Эмоциональды көріністер және олардың бұзылысының белгілері

Эмоциялық көріністер төмендегідей бөлінеді:

1) эмоциялық жағдай

2) эмоциялық реакция

3) эмоциялық қарым-қатынас.

Бұзылыс осы аталған топтардың әрқайсысын қамтуы мүмкін.

Эмоциялық жағдай. Эмоциялық жағдай жөнінде айтқанда, ұзақ уақыт сақталатын белгілі бір жүйкелік-психикалық тонусты түсінеміз. Эмоциялық жағдайларға ең алдымен жалпы бейтарап сипаттағы, бірақ ағзадағы жайлылық немесе жайсыздық жағдайын бейнелейтін адам көңіл-күйін жатқызамыз. Сонымен қатар, көңіл-күй қалыпты жағдайда адамның әрқилы күйзелістері мен әсершілдігіне байланысты тербелмелі болып келеді. Патологиялық жағдайда көңіл-күй кенет өзгеріп, көтерілуі немесе төмендеуі мүмкін; ол кенет өзгеріске ұшырауы мүмкін немесе ұзақ уақыт бірқалыпты болуы мүмкін, және де адекватсыз, ситуацияға, адамның психикалық немесе физикалық жағдайына сай болмауы мүмкін. Эмоциональды жағдайдың өзгеруі науқастың психикалық қызметіне мақсатты әсер етіп, мүгедектікке соқтыруы мүмкін.

Көтеріңкі көңіл-күй маниакальды жағдайдың басты симптомы болып табылады. Көңілді және қуанышты көңіл-күй күндерге, апталарға, айларға созылады. Науқас өзін бақытты сезінеді, күші және энергиясы тасып, ешқандай дерті және физикалық бұзылысы жоқ тәрізді болып, қоршаған ортадағы жайттардың барлығы қызықтырып, өмір сүруге құштар болады. Олар әр уақытта күлімдеп жүреді, көп қозғалып, көп сөйлеп, сөз тапқыш болып келеді. Осы суреттелген көңіл-күй көтерілуі маниакальды-депрессивті психоздың маниакальды фазасында, кезеңді шизофенияда, орталық жүйке жүйесінің органикалық ауруларында кездеседі.

Маниакальді жағдайдағы науқас кейпі

Көтеріңкі көңіл-күй вариантының бірі - эйфория деп аталады. Эйфория кезінде көңіл-күй шектен тыс шабытты жағдайға /маниакальды науқастардағыдай/ дейін көтерілмейді. Эйфория интеллектуальдық үрдістердің белсенділігімен және әрекет етуге талпыныспен көрініс бермейді. Кеңпейілділік және бейғамдық науқастың қорғансыз, аянышты жағдайына сәйкес келмейді. Өкпе туберкулезінен өлім аузындағы және ауыр миокард инфарктының жедел сатысында эйфория жалпы жағдайдың ауырлауымен қатарласып жүреді. Эйфория мастану жағдайына да тән /алкогольмен, наркотикпен/.

Бас миы ісігімен, және бас-ми жарақатының жедел кезеңінде және бас миының басқа да органикалық ауруларында қозғалыстық қозумен, алаңғасарлықпен және оғаш жүріс-тұрыспен эйфория жағдайы бақыланады, бұл жағдайды - мория деп атайды.

Шизофрения /гебефрения/ ауруындағы есалаңдықты мания мен эйфориядан айыру қажет. Ауру бет аузын қисайтып, тілін көрсетеді, секіреді, билейді, домалайды, кенеттен қатты айқайлап күледі. Бұл «көңілдену» қоршаған адамдардың эмоциональды резонансын тудырмайды, себебі ол бос көңілділік: көңіл-күйдің көтерілуі және оған сәйкес келетін ассоциативті белсенділік болмайды.

