44. Кроссинговерге әсер етуші факторларды атап көрсетіңіз.

Хром/ң айқасуының өзі күрделі биохим, физиол/қ процес болғ/н сыртқы ортаның, жалпы орг мен жеке клетканың функционалдық жағд ж/е өзінің ішкі құрылымына, яғни генотипіне тығыз байлн. Көптеген жану/р мен өсімд кроссинговер аталық ж/е аналық жын. клетка/ң мейоздық бөлінуі кезінде п.б. Ал жәндіктерде (жібек құрты) хром айқасуы тек гоморфты жыныста ж.а. Крос. мөлшері орг/ң жасына да байлн. Жас орг ол жоғары, ұлғайған сайын мөлшері кемиді. Кей орг генотипінде мыс, қарабидайда хиазманың п.б. бақылап отыратын ген бары анықт. Сонымен қатар крос/і орг әр түрлі факторлармен әсер ету арқ қолдан жасауға да болады, оны индукциялық кроссинговер д.а. Мыс, радиоактивті сәулелермен, хим агенттермен н/е жоғары или төменгі темп әсер ету арқылы. ДНҚ-ң құрылымы бұзылады. Соған байлн кроссинговер мөлшері өзгереді. Сөйтіп кроссинговер нәт гендер рекомбинацияланады.

45. Көп аллельдiлiк және қан тобын анықтау генетикасын түсіндіріңіз. Көп аллельділікті мысалдар келтіру арқылы дәлелдеңіз.

Бұрынғы тарауларда қарастырылған фенотип бойынша ажыраулардың нәтижелерi геннiң екi аллельдiк жағдайда мысалы, бұршақта ген А-а және В-в болатындығы ескерiле отырып түсiндiрiлдi. Бiрақ, бiраз гендердiң бiрнеше немесе одан да көп аллельдерi болады. Мұны геннiң көп аллельдiлiгi деп айтады. Көп аллельдiлiк жағдайында гаметада немесе спорада белгiлi бiр геннiң тек жалғыз ғана аллелi, ал жоғары сатыдағы өсiмдiктердiң және жануарлар мен адамның дене клеткаларында ондай геннiң екi аллелi болатындығын атап өткен жөн. Сондықтан көп аллельдердiң ажырауы әрқашанда моногибридтi болып қалады. Ендi көп аллельдiлiкке бiраз мысалдар келтiрейiк.

Үй қояндарында жүнi мен көзайнасы қабықшасының түстерiне жауапты С генiнiң көп аллельдерi болатындығы белгiлi.

Бұл жағдайда әрбiр атап көрсетiлген аллельдер өзiнен кейiнгiлерге басымдылық көрсетiп отырады, оны былайша жазуға болады С>c^ch>c^h>c. Жабайы типке тән С аллелi қалған үшеуiне қарағанда доминантты болып келедi. С генi бойынша гомозиготалы немесе жоғарыда көрсетiлген кез келген аллельдермен С генi арқылы гетерозиготалы үй қояндарының жүнi жабайы қояндардiкi сияқты сұр (агути) түстi болып келедi. c^ch аллелi бойынша гомозиготалы дарабастардың түсi шиншилланың түсiне келедi және жабайы түрiне қарағанда бiршама ашықтау болады. Ал c^ch және c^h немесе с аллельдерiне гетерозиготалыларда түсi ашық сұр (шиншилла мен ақтың аралығында) болып келедi. Олай болса c^ch аллелi c^h және с аллелдерiне толымсыз доминанттылық көрсетедi. Гомозиготалы c^hc^h пен гетерозиготалы c^chс болып келетiн қояндардың фенотиптерi гималай тәрiздi, яғни башпайлары мен құйрығының ұшы, құлақтары және тұмсығы қара да, денесiнiң қалған жерлерi ақ болады. Ал С аллелi бойынша гомозиготалыларда пигмент мүлдем болмайды, олар таза ақ түстi келедi.

Адамда болатын көпаллельдiлiктiң мысалы ретiнде қан топтарын анықтайтын АВО аллельдерiн алуға болады. Адамда қанның төрт тобы болады: О,А,В және АВ. Олар бiр геннiң үш түрлi аллельдерi арқылы анықталады: I^A, I^B және i. I^A және I^B аллельдерi i аллелiне қарағанда доминантты, бiрақ олар бiр-бiрiне кодоминантты болып келедi, яғни I^A және I^B аллельдерiнiң екеуi де гетерозиготаларда бiрдей мөлшерде байқалады.

Адамда түрлi қан топтарының болатындығы анықталғанға дейiн қан құю кезiнде ауыр тiптi кейде қазаға ұшыраған жағдайлар да болып тұрды. Оның себебi тобы сәйкес келмейтiн қанды құйған кезде құйылған қанның эритроциттерi (қызыл түйiршiктерi) аглютинацияланып (желiмделiп) қалады, соның салдарынан қан құйылған адамның қан тамырлары бiтелiп қан жүрмейдi. Мұның мәнi мынада: АВ тобына жататын эритроциттерде екi антиген болады, яғни А тобында - А антигенi, В тобында - В антигенi, ал О тобында А және В антигендерi болмайды. Осы төрт түрлi топтардың қан сарысуларында мынадай айырмашылықтар болады: О тобында және деп белгiленетiн екi антидене, ал А тобында антиденесi, В тобында антиденесi болса, АВ тобының сарысуында мен антиденелерi болмайды. Адамдағы қан топтарының тұқымқуалау заңдылығының тек қан құюда ғана емес, кейбiр даулы мәселелердi мысалы, баланың әкесi кiм екендiгiн анықтауда да маңызы бар.

