көңіл, айла, қулық, т. б. психологиялық қасиеттер бар. Адамды ақылмен сендіріп, ұйымдастырып, ірі қозғалыстарға бағыттап, жігерлендіріп, іске кірістіруге де, не өмірге бүліншілік әкелетін әрекеттерге итермелеуге де болады. Сондықтан амалдап жұмыс атқару, дұрыс қоғам құрып, салауатты өмір сүру үшін ең алдымен оның тілін тауып, әділетті тәртіп орнатып, санасын тұрмыстық, қоғамдық тұрғыда қалыптастыру қажет. Қоғамда қашанда түсіністік қажет. Түсіністік болған жерде қандай қиындық жағдай болса да адам оны жеңеді. Бірақ, адамды орынсыз

қинамау керек. Сөйтіп, көпшілік бостандық, еркіндік өзімен өзі болуды ұнатпайтын болды. Бостандық – жауапкершілік, ұдайы ізденіс, мазасыздану, бұл ерлік, батылдық, тәуекелшілдік, ой тапқыш, айлакер болуды керек етеді. Көпшілік ұжым болып өмір сүргенді қалайды. Ол өмірді қазақ: «Көппен көрген ұлы той» деп қорытқан. Бостандықтан қашудың себебі алдымен осында. «Қазіргі адамдарға тән ең жоғарғы қасиет – өзінің

азамат екенін бекіту сияқты, шын мәнінде оның бүтін азаматтығын әсірелеп, тек бір мәреге (белгіге) теңестірілген – ол интеллект және өзінің ырық күші, ал қалған оны азамат ететін қасиеттер кесілген» деп жазады Эрик Фромм1. Оның пікірінше, сол қасиет кез келген адамда бар, бірақ көрінуі әр қилы. Интеллект деген не десек? Ол: сезімтал, түсінгіш, білімді болу. Біріншіден, өзіндік пікірі болуы (дәл осындай ойды Р. Декарт айтқан болатын). Екінші, өзіне ұнаған кәсіппен айналысу. Үшіншіден, өзіндік ерекшелігі болуы. Эрих Фромм: «Өз пікіріңді айту құқығы, тек сонда ғана мәнді бола алады, егер өз пікіріміз бола алатын болса, бостандық тек сонда ғана мықты игілікті бола алады, егер

ішкі психологиялық жағдай бізге өз ерекшелігімізді жеткізуге сыртқы әкімшілік мүмкіндік берсе»1, деп жазды. Олай болса, өз пікіріңізді айтып, оны көпшілікке жеткізу оңай дүние емес екенін көрсетеді. Сонда әрбір жеке адам неге ерікті? Бірінші, өзіндік білімі, ерекшелігі болуы, екіншіден, ішкі ырқы болуы. Ешбір жолы болмай жүрген адамның да ішкі ырқы бар. Ол – түрліше еңбек етуге, қоғамға, өмірге пайда келтіруге, не оған кері әсер ету, қирату, өртеу, жою т.б. әрекеттерге деген ырық. Мәселе, осы соңғыдан аулақ, сақ болу. Одан соң адамдардың қоғамдық ынтасының жоғары болуы, қоғам өміріне өзіңнің қатысың бар екенін айқын сезіну, жақсылық үшін күресу. Ол болмаған жерде қиындық келеді. Парадокс мынада: өмір бойы адамзат барлық тірі жанға тән қасиет – бостандық, азаттық үшін күресіп, сол үшін талай жандар жанын пида етті. Ал енді сол азаттық, еркіндікке қолы жеткенде, бостандықтан басын алып қашатындар пайда болды. Бұл бостандықты тұтқындыққа айырбастаған емес. Бостандықтан қашқандар бос, еркін,

бірақ жалғыздық, қиындықтан аулақ болсам дейді. Бұл несонда? Бұл ашық сауда тудырған психология. Ашық саудажекеменшікке негізделген. Бұл тартыс, талас, пайда табуүшін тынымсыз ізденіс. Оған кез келген адам шыдас береалмайды. Өйткені дағдарысқа ұшырамас үшін, жекеменшік егесі – күндіз-түні ойлайтын өз шаруасы. Кейбір

