- •Генетика жэне селекция негіздері
- •Мазмұны
- •Тұқым қуалаушылықтың материалдық негізі
- •1. Ядро
- •2. Цитоплазма
- •Цитологиялық негіздері
- •I. Клетканың бөл1нуі
- •2. Хромосомалардың құрылысы және олардың репродукциясы
- •3. Кариотиптің түр ерекшелігі
- •1. Мейоз
- •2. Жануарлар гаметогенезі
- •3. Өсімдіктер спорогенезі мен гаметогенезі
- •4. Ұрықтану
- •5. Жынысты көбеюдің тұрақсыз типтері
- •6. Тіршілік циклінде гаплофаза мен диплофазаның алмасуы
- •1. Гибридологиялық әдістің ерекшеліктері
- •2. Шағылыстыруды жазу ережесі
- •Тұқым қуалау
- •21Сурег. Бұршақ гүлінің қара қошқыл және ақ түсі-нін. Тұқым қуалауы:л— гүлдің ңара ңошңыл түсінің факторы; о— гүлдің аң түсінің факторы.
- •I. Моногибридті шағылыстыру
- •2. Қайыра шағылыстыру
- •3. Доминанттылықтың толық болмауындағы тұқым қуалау. Доминанттылық сипатының өзгеруі
- •4. Ажырау заңын қамтамасыз ететін жағдайлар
- •5. Ажыраудың статистикалық сипаты
- •12 Буданды өсімдіктер ұрпағындағы ажырау
- •6. Гаметалық ажырау және тетрадалық анализ
- •7. Тұрақсыз типті жынысты және жыныссыз көбею деп тұқым қуалаушылық ерекшелігі
- •I. Дигибридті шағылыстыру
- •2. Дигибридті ажыраудың цитологиялық негіздері
- •3. Полигибридті шағылыстыру
- •Будандардың гаметалар түзуінің сандық заңдылықтары және шағылыстырудың әр түрлі типтері кезінде олардың ұрпақтарындағы ажыраулар
- •1. Гендер әрекетінің көрінісі
- •2. Гендердің өзара әрекеттесу типтері
- •3. Гендердің көп жақты (плейотропты) әсері
- •1. Жыныс бойынша ажырау және жынысты анықтаудағы хромосоманың рөлі
- •2. Жыныс пен тіркескен белгілердің тұқым қуалауы
- •3. Жыныс хромосомалары тарамаған кездеп тұқым қуалау
- •9 Тарау. Тіркесу және корссинговер
- •1. Тіркесіп тұқым қуалау құбылысы
- •2. Кроссинговер және оны генетикалық дәлелдеу
- •3. Айқасудың мөлшері және гендерДіҢ хромосома бойынша тізбектеле орналасуы
- •Анализдеуші шағылыстыруда тіркескен гендері бар жүгері үшгетерозиготасының ұрпағындағы ажырауы
- •4. Генді локализациялау
- •5. Генетикалық карталар
- •6. Тетрадалық анализ кезінде кроссинговерді есептеу
- •7. Кроссииговердің цитологиялық дәлелдері
- •8. Хромосомалардың генетикалық карталарьш салыстыру және цитологиялық
- •9. Кроссинговер механизмі
- •10. Хромосомалардың айқасуына әсер ететін факторлар
- •1. Ядро мен цитоплазманың тұқым қуалау кезіндегі салыстырмалы рөлі
- •2. Хромосомасыз, яғни цитоплазмалық тұқым қуалау
- •3. Цитоплазманың предетерминациясы
- •4. Инфекция және эндосимбионттар арқылы тұқым қуалау
- •5. Хромосомасыз тұқым қуалаудың генетикалық анализі
- •1 Мендельдщ тұқым қуалау заңдары және олардан шығатын тұқым қуалаушылықтың принциптері
- •2. Морганның тұқым қуалау заңдары және олардан келіп шығатын тұқым қуалаушылық принциптері
- •3. Цитоплазмалық тұқым қуалаудың заңдылықтары және олардан келіп шығатын тұқым қуалаушылық принциптері
- •1. Генотиптік өзгергіштік
- •2. Фенотиптік өзгергіштік
- •1. Мутациялар классификациясы
- •С о л ж а ң т а және о р т а д а — қысқ аяқты еркек қойжәне саулық оң ж а қ т а — аяңтары ңалыпты жетілген саулық.
- •2. Гендік мутациялар
- •3. Хромосомалық мутациялар
- •4. Геномдық мутациялар
- •5. Цитоплазмалық мутациялар
- •8. Мутацияларды есепке алудың кейбір методтары
- •7. Спонтанды мутациялық процесс және оның себептері
- •8. Индукцияланған мутациялық процесс және оның заң-дылықтары
- •1. Модификациялық өзгерпштік ұғымы
- •2. Модификациялық өзгергіштжтің заңдылықтары
- •1. Молекулалық генетиканың зерттеу объектісі ретіндеп микроорганизмдердің ерекшеліктер!
