1. Тұқым қуалау коэффициенті

Бұл қатынасты арнаулы математикалық әдістермен анық-тауға, яғни процентпен (1-ден 100%-ке дейін) немесе бірліктің улесімен (0-ден 1,0-ге дейін) белгіленетін тұқым қуалау коэ-фициентімен (һ²) есептеуге болады.

/i²=100% бақыланатын барлық особьтардың сан алуандығы олардың генотиптерінің айырмашылығымен (генотиптік өзгер-гіштікпен) қамтамасыз етілгенін білдіреді. Һ² = О°/_О. Әр түрлі особьтар генотиптерінің толық ұқсастығы жағдайында фенотип-тік сан алуандылықтың болуын, яғни модификациялық өзгер-гіштіктің орын алатынын білдіреді. /г²-нің аралық мәні популя-цияға генотиптікте, сол сияқты фенотиптікте өзгергіштіктін, бар екендігін көрсетеді.

Төменде ауыл шаруашылық жануарларыньщ әр турлі белгілерінің тұқым қуалау коэффициентінің (һ²) мәні келтірілген.

Кейбір белгілер үшіи тұқым қуалау коэффициентінің өзгер-мелілігіиің үлкендігі ең алдымен бул белгілер бойынша популя-циялардың табиғи айырмашылықтарының болуымен түсіндірі-леді. Әр түрлі популяциялардың (тұқым, табын) тұқым қуалай-тын гетерогенділігі мен гетерозиготалылығы оларды өсірудің бұрынғы тарихының нәтижесі болып табылады: инбридингтІ қолдану дәрежесі мен сипаты, популяция құрылымының қалып-тасуы және линияларға дифференциациялануы, сұрыптау және басқа популяциялармен шағылыстыру сипаты.

Мүйізді ірі қара

Сүттің сауылуы— 0—67%

Сүттегі майдыд мөліиері0—78%

Өсімталдығы0—18%

Туған кездегі тірі массасы 26—72%

Қой

Жүн қырку30—60%

Туған кездегі тірі массасы30—40%

Өсімталдығы '10—20%

Тауық

Жұмыртқа салғыштығы11—35%

Жумыртқа массасы30—70%

Тірі массасы 30—52%

Морфологиялық белгілер биологиялық бейімделушІлікке: өсімталдылық және тіршілікке қабілеттілікке байл.аныстыгі5ел~-гілермен салыстырғанда өте жоғары тұқым қуалауға ие. Өсім-талдылық пеи тіршілікке қабілеттіліктің тұқым қуалау коэф-фициеңтінің төмен болуын, бұл белгілерді анықтайтын тендер бойынша популяцияның гетерогенділігінің аздығымен түсіндіру-ге болады, бұл, әрине, эволюциялық тиімді.

2. Селекция үшін тұқым қуалау коэффициентінің маңызы

Популяцияның тұқым қуалайтын гетерогенділігі сұрыптау-ға тиімді басты алғы шарттардың бірі болуға жақын. Сондық-тан нақты табыидағы немесе популяциядағы белгілердің тұқым қуалауын білу — организмдердің өнім бергіштігі мен тұқымдық бағалылығын арттыру жолдарын іздеуші селекционер үшін мін-детті болып табылады. Егер популяция генотиптері ұқсас особь-тардан тұрса, онда мұндай популяциядағы сүрыптаудың перспективасыз болатындығы күмәнсыз және бақыланатын бар-лық фенотиптік өзгергіштік мүндай популяцияда ортаның эсер етуімен қамтамасыз етіледі.

Түқым қуалауды білу .селекцияның жоспарланған тиімділігін анықтау үшін өте манызды. Мәселен, еріксіздікте 60 жылға жуық өсірілген күміс түстес қара түлкілерді сүрыптау арқылы олардың көбею маусымын жылжытудағы барлық әрекет нәти-жесіз болды. Д. К. Беляевтің анықтағанындай, бүл белгінің тү-қым қуалауы өте темен (1—2%) екені айқындалды, соның сал-дарынан бүл бойынша сүрыптау нәтижесіз болып табылады. Бас­ка мысал келтірейік. Қырқылған жүнінің тұқым қуалауы бойынша елеулі айырмашылықтары бар биязы жүнді қойлардың екі тобы алынды: түқым қуалау бірінші топта 15,4%-ке, ал екін-ші топта—1,2%-ке тең. Осы екі топтағы сүрыптаудың тиімділігі де сондай-ақ бірдей болмай шықты. Бірінші топта (түқым қуа-лауы салыстырмалы жоғары) бір үрпақтағы сүрыптауда жыл-жу 0,6 кг (6,2 кг-нан 6,8-кг-ға дейін), ал екінші топта (тұқым қуалауы ете темен) орташа қырқылған жүн тіпті езгермеді, яғни сұрыптау тиімсіз болып шықты.

Түқым қуалауды білу — енімділікті ғылыми негізде жоға-рылату үшін де маңызды. Егер, мәселен, өнімділіктің орташа деңгейі қырқылғаи жүннен табын бойынша 1кг жоғары бола-тын қойлар мен қошқарлардың тобын сүрыптаса, онда бүл бел-гінің түқым қуалауы /г² = 0,3 жағдайында бүл ата-аналардың үр-пақтары жүннін, өнімділігі бойынша табыиның орташа деңгейі-нен асып түседі, бірақ 1 кг емес, не бары 300 граммға асады.

lKrxO,3f 1кгхО,3\

2

Түқым қуалауды білу сүрыптаудың сәйкес келетін әдістерін таңдау, сүрыптаудырі; тиімділігін анықтау, сондай-ақ өнімділік-тің артуын ғылыми негізде жоспарлау үшін өте маңызды.

34-тарау. СҰРЫПТАУ МЕТОДТАРЫ

Сұрыптау — селекцияның негізгі әдістерінің бірі болып та­былады. Генетикалық әдістермен ұштаса отырып ол белгілі қасиеттері мен белгілері бар сорттармен тұқымдарды жасауға мүмкіндік береді. Мәселен, В. С Пустовойт күнбағыс тұқымы-ның майлылығын арттыру үшін 30 жыл бойына дерлік жүмыс істеп, оны 30-дан 50%-ке көбейтті. Оның шығарған сорттары дүние жүзіне танылды. Бүл табыстарға сұрыптаудың әр түрлі әдістерін қолдану негізінде қол жетті. Сұрыптау әдістерінің жү-йесіне сүрыптаудың негізгі екі типі: жаппай және жеке сүрып-тау әдістері кіреді.