адамдар сол жолға түсіп тіршілік етуде. Бірақ көпшілікондай ауыр жұмысты қаламайды. Сөйтіп, ашық саудақоғамды іскер, өзіне өзі сенетіндерге және ондай ынта-жігері аз, басын ауыртып жол іздемей, көппен болғысыкелетіндерге, яғни бұрынғы табиғи инстинктке берілгендерпайда болғанын айттық. Табиғатта да өзіне сенген тіршілікиелері жеке өмір сүрген: арыстан, бүркіт, т. б. Әлгі жекеқожалық иелері қоғамдағы батыл адамдар. Президентімізсондайларға «Еңбек ері атағын береді». Жолы болғандар лайықты жұмыс тауып, жолы болмағандар білімі, мамандығы болса да лайықты жұмыс таба алмайтындар пайда болды. Соңғыларды ашу кернеп, өмірінің сәтсіздігін басқалардан көріп, мінез көрсететін де болады. Бұл өте ауыр қауіпті жағдай. Эрих Фромм және А. Камю кітаптарынан туындайтын тағы бір проблема, ол адам табиғатының күрделенуі. Білімді адамның кісілік қасиеті қандай деген сұрауға Эрих Фромм былай деп жауап қайтарады: Ол адамның а) өзіндік пікірі болуы; б) өзіне ұнаған кәсіппен айналысуы; в) өзінің ерекшелігі болуы; г) жөнді деген ойын бетіне айта білуі. Адам бостандықтан неге қашады? Адам өзгерді, ойлаудан қалды. Еш нәрсеге алаңдағысы келмейді. Автоматтанған тірі механизмге айналуда. Басқаның тапсырысымен жұмысын орындаса, өздігінен еш нәрсеге жауап бермесе болды. Мақсат сол. Ал, бостандық әркімге ерік берді. Не істесең өзің біл. Өзіңді өзің асыра, жол тап. Ең дұрысы кәсіппен айналысу. Ол ойлау, іздену, ұдайы жол іздеуді керек етеді, пайда табу оңай емес. Пайда жолына түскен адамда демалыс жоқ. Күндіз-түні ойлайтыны шығындалып қалмау, мүмкін болса пайда келтіру. Пайдасы жоқ кәсіп – банкрот. Көпшілік ондайларды ұнатпайды. Оларға керегі өндіріс, комбинаттарды сағатпен жұмыс істету дедік. Өмірде бәрі автоматтандырылған, жеңіл

болса дейді. Ойландыратын ғылым да оған қажет емес. Тек ғылым нәтижесі кнопкасын, рычагын басу, не құрастыру арқылы жұмыс жүргізсем дейді. Қазіргі адам негізі осындай. Бұл өмірдің ығы (тенденциясы). Ешкім өмір ағысына қарсы жүзгісі келмейді. Әрекет те жасамасам дейді. Осының бәрінесебеп болған ғылыми-техникалық прогресс. Адам аз

ойланады, аз қозғалады. Осының бәрі адамдардыңпсихикасын бұзды, еріншек, невроз, психоз етті. Бұларғақарсы тұруға, әрекеттенуге бола ма? Болады. Алдымен керегі:1) Адамдар өзін тәрбиелеу. Әркім өзінің ерекшеліктерінбайқап, конформизмнен өзін сақтау. Басқадай боламын депөзінің «мендігінен» айырылып қалмау. 2) Денсаулығынсақтау, өзін шынықтыру. Оған жәрдем беретін спорт. 3) Тазажолдан таймау. Өтірік, қулық, біреудің ақысын жеу, ешкімдібақытқа жеткізбейді. Арамдық жасайтын адамның ішкідүниесі, ой тыныш, жайлы болмайды. Қазақта «Уайымсыз,қайғысыз – қара суға да семіреді» деген мақал бар. Тазалық,адалдық адамгершіліктің үлкен бір көрінісі. «Оңбаған»адамның біркөрінісі – қолы ала, тоғышар, мансапқор болады. Тыңғылықты іс бітірмейтін, ойланатыны қара басының қамы, ауыр жұмысты істегісі келмеу, тер төкпей өмір сүру, жалқаулық әлгідей адамның тағы бір көрінісі. Бұл деградация, яғни адамгершіліктен айырылу. Ол рухани құбылыс. Деградация физиологиялық та болады. Біз ол жөнінде айтқан болатынбыз. Көп жағдайда бұл адамның өзіне байланысты. Өз өмірі былай тұрсын өз денесін өзі билей алмауы. Дене құрылысын өмір, тірлікке бейім етіп ұстау, ол да мәдениет. Дені сау адам түрлі ауруларға шалдықпас үшін өзін күте біледі. Бұл өзін жұмыстан аяу емес, қайта өзін жұмыста шынықтырып, денесін ықшам, өзіне өзі бапкер болып жаратып ұстау. Жұмыстың қандай түрі болса да дайын болу. Денедегі артық салмақ адамды түрлі ауруларға душар етеді. Сонымен, бүгінгі адам қандай? Ғылым философиясы нені аңғартады? Алдымен ол интеллект, білімді, саналы, техниканы біледі, компьютермен жұмыс істей алады, өз ісінің маманы. Сонымен қатар, ол көптің бірі, басқаларға ұқсас, балапандай бірдей. Онымен әңгімелесіп, рухани ләззат таба алмайсың, өйткені оның ойы да сенің ойыңдай. Сондықтан, адамдар рухани ой бөлісу үшін бірін бірі іздемейді. Керегі жоқ. Әркім өзімен өзі. Қазіргі адамдарға тән көрініс конформизм (лат. «соnformis» –ұ .састық бірдейлік). Бірақ, өмір, тіршілік, рухани дүние, адамдар әртүрлілігімен сұлу. Өнерде айнымас бірдейлік, ерекшелікжоқтық, шығармашылықтың сөнгені. Дайын ойғажазылған, не ұқсас шығарма – шығармашылық емес.Эрих Фромм «Азаттықтан қашу» деген кітабындабылай деп жазды: «Қазіргі адам өзін адамдық шыңына жеттім деп сезінеді, ойлайды. Ал шын мәнінде оның толықазаматтығы әлсіреген, тек бір белгіге теңестірілген – ол интеллект және ырық күші, ал қалған, оны азамат ететін