- •3. Плазмидтер. Эписомалар
- •1. Аллелизм және аллелизм критерийі
- •2. Геннің құрылымы
- •2. Белок синтезін генетикалық бақылау
- •3. Өзгерпштіктің молекулалық негіздері
- •4. Генетикалық инженерия
- •V бөлім Жыныс генетикасы
- •1. Жыныс биологиясы
- •2. Жынысты анықтаудың хромосомалық теориясы
- •3. Жынысты аиықтаудың баланстық теориясы
- •4. Орта жағдайларының жынысты анықтаудағы рөлі
- •1. Жыныстың дифференциациялануы
- •2. Онтогенезде жынысты қайта анықтау
- •1. Жыныстардың табиғи жағдайлардағы арақатынасы
- •2. Жыныстардың арақатынасын қолдан реттеу
- •Онтогенездің генетикалық негіздері
- •1. Алғашқы дифференцировка
- •2. Дифференцировканың генетикалық механизмдері
- •3. Эпигенетикалық өзгергіштік
- •1. Биосинтез тізбегі
- •2. Геннің әрекет ету уақыты
- •1Тұқым қуалайтын реакция нормасы. Онтогенезді басқару
- •2. Экспрессивтілік және пенетранттылық
- •3. Онтогенездік адаптация (бейімделу)
- •4. Мінез-құлық бейімделу ретінде
- •1. Даму кезеңдері
- •2. Ауыспалы кезеңдер (критические периоды). Фенокопиялар және морфоздар
- •3. Генетикалық процестерді жүйелі бақылау. Онтогенездің біртұтастығы
- •1. Мутациялық процесс
- •2. Сұрыптау
- •3.Популяцияның саны
- •4. Изоляция
- •1. Генетикалық гомеостаз
- •2. Түр ішіндегі дивергенция
- •VIII бөлім Адамның генетикасы
- •1. Адам генетикалық зерттеулердің объектісі ретінде
- •2. Генеалогиялық метод
- •3. Цитогенетикалық метод
- •4. Егіздік метод
- •5. Онтогенетикалық метод
- •6. Популяциялық метод
- •1. Хромосомалық аурулар
- •2. Иммундік генетика
- •3. Медициналық генетиканың маңызды міндеттері
- •2. Селекция үшін қажетті бастапқы материал. Тұқым, сорт және штамма
- •І. Комбинативтік өзгергіштік
- •2. Мутациялық өзгергіштік
- •Индукцияланған мутанттардан бөлініп алынған антибиотиктер продуценттері штаммаларының
- •3. Полиплоидия
- •1. Шағылыстыру типтері мен өсіру әдістерінің классификациясы
- •2. Туыстас емес шағылыстыру (аутбридинг)
- •3. Туыстас шағылыстыру (инбридинг)
- •4. Әріден будандастыру
- •5. Гетерозис
- •1. Тұқым қуалау коэффициенті
- •2. Селекция үшін тұқым қуалау коэффициентінің маңызы
- •1. Жаппай сұрыптау (фенотипі бойынша)
- •2. Жеке сұрыптау (генотиш бойынша)
4. Егіздік метод
Бір тәл беретін жануарлардың (адам, жылқы, мүйізді ірі кара және т. б.) бір мезгілде туған особьтары егіздер деп ата-лады. Егіздер бір жұмыртқалық және түрлі жұмыртқалық болып бөлінеді.
Бір жүмыртқалық немесе ұқсас егіздер бір сперматозоид үрықтандырған жүмыртқадан дамиды. Бүл жағдайда зиготадан бір үрыктың орнына бірнеше ұрық дамиды (полиэмбриония)Зиготаның митоздық бөлінуі тең тұқым қуалайтын болған-дықтан және бірдей бластомерлер беретіндіктен бір жұмыртқа-лық егіздер, олардың санының қанша болғанына қарамастан, тұқым қуалаушылықтары ұқсас және бір жынысты болуы керек. £Әр жұмыртқалық егіздер бір мезгілде овуляцияланған бірне-ше жұмыртқа клеткаларының әр түрлі сперматозоидтармен үрықтануынан дамиды. Әр түрлі жүмыртқа клеткалары мен сперматозоидтар, әдетте гендердің әр түрлі комбинацияларына ие болатындықтан түрлі жұмыртқалық егіздер, ерлі-зайыпты-лардың әр кезде туған балалары сияқты, түқым қуалаушылығы біріне-бірі үқсамайтын болады. Әр түрлі жұмыртқалық егіздер бір жынысты немесе эр түрлі жынысты болуы мүмкін^
Адам көбіне егіз, сирегірек үш, одан да сирек — төрт, мүлде сирек — бес бала туады. Статистикалық мәліметтерге кара-ранда, бес бала туу 54 700 816 босанғанда, алты бала туу — 4712 млн. босанғанда кездеседі, жеті бала туу бұдан да сирек кездеседі. Егіз бала туу жиілігі орташа есеппен алғанда 1% шамасында болады, олардың |"Д«і бір жұмыртқалы егіздер.
