5. Хромосомасыз тұқым қуалаудың генетикалық анализі
Осы уақытқа дейін біз генотип деген терминді хромосома-ларға жинақталып орналасқан гендер системасы деп қана біліп келдік. Ал цитоплазмада және оның органоидтарында жинақталған тұқым қуалаушы факторлар плазмотип немесе плазмон деген терминмен белгіленеді. Генотип деген ұғымды кеңейтіп, ол ұғымға хромосомалық гендер системасын (геном) да, цитоплаз-малық тұқым қуалау системасын (плазмон) да енгізу дұрыс бо-лар еді. Хромосомалық тұқым қуалаудың бірлігіне (генге) сәйкес келетін
цитоплазмалық тұқым қуалаудың кез келген бірлігін плазмоген деп атайды.
Клетканың генетикалық аппаратының системасы Геном — Хромосомалар — Гендер
генетикалық материалы
Генотиптің кеңейген мағынасы өзіне клетканың бүкіл гене-тикалық системасын енгізуі керек, сонда ғана тұқым қуалау жөніндегі осы заманғы ұғымға өте сәйкес болады.
Хромосомасыз тұқым қуалаудың генетикалық анализі. Ци-топлазмалық тұқым қуалауға генетикалық анализ жасау үшін анығында, клетка органоидтарының биохимиясы және морфоло-гиясы, олардың клетка цикліндегі санының тұрақтылығы неме-се өзгеру заңдылықтары, олардың өзін-өзі ендірулері мен қыз-меті жөнінде цитологиялық және биохимиялық дәл мәліметтер қажет. Цитоплазмалық тұқым қуалауды генетикалық әдістер арқылы табысты түрде зерттеу үшін, ең алдымен, цитоплазманың предетерминациясын және инфекцияның барлық типтерін шығарып тастау қажет. Цитоплазманың әр түрлі органоидтарымен байланысқан және айқын көрінетін белгілері бар формалар алу қажет.
Хромосомасыз тұқым қуалауға генётикалық анализ жасаудың нақты мысалын кдрастырайық. А. Срб нейроспора түрлерінің біреуінен (Ы. Зііорһуііа) бірнеше форма алып, оларды 5^ деп атады. Олар споралары мен конидияларының баяу өсуімен сипатталады, бірақ кейінірек олардың есуі қалыпты жылдамдықпен өткен. Цитохромдарына анализ жасау олардың жабайы типтен айырмашылығы жоқ екенін көрсетті, демек баяулап өсу тыныс алудың бүзылуымен байланысты емес.
5,§"-формаларды жабайы типпен (Ы) реципрокты шағылыс-тыру аналық түқым қуалау болатынын көрсетті. Беккростардың бірнеше үрпақтарын (жиырмаға дейін) зерт-теу аналық хромосомаларды аталық хромосомалармен толық алмастырған кездің өзінде 5§" белгісі өзгеріссіз аналық жолмен түқым қуалайтынын көрсетті.
кеспегенін көрсетті. Тетрадалық анализдің көмегімен бойынша ажыраудың жоқтығы хромосома гендері бойынша ажырауға әсер етпейтінін анықтады. Сонымен, 5-ның цитоплазмалық тұқым қуалау сипатын ядродағы кандай да болмасын бұзылумен мейоз-дың ерекшеліктерімен түсіндіруге болмайды.
Осыдан кейін цитоплазма-лар араластырылды — нейро-спораның екі формасының гитерін эксперименттік жолмен қосты: оның біреуінде қалып-ты цитоплазмасы және хромосомалық маркер а (ақ мице-лий), екіншісінде өсудің баяу-лауын анықтайтын 5д цито-плазмасы және боялған мицелий беретін аллелі а+ бар. Кешіпей, гифтердің құйылысып қосылғанын микроскоп астын-60-сурет. Әр түрлі мицелийлердің да көргеннен кейін, осы учаскеде пайда болған ядроларьг ядролық факторлар бойынша кй- бар өскіндердің бәрі кесіп алы роспораның ажырап айрылуы:нып, жекелеген пробиркаларға
мицелийлердің өзара ңұйылысуы;салынды. өсіп шыққан мицо-құрамында аралас цитоплазмасы бар,гетерокарион мицелийінің учаскесі; 3—ЛИИЛбрДеН КОНИДИЯЛар (оларды бөліп өсірудің нәтижесі. Цитосының көбею ілазмальқ факторлар: ;өсетіндері және 8—баяу есетіндері.жиналды және анализ -~™т;::іт2::т%&. *«■
машн мицелий. арасында Л/а мен г>§а+-къщ бастапқы үйлесімдері ғана емес, сонымен қатар 5£ а мен N а+-ның жаңа үйлесімдері табылды (60-сурет). ІДитоплазмалық тұқым қуалаудың дискреттілігін дәлелдейтін цитоплазмалық фактор бойыныша ажырау табылды және мұндай ажырау хромосома гендерінің таралуынан тәуелсіз болып шықты.Сонымен, баяндалған фактілердің негізінде үрпақтар ара-сындағы материалдық және қызметтік сабақтастылық клетканың өзін-өзі өндіре алатын — ядролық және цитоплазмалық құрылымдарының бәрімен қамтамасыз етіледі деп есептеуге бола-ды. Хромосомалық тұқым қуалау сияқты цитоплазмалық тұқым қуалау да дискретті. Ядролық тұқым қуалаудан оның айырмасы — оаналық жолмен тұқым қуалаиды және онда ажырау-дың тұрақты сандық зандылықтары болмайды.
Ядролық гендер сияқты, цитоплазмалық гендер де тұрақтыдығьмен гетерозиготалы жағдайда өзгермеушілігімен, аллельдерінің ажырауымен сипатталады, оларға генотип және фенотип жөніндегі ұғымдар қолданылады.
11-тарау. ТҰҚЫМ ҚУАЛАУДЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДАРЫ ЖӘНЕ ТҰҚЫМ ҚУАЛАУШЫЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРІ
Тұқым қуалаушылық және тұқым қуалау кейде ажырата алмайтын екі түрлі құбылыс. Тұқым щуалау — көбею процесінде организмнің тұқым қуалау арқылы анықталатын қасиеттері мен белгілерінің, бастамаларының, ата-анадан ұрпаққа берілу про-десі. Тұқым қуалаушыльіКі деп клетка құрылымдарымен тұтас организмнің ұрпақтар арасындағы материалдық және қызметтік сабақтастылықты қамтамасыз ету қасиетін айтады. Тұқым қуа-лау және тұқым қуалаушылықтың негізінде тұқым қуалай өзін-өзі өндіре алатын маңызды дәл құрылымдар мен клеткалар бөлінуі кезінде олардың заңды таралуы жатыр.