Ноғай Ордасы

Н оғай Ордасы, Маңғыт Ор-дасы - XIV ғасырда Алтын Орданың ыдырауы нәтиже-сінде пайда болған мемлекет. Ноғай Ордасы XIII ғасырдың 2-жартысында Алтын Ор-даның әскери қолбасшысы Ноғай әскерінің ңүрамына енген тайпалар мен маңғыт тайпаларынан ңүралған. Ноғайлар Еділден Ертіске дейін, Каспий мен Арал теңіздерінен Түменге дейінгі жер-лерде көшіп жүрді. Орданың орталығы Жайың өзені саға-сындағы Сарайшық ңаласы болды. Ноғай Ордасында Еді-ге би мен оның үрпақтары би-лік жүргізді. Алайда, Ноғай Ордасындағы Едіге би үрпақ-тары арасындағы алауыздық бүкіл түркі дүниесіне қасірет өкелген еді.Ноғайлылар жауға есесін жіберіп, жаңынын қарақтауға көшті. Ноғай Ордасының әміршілері Шаһмамай би мен Ағыс батыр 1523 жылы Қажы-Тархан (Астрахан) түбінде өздерінің қандас бауырларын - МахметТерей хан бастаған 30 мыңдық Қы-рым әскерін қапыда басып, түгел қырып тастайды. Осы-ның алдында ғана Алтын Ор-даның батыс бөлігін біртүтас үлысқа айналдырмақ болып, ант ішіскен қандас бауырлар бірінің түбіне бірі жетеді. Сөйтіп, Русь мемлекетіне Еу-разияны жаулап алуға өздері жол ашады. Орыс мемлекеті Қазан мен Астрахан хандық- < тарына көз алартатын дәре-жеге жетеді. XVI ғасырдың 2-жарты-сында Ноғай Ордасы бірнеше мемлекеттік қүрылымдарға ыдырап кетті. Қасым хан түсында атажүртта отырған қуатты Қазақ хандығы әл-сіреген ноғайлы үлысының Жайықтан Еділге дейінгі үлкен бөлігін өз ңүрамына ңосып алды. Ауыз бірлігінен айырылған Қазан, Астрахан Ноғай Ордалары Русь мемлекетіне бодан бола бас-тайды. Ыдыраған Ноғай Орда-сының бір бөлігі Кавказда Кіші ноғай ордасы, Үлкен ноғай ордасына бірігіп, тағы бір бөлігі Ресей мемлекеті-не кіріптар болып қалады.XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында Кіші ноғайлының біраз бөлігі бү-рынғы ата қонысы - Азов ма-ңына (Доннан Кубанға дейін) ауып, кей бөлігі Түркияға көшті. Ноғай ордасы , Маңғыт ұлысы – Алтын Орда ыдырап, Ақ Орда әлсірегеннен кейін Бат. Қазақстан жеріне іргелес аймақта пайда болған мемлекеттік бірлестік. Негізгі аумағы Еділ мен Жайық аралығы болғанымен, шығыста Жайықтың сол жағасына, солт.-шығыста Бат. Сібір ойпатына дейін, солт.-батыста Қазанға дейін, оңт.-батыста Арал, Каспий т-не дейін, кейде Маңғыстау мен Хорезмге дейінгі алқапты қамтыды. Н. о. алғашында осы бірлестіктің негізін қалаған маңғыттардың атымен “Маңғыт Ордасы” аталған. “Ноғай” атауы бұдан кейініректе, алғаш орыс жылнамаларында (1479), кейін шығыс деректерінде (1500) пайда болған. Бұл атаудың шығу тегі туралы көптеген зерттеушілер 13 ғ-дың 2-жартысында Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Ноғай иелігіне қараған ұлыс халқы “ноғай”, “ноғайлы” аталғандықтан деп санайды. Тарихи жазба деректерге қарағанда Н. о-ның негізін Едіге қалаған. Ол 15 жыл (1396 – 1411) Алтын Ордадағы билікті түгелдей өз қолына ұстаған тұста иелігіндегі ноғай ұлысы даралана бастады. Кастилия елшісі Р.Г. Клавихоның жазбасында Едіге ордасы 200 мыңнан астам жасақ ұстағаны айтылады. Ол Алтын Орданы өзі қойған хандар арқылы басқарып, “бектер бегі” немесе “ұлы әмір” атағына ие болған. Ибн Арабшахтың айтуынша, оның жиырма баласының әрқайсысы жеке иеліктерде билік жүргізіп, әскер ұстаған. Н. о-ның даралануы 13 ғ-дың 2-жартысында басталып, Нұр әд-Диннің (1426 – 40) тұсында аяқталды. Орт. – Жайық өз-нің төм. саласы, Сарайшық қ. болды. Алтын Орда ыдырағаннан кейін пайда болған өзге де ордалар сияқты Н. о-нда этн. құрылымнан гөрі, саяси құрылым басым еді. Бас билікті “бектер бегі”, әмір атқарды. Негізгі бұқарасы “ұлыс адамдары” (ноян, мырза, князь, т.б.), “қара халық” деп аталды. Хан тағы тек Шыңғыс хан әулетінің ғана үлесі болса да, Н. о-ның саяси үстемдігі, экон. тіршілігі маңғыт әмірлерінің, яғни Едіге ұрпағының қолында болып, билік атадан балаға көшіп отырды. 15 ғ-дың орта шенінде ноғайлар Сырдарияның орта ағысындағы қалаларды басып алып, Шығ. Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде Едігінің ұрпақтары Уақас би, Мұса мырза, Жаңбыршы, т.б. басты рөл атқарды. Ұлыстар мен ру-тайпалар арасында билік үшін, жайылымдық жер үшін үздіксіз күрес жүрді. Халқының негізгі кәсібі көшпелі мал ш. болды. Н. о-ның құрамына енген тайпалар (маңғыт, алшын, жалайыр, қаңлы, керей, қыпшақ, найман, ар-ғын, тама, т.б.) кейіннен қазақ халқының этн. құрамын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Ш.Уәлиханов Н. о. мен Қазақ хандығы халқының туыстығы туралы “бауырлас орда” деп атаған (қ. Қазақ-ноғай қарым-қатынастары). 15 ғ-дың аяғында Н. о. орыс мемлекетімен саяси және сауда-экон. байланыстар орнатып, ноғай билеушілері Мәскеу мен Қазан базарларына жыл сайын мыңдаған жылқы мен қой өткізіп тұрды. 16 ғ-дың 2-жартысында Қазан мен Астрахан хандықтарын Ресей жаулап алғаннан кейін Н. о. әлсіреп, бірнеше ұлыстарға, ордаларға бөлінді. Солт. Кавказда Кіші Ноғай ордасы, Жем, Ойыл жағалауларында Алты ұлыс ордасы құрылды. Исмаил мырзаның қарамағындағы тайпалар Үлкен Ноғай ордасын құрып, 1557 ж. Орыс мемлекетіне бағынды. Еділ қалмақтарының шабуы¬лынан кейін 1634 ж. ноғайлар Еділдің оң жағалауына көшіп, Кіші Ноғай ордасымен бірікті де, Қырым хандығына тәуелді болды. Н. о. ыдырағаннан кейін қазақ жерінде қалған ел Қазақ хандығы құрамына енді. Н. о. түркі халықтары тарихында үлкен із қалдырды. Қазақ, қарақалпақ, өзбек, татар, башқұрт, т.б. түркі халықтарының ұлт болып қалыптасуында Н. о-на кірген тайпалардың үлесі өте мол. Олардан аса үлкен мәдени мұра қалды