^Ңгіздерді генетикалық зерттеулерде пайдалану үшін олар-дың типін дәл анықтап алудың маңызы аса зор. Диагностика бірнеше критерийлер негізінде жүргізіледі. 1) Бір жұмыртқалық -егіздер міндетті түрде бір жынысты болады, түрлі жүмыртқа-лық егіздердің бір жынысты немесе эр түрлі жынысты болуы мүмкін; 2) Бір жүмыртқалық егіздердің үқсас (конкордантты) болуы және әр түрлі жүмыртқалы егіздердің көптеген белгілер бойынша, соның ішінде қан топтары бойынша ұқсас емес (дис-кордантты) болуы. Әрине, бүл арада құрсақтағы емірде бір жұ-мыртқалы егіздердің біреуінің дамуының бүзылуы, соматика-лық мутация және сол сияқтылардың кездесіп қалуы мүмкін, мүның өзі егіздерде кейбір айырмашылықтардың болуына әке-ліп соқтырады; 3) шешуші, бірақ жүзеге асырылуы өте қиынға түсетін критерий — бір жүмыртқалы егіздерде тканьдерді ре-' ципрокты трансплантациялау автотрансплантациялау, сияқты жақсы етеді, түрлі жүмыртқалы егіздерде бұлай істеу мүмкін «мес, ейткені олардың тканьдері иммунологиялық жағынан сәй-кес келмейді.
Адам егіздері жалпы биологиялық және практикалық жағы-нан алғанда аса маңызды тұқым қуалаушылық пен ортанын белгілер дамуындағы ролі жөніндегі проблеманы зерттеу үшін тамаша материал/
Бір жұмыртқалы егіздер жүбының генотипі біркелкі, әр түр-лі жүмыртқалы егіздердікі — сан түрлі болады. Бір жұмыртқа-лы егіздердің екеуі үшін де немесе әр жүмыртқалы егіздердің екеуі үшін де сыртқы орта біркелкі немесе әркелкі болуы ық-тимал. Сыртқы орта жағдайы бірдей немесе эр түрлі болған бір жүмыртқалы егіздерді өзара салыстыру ортаның егіздерге қандай эсер еткені жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік бе-реді. Орта жағдайы біркелкі болған бір жұмыртқалы және әр жүмыртқалы егіздерді езара салыстыру белгілердің дамуында тұқым қуалаушылықтың ролін анықтауға жол ашады. Бұл тектес зерттеулер көптеген егіздерде жүргізіледі және алын-ған деректер тұқым қуалаушылық пен ортаның организмнің әр түрлі белгілерін анықтау ісінде атқаратын ролін білу үшін статистикалық жағынан өнделеді.
Адам үшін ортанын, физикалык факторлары ғана емес, соны-мен бірге әлеуметтік жағдайлар да сыртқы орта болып табы-лады. Әр адамның өзіндік ерекшелігі болады: ол қызметтің бір түріиен басқа бір түріне карағанда икемді болады. Жалпы алғаида, яғни генетикалық жағынан қарағанда адамның мүм-кіншілігі аса зор, бірақ осы мүкіншіліктердің бәрі бірдей іске аса бермейді. Бүл мынаған байланысты: адамның шын мәнін-дегі мүмкшшілігін оның балалық шағында және жас өспірім кезінде анықтау әдісі әлі күнге дейін жасалған жоқ, демек олардың дамуына лайьщ келетін жағдайлар да туғызыла бер-мейді. Капиталистік коғам жағдайында кедей тапқа жататын адамдардың генетикалық қасиеттерін анықтау мүмкіндігі және оларды дамыту ісі тежеліп отырады. Социалистік өндіріс әдісі-нін, дамуына халықтың әл-аукаты мен мәдениетінің есуіне карай қоғамның әрбір мүшесінің генетикалық потенциясын анық-тауда кең мүмкіндік туады.
Мектептер мен арнайы оку орындары оқушыларға білім бе-pin қана коймай, олардың қабілетінің жастайынан анықталуы-на ықпал етуі керек. Оқыту материалды қабылдау мен меңге-руге әр түрлі сезім органдары мен есте сактап калу түрлері қатысатындай етіп, яғни оқушылардың сан алуан кабілеттері ашылатындай етіп үйымдастырылуы тиіс. Міне, мұның езі со-циалистік және коммунистік қоғамда және адамның ақыл-ойы-ның дамуына жасалған камкорлықтың табысты болуының ке-пілі. Бүл бағытта тәжірибе жинақталды. Совет өкіметі жыл-дарында бұрын езілуде болып келген халықгар арасынан көптеген таланттар шықты, ал мүның өзі біздің еліміздің дүние жүзілік ғылым, өндіріс, өнер салаларында алдыңғы шепке шы-ғуға жағдай жасады.
v Егіздік әдіс сол сияқты адамда біркатар ауруларға (шизофрения, туберкулез, рахит) түқым куалайтын икемділік бо-латындығын өте дәл анықтауға мүмкіндік берді. У