Көңіл-күй төмендеуі депрессивті жағдайларға тән. Бұл жағдай науқастарда апат тәрізді субъективті күйзеліс. Бұл жағдайдың негізгі белгісі ауыр қайғы-мұңмен көрінеді, кейде бұл жағдай өз-өзіне қол жұмсауға дейін жеткізеді. Мұң сезімі кейде аса айқындалады: науқастар жан ауруына, жан немесе жүректегі ауырлық сезіміне шағымданады.

Осындай, жүректік мұң (anxietas praecordialis) деп аталатын сезімнің пайда болуы, оған ұқсас стенокардия ұстамасымен дифференциальды диагностика жасауға негіз болады; оны ажырату әсіресе егде тартқан адамдарда және қантамырлық жеткіліксіздігімен адамдарда депрессия жағдайы дамығанда қиындық тудырады. Ауыр депрессия кезінде, әсіресе қартайған шақта кейбір сыртқы тітіркенгіштердің /инфекциялар,ауруды қарау,және т.б./ әсерінен мұң күрт күшеюі мүмкін: raptus melancholicus жағдайына дейін жететін ауыр меланхолиялық қозу жағдайы байқалады. Мұндай науқас аласұрады, қайда болсын жүгіруге тырысады, басын қабырғаға ұрады, шашын жұлады, өзін-өзі өлтіруге дейін барады. Циклотимиялық депрессия кезінде төмен аффект мұң ретінде сезілмейді; науқас өзін нашар сезінетініне, жабырқаулыққа шағымданады. Депрессия қызығушылықтың, әуестіктің, талпыныстардың төмендеуімен жүреді; классикалық депрессияға қозғалыстық және идеаторлы тежелу тән.

Кейбір депрессиялық ауруларда anaesthesia psychica dolorosa – жанға бататын сезімсіздік симптомы байқалады. Науқас сезу қабілеттілігінің жоғалғанына, қуаныш, жақын адамына деген махаббатын, аяушылық сезімін жоғалтқанына шағымданады. Науқас бояу қанықтығын /«солғын тартқан»/, тамақтың дәмін /«тамақ шөп сияқты»/ және кейде өз денесін де сезбейтіндігін айтады. Бұл жағдайдың апатиядан айырмашылығы, бұл кезде науқас ауыр күйзеледі.

Апатия - бос эмоциональды күй, барлығына толық немқұрайдылық, эмоциональды топастық /тупость/- дефицитарлы симптомға жатады. Апатия шизофрениялық үрдіске, тотальды органикалық деменцияға тән.

Дисфория жағдайы - тітіркенгіштік, қаталдық, ызалылық, өзі мен айналасындағыларға көңіл толмаушылықпен, атылғыштықпен, агрессивті және күйрететін әрекеттерге бейімділікпен жүретін өзгерген көңіл-күй кезеңдері. Бұл жағдай теріс және оң да эмоциямен көрінуі мүмкін. Тітіркенген-мұңлы жағдай аяныш сезімін тудырмайды, ал ызалы көңілділік айналадағылардың көңілін көтермейді. Дисфориялар эпилепсияның үлкен ұстамасының эквиваленті болып табылады, және де алкоголизммен наркоманиямен науқастар абстенсенциясы жағдайында, психоорганикалық синдромда бақыланады.

Жігерсіздік - эмоциялық әлсіздік, сезімдер сферасындағы лабильділік жағдайы. Болмашы нәрсеге қатысты көңіл-күйдің үнемі тербелісімен сипатталады; тез арада жылайды, ал көңіл-күй көтерілгенде – сентиментальдылық бақыланады. Бас миының қантамырлық зақымдануында, соматогенді астенияда байқалады.

Абдырау - өзіндік сана және заттық сана бұзылысымен психикалық қызметтердің жедел бұзылысының дамуымен бірге жүретін шатасу жағдайы. Көздері кеңінен ашылған, кезбе көзқарас, сенімсіз қозғалыс, сұрамшыл сөз – науқастың бар кескіні өз жағдайы мен болып жатқан жайтты түсінбейтіндігін суреттейді. Абдырау шизофренияда симптоматиканың онейроидты сана күңгірттенуіне бағытталуы кезінде айқын көрініс береді.