46. Көзі қалыпты көретін әйелдің әкесі дальтоник болған. Екі бауыры және шешесі жағынан ағасы гемофилия ауруымен ауырады, ал қызы дальтоник. Отбасы мүшелерінің генотиптерін анықтаңыздар. Қызының гемофилия ауруын тасымалдаушы екендігін дәлелдеңіз?

Жауабы: D//d x d/еркек, қыздар тасымалдаушы болады, яғни D//d жыныспен тіркесіп т.қ.

47. Күздік жұмсақ бидай дакылының гүл қабығының түкті және түксіз түрлерін өзара шағылыстырғанда, F₁ ұрпақтарының гүл қабықтары түкті, ал F₂-де алынған өсімдіктердің 160-ы түкті және 45-і түксіз болған. Бірінші ұрпақта алынған дақылдардың қабыршақтары түксіз түрлерімен шағылыстырғанда, 110 түкті және 98 түксіз өсімдіктер алынған. Белгі қалай тұқым қуалайды? Бастапқы және F₁ өсімдіктерінің генотиптерін анықтаңыздар. F₁ алынған дақылдарды бастапқы аталық-аналық қабыршақтары түкті түрімен шағылыстырса қандай нәтиже алынар еді?

Жауабы: АА х аа; Аа х Аа Ф 3:1; Аа х аа Ф1:1; Аа х АА Ф 1:1;

48. Қалыпты көретін отбасында, дальтонизммен ауыратын бір ұл және қалыпты көретін екі қыз болған. Ұлының әйелі мен қыздарының жұбайларының көру қабілеті қалыпты. Ұлы жағынан бір немересі қалыпты, ал, бірінші қызының ұлы дальтонизммен ауырған, ал қызы сау болған. Ал, екінші қызының қалыпты көретін бес қызы болған. Осы мәліметтерді пайдалана отырып, шежіре құрып, генетикалық талдау жасаңыздар.

Жауабы: белгі аутосомды рецессивті тұқым қуалайды. Егер ата- аналарының біреуі осы белгіні тасымалдаса, белгі балаларвнда көрінбеуі мүмкін н/е ұрпақтарында байқалуы мүмкін. Пробанд белгісі аа.

49. Қандарының ұю қабілеті қалыпты (сау), А қан тобына жататын әйел В қан тобына жататын сау кісіге тұрмысқа шығады. Бұл отбасында үш бала туылған: Айман – сау, қан тобы А; Ерлан – сау, қан тобы О; Шыңғыс – гемофилик, қан тобы А. Әйелдің әке-шешесі сау болғаны белгілі, шешесінің қан тобы О, әкесінің қан тобы АВ болған. Ал күйеуінің әке–шешесі сау, қан топтары А және В болған. Шыңғысқа гемофилия ауруы кім арқылы берілгенін және барлық отбасы мүшелерінің генотипін анықтаңыздар.

Жауабы: P ♀ I^AI^OX^H X^h x ♂ I^AI^OX^H X^h

Айман- I^AI^OX^H X^h, Ерлан- I^OI^OX^H Y , Шыңғыс- I^AI^O X^hY

50. Қоян құлақтарының ұзындығы 28 см, ал, басқа тұқымды қоян құлағының ұзындығы – 12 см. Қоян құлақтарының ұзындығы бойынша айырмашылық екі жұп кумулятивті гендердің әсеріне тәуелді деп есептеледі. Құлағының ұзындығы 28 см болып келетін қояндардың генотипі _D1D1D2D2, ал, 12 см қояндардың генотипі – _d1d1d2d2 болып келеді. Демек, әрбір доминантты ген құлақ ұзындығының 4 см-ге ұзаруына әсер етеді. Құлақ ұзындықтары әртүрлі қояндарды өзара шағылыстырудан, _F1-де 14, ал, _F2 – 32 көжектер туылған_{. F1} және _F2-де алынған көжектердің генотиптерін анықтау керек?

Жауабы: P ♀ D₁ D₁ D₂ D₂ x ♂ d₁ d₁d₂d₂

Г: D₁ D₂ x d₁ d₂

F₁ D₁ d₁ D₂ d₂

Р (F₁) ♀ D₁ d₁ D₂ d₂ x ♂ D₁ d₁ D₂ d₂

Г: D₁ D₂ , D₁ d₂ , d₁ D₂ , d₁ d₂ x D₁ D₂ , D₁ d₂ , d₁ D₂ , d₁ d₂

F₂ 1 D₁ D₁ D₂ D₂ – 28см

4 D₁ D₁ D₂ d₂ – 24 см

D₁ d₁ D₂ D₂

D₁ d₁ D₂ d₂

6 D₁ D₁ d₂ d₂ -20 см

d₁ d₁ D₂ D₂

4 D₁ d₁ d₂ d₂ -16 см

d₁ d₁ D₂ d₂

1 d₁ d₁ d₂ d₂ -12 см