2. Цитоплазма

Цитоплазма түссіз сұйьщ гиалоплазма мен органоидтардан тұрады. Клетканьң өзіне

тән органоид — мембраналар системасы, олар клетка мембранасыньң жалғасы болып табылады, олардың үсті тегіс болады немесе үстінде диаметрі 10—15 нм ете ұсақ гранулалар (рибосомалар) болғандықтан, бұдыр-бұдыр болып келеді Осы мембраналар системасы эндоплазмалық тор деп аталады. Ол тор клеткалық және ядролық мембраналарды байланыстырады және оның табиғаты сол мембраналардыы сияқты липопротеин тектес болады. Эндоплазмалық, тормен — мембраналардан түзілген түтіктер арқылы клетка ішіндегі заттар қозғалады. Бұдан өзге мембраналар системасының маңызды ерекшелігі клеткаларды тұйық, кеністігі бар бөліктерге бөліп тұрады.Соңғы жылдары электрондық микроскоптың көмегімен клеткаларда цитоплазмалқщ жіпшелер мен микротүтікшелер табылды. Клеткаларда жіпшелердің рөлі ерекше зор: мысалы, олар бұлшық ет талшықтарындары жиырылу механизмінің компоненті болып табылады. Олар клетканьң қатаңдығын сақтайды және жыртылуға төзімді етеді.Белгілі 6ip бағыты бар түтікті құрылымды микротупкшелер деп атайды. Олар эукариоттар клеткаларының универсал компонентін құрайды. Түтіктер диаметрі 20—27 нм. Олардын қабырғаларының қальңдығы 5—7 им шамасындай, 6ip 10 және одан да көбірек жіпшелерден тұрады. Микротүі!кшелер мен цитоплазмалық жіпшелердің байланысы әлі жете зерттелмеген. Олардың клеткадғгы рөлө алуан түрлі. Ен алдымен олар жіпшелермен қосылып цитоскелет құрайды, клетка қозғалысы (мысалы, кірпікшелер құрамына кіреді) және клетка бөлінуі кезіндеті хромосомалар қозғалысы механизмінің бөлшектері (бөқліну ұршығының құрамына кіреді) болып табылады.Цитоплазмада өзінің мембранасына қоршалған басқа органоидтар: митохондриялар, рибосомалар.Гольджи аппараты, лизосомалар, жануарлар мен төмеңгі сатыдағы өсімдік клеткаларындағы центросома, өсімдіктерден пластидтер және т. б. болады.Митохондриялардың формалары таяқша тәріздес және гранула пішіндес болады. Олардың кеністікпен бөлінген екі мебранадан тұратын қабьқшасы болады. Сыртқы мембрана 6ip тепе жылтыр, ішкi мембрананың, көптеген катпарлары — кристалдары болады. Әр организм түрше және тканьдер типінепішіні ,

үлкенді әр түрлі және биохимиялық, процестерден митохондриялар рөлі тән болады.

Клетканың функционалдық, жағдайына байланысты олардын, формасы да өзгеріп отырады. Митохондриялардьң үлкенді шамасы едәуір денгейде: 0,2-ден 2— 7 мкм шамасына дейш ауытқып отырады. Клеткадағы тотығу арқылы зат алмасуға олардын қатысатыны анықталды.

Митохондрияда кребс циклінің барлық, реакциялары жүреді деген болжам бар. Митохондриялар — энергия дайындаушылар.Рибосомалар цитоплазмада (негізінде мембрананын, үстінде) сондай-ақ, олар ядрода, пластидтерде және митохондрияларда едәуір мөлшерде кездесеі1. Олар мөлшері әр түрлі ей суббірліктен тұрады. Жалпы мөлшері 15-тен 35 нм аралығында, жарьқ микроскоптан рибосомалар көрінбейді Олардын ерекшелігі көп мөлшерде РНК (рибосомалық,) және белоктар болады; бүкіл клеткалық РНК 80—90% рибосомаларда болады. Рибосомалар, ядроньң бақылауымен клетка белоктарының, синтезше қатысатыны аньқталды.Гольджи аппараты клетка мембранасы системасымен байланысты және клетканың, бөліп шығару және секреция функциясын қамтамасыз етедіЛизосомалар — біқатар ферменттерден тұратын және өздеpi клетка ішіндегі ас қорыту функциясын атқаратын дене: ол ферменттер үлкен молекулалардың ұсақ белштерге ажырап бөлінуіне себеп болады, олар митохондрия ферменттерімен тотығады. Лизосоманы қоршаған мембрананың жыртылуы клеткалар лизисына әкелiп соғады.Центросома (клетка орталығы) мынадай екі компоненттен: шағын денелер — центриолдардан және центросфералардан (цитоплазманың ерекше жағдайда жіктелген бөлігі) тұрады. Клетканың, бөлінуі кезеңінде пайда болатын ахроматин ұршығының қалыптасуы центросомға байланысты. Гүлді өсімдіктер клеткасынан центросомалар табылған жоқ,: мұнда ахроматин ұршғгы клетка полюстерінде «поляр қалпақшалары» түрінде пайда болады.Пластидтер (хлоропластар, лейкопласта р, хромопластар т. с. с.) өсімдік клеткалары цитоплазмасына тән, олардың, құрылысы ете күрделі. Олар фотосинтезі1, крахмал мен пигменттер синтезін, сонымен қатар липидтер, пластидті нуклеин қышқылдары және белоктар синтезін іске асырады.Клетка мембраиасының құрылысы күрделі болады, олардың құрылысы қоғганыш, талғап өткізу және бөлшектер мен молекулаларды активті тартып, өзіне енгізу сияқты белгілі 6ip функция атқаруға бейімделген.Жалпы алғанда, клетканы тіршіліктің ен, қарапайым бөлігі деуге болады: өйткені клеткада зат алмасуға және көбеюге қажеттінің 6әpi де бар.

Клетканың, жалпы құрылымың қысқаша еске түcipy, ары қарай клетканың жеке

элементтері тұқым қуалаудағы рөлі бағалау үлкен қажет болды.

Клетка цикліндегі оның, құрылымыньң динамикасы және хромосома құрылысы келесі тарауда қарастырылады.

2-тарау. ЖЫНЫССЫЗ КӨБЕЮДІҢ