Эмоциялық реакция - биологиялық немесе әлеуметтік мәні бар тітіркендіргішке эмоциональды жауаптар.

Көңіл-күймен салыстырғанда эмоциональды реакция қашанда нақты болып келеді. Эмоциональды реакция эмоциялық жағдаймен салыстырғанда қысқа және интенсивтілігі жоғары болып келеді. Эмоциональды жауап бергеннен кейін адам қалыпты эмоциональды күйге қайтып келеді. Интенсивтілігі бойынша шамадан тыс эмоциялық реакция аффект деп аталады. Аффект дәрежесіне дейін кез-келген эмоция - теріс және оң, күшеюі мүмкін. Бұл қаһар, ашу, қорқыныш немесе экстаз, энтузиазмның шегіне жеткен көрінісі болуы мүмкін.

Көрініс ерекшеліктеріне қарай аффект физиологиялық және патологиялық болып бөлінеді.

Физологиялық аффектте эмоциялық жауап күші бойынша тітіркендіргішке сәйкес келеді, одан асып, реакция шыңында сана тарылуымен бірге жүруі мүмкін, бірақ өз жүріс-тұрысын бақылай алады және осы кезеңде орын алған оқиғалар жөнінде естелік қалады.

Патологиялық аффект - психикалық үрдістердің қажуына алып келетін, тітіркендіргіш күші мен сапасына сәйкес келмейтін, буырқанған қимылдық және вазовегетативті көрністермен, сананың күрт тарылыуымен, артынан күңгірттенуімен, автоматизацияланған әлеуметтік қауіпті сипаттағы жүріс-тұрыс мақсатсыздығымен көрінетін максимальды анық эмоциональды реакция. Патологиялық аффект бірнеше минуттан 1-2 сағатқа созылады, артынан аффективті жүріс-тұрыс кезеңінің толық амнезиялануымен терең ұйқыға ауысады. Осылайша, патологиялық аффект деп психикалық қызметтің жедел қысқа уақыттық бұзылуларының эмоциогенді дамуын айтамыз, осы уақытта адам өзінің істеріне жетекшілік ете алмайды, өз істерінің қателігін түсінбейді, артынан – осы жағдайда жасаған заңға қайшы әрекеттеріне жауап бере алмайды /кісі өлтіруге дейін/. Бас-ми жарақатымен, эпилепсиямен,алкоголизммен, наркоманиямен зардап шегетін адамдар аффективті реакцияларға бейім болып келеді.

Дисфориялық реакция - дисфория жағдайындағы науқас адам реакциясы. Бұл эмоциональды пароксизм, ол тек сырттай қоршаған орта тітіркендіргіштеріне жауапты ызалы-агрессивті реакция ретінде көрінеді, бірақ өзінің мәні жағынан мидағы алмасу үрдістерінің тербелісінің салдары болып табылады. Қатал кеюмен күйрететін реакция болмашы себептен, кейде онсыз да пайда болады, ол науқастың өзіне немесе жансыз заттарға бағытталуы мүмкін. Дисфория жағдайындағы адамның қозуы брутальдылықпен, бірбеткейлікпен сипатталады, және оны шақырушы тітіркендіргіш ликвидациясынан кейін де тоқтамайды. Өзінің типті түрінде эпилепсия кезінде көрініс береді.

Эмоциональдық қатынастар - эмоциялық таңдамалылық, эмоцияның белгілі бір оқиғалармен, адамдармен немесе заттармен тұрақты байланысы. Біз өзімізді қандай-да бір заттармен қоршаймыз, тек со, нақты адамдармен байланыс жасаймыз, бір нәрсеге талпынамыз және бір нәрседен қашқақтаймыз, симпатия және антипатия сезінеміз – осының барлығы эмоциональдық қатынастарымыздың белгісі болып табылады. Эмоциональдық қатынастардың күрт өзгеру,і мысалы, жақын адамын жоғалту дертті күйлер – невроздар және реактивті психоздардың шақырушысы болуы мүмкін.