қасиеттер кесілген»1. Әлемде жамандық жасайтын, өлтіретін, бүлік әкелетін солар, бірақ ол әшейінде көрінбейді, ашынғанда, күйінгенде, күйзелгенде, ызаланғанда шарпыған

жағдайларда көрініс береді. Қоғам – адамдар қауымы. Мемлекет, заң, тәртіп адамдарды белгілі ережеде тәрбиелейді. Көпшілік біртекті талапқа дайындалады. Бірақ, сол тәртіпті бұзатындар да бар. Олар тәртіпке шақырылады, көнбегендері жазаланады. Бұл барлық қоғамда да бар. Ал енді заңды сақтайтын, еңбекпен өмір сүретіндер де, солардың ішінде ерекше еңбегі мен адамгершілігі, жоғары қасиетімен, қоғамдық әлеуметтік көзқарасымен, көпшіліктің алғы шебінен көзге түсіп көрінетіндері де бар. Олар – қоғам серкелері. Соларды көріп басқалар тәрбиеленеді, өнеге алады. Қазақ айтады:«Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» деп. Сондай адамдар өмірдің қай саласында да бар. Соларды көптің бірі деп қарамай, уақтылы байқап, елге өнеге ете білу керек. Ол үшін құр мақтаудың керегі жоқ. Ондай жеңіл-желпі мақтаудың тәрбиелік мәні де болмайды. Қоғам серкесіндей адамдарды басқаларға өнеге ету үшін нақты қандай ісімен, әрекетімен өнеге болып отыр, соны ашып көрсеткен жөн. Сонда ел, әсіресе жастар сондай адамдарға қарап өнеге алады. Мен де сондай болсам деп ұмтылады. «Жақсының жақсылығын айт, нұры тассын» дейді халық. Әрине, орынды мақтау сол адамның нұрын тасытады. Нағыз халықтың сеніміне, қалауына айналған адам өзін мақтағанды қажет те етпейді. Ол өз ұстамымен жүре береді,

оның табиғаты солай, қай жағдайда да басқа бола алмайды. Біреулер мемлекеттік сыйлық, ал біреулер орден, медаль алып, «Еңбек Ері» болып жатады. Бұл да жайсыйланған адам қуанышы емес. Бәйге, атақ оған не үшінберілді, соны жан-жақты ашып айту керек, сонда ел біледі, оған сыйлық не үшін жасалады. Бұған да ашық айқындықкерек. Сонда көзге көрініп, сыйлық алуға ұмтылғанайлакерлер саябырланды. Шын еңбек адамы сыйлыққа

ұмтылмайды, ол оған өзі келеді. Ондай адам алғансыйлығы, марапаты үшін елден ұялмайды, мақтанбайды да. Қоғам адамдардан тұрады. Оны шынықтыру, шыңдаудың бір көзі – бәрін ашық жүргізу, кім не үшін көтерілді, кім төмендеді, т. б. Шындық жоқ жерде, қауесет жүреді. Бұл – рухани бірлікке ши жүгірту.