6. Дене және ой еңбегі кезінде ағзада қандай физиологиялық өзгерулер болады?

Дене еңбегінде ең әуелі бұлшықет жүйесі белсендірліеді.Осы вегативтік жабдықтау қамтамасыз етіледі.Негізінен жұмыс әрекеті не тікелей 3әрекеттік жүйе: қозғалыс, талдағыш және ақыл ой қатысады. Өйткені сыртқы мәліметтер сезім жүйесі арқылы қабылданады да,мида өңделеді. Бұлшықеттің ұзақ уақыт бойы жиырылу күшін жүзеге асыратын ж\е сақтайтын қабілетін оның жылдамдығы д.а. Жұмыскерлікті бірнеше кезеңге б\ді: 1кезең іске қосылу. 2кезең тиянақты жүмыскерлік. 3кезең қажу кезеңі. Адамның жүйке жүйесі үздіксіз қызмет істейді. Ол барлық ағзаның үйлесіп қызмет істеуін, оның қоршаған ортамен байланысын камтамасыз етеді. Адам қызметіне қарай шаршау дене еңбегінде болсын, ақыл-ой еңбегінде болсын алдымен ОЖЖ-де дамиды. ОЖЖ-іне ауырлық түсірмеудің алдын алу мақсатында тиімді еңбек туралы гигиеналық негізделген элементтер қолданылады. Дене еңбегінің тиімділігі жұмысшының артық қимылын алып тастауға қызу ырғақты дұрыс жүйелеуге және түрлі бұлшық ет топтарын демалдыруға бағытталған. Бұнымен еңбек процесіне қатысатын бұлшық ет қызметін реттейтін бас миы бөлігін қоздыру мен тежеуді кезектестіруді қамтамасыз етеді. ОЖЖ салмағының алдын алуға қызметтің басқа түріне ауыстыру жәрдемдеседі, мысалы, өндірістік гимнастика, дене шынықтыру мезеті жаттығуларын орындау. Бұндағы ең маңыздысы жұмысқа қатысы жоқ бұлшық ет топтарын да жаттықтырады. Ой еңбегіғылыми техникалық дамудың салдарынан ой еңбегімен шұғылданатын адамның саны көбеюде.Сонымен қатар көптеген дене еңбегі бар кәсіпкерде де ой әрекетінің үлесі артуда.Ой еңбегінің қатарына ақпаратты қабылданатын ж\е өңдеутін сезім жүйесі,ықылас,зерде,ойлауды ж\е эмоциялық күйді айрықша ықталандыратын жүйесі жатады.Өндірісте ой еңбектердің мынадай топтарды жіктейді. 1.операторлық 2.басқару 3.медициналық қызметкерлер 4.оқушылар мен студенттер.

Ой еңбегі ақпаратты қабылдау және есте сақтау, ойлау қабілетіне шамадан тыс түсуі, сонымен қатар жүрек-тамырларының бұзылуы –гипокинезияға әкеп соғады. Ағзаға кері әсері психикаға әсер етеді, яғни есте сақтау қабілеті азаяды. Адамның еңбек етуі энергия жұмсауына байланысты. Адам жұмыс істеу нәтижесінде 20-25 МДж тәулігіне шығады. Үздіксіз және қарқынды ақыл-ойы еңбегі ОЖЖ-нің шаршауын туындатады. Бас миының шаршаған бөліктерін демалдырудың жақсы құралы "басқа жұмыс түріне өту болып есептеледі, бірақ ауыр дене еңбегі болмауы тиіс, мысалы, бақшаға қарау, серуен, жүгіру, гимнастика және т.б. Бұл ұсыныстар мүмкіндігінше оқу орнының сабақ кестесінде ескеріледі. Оларды оқушылар да біліп, қолдануы тиіс: үй тапсырмасын орындау үзілісінде жеңіл дене жаттығуларын орындауға пайдалану, емтиханға дайындалу барысында дене тәрбиесімен және спортпен айналысуды тоқтатпаңдар. Ақыл-ой және дене еңбегіне кезектестіру сендердің жүйке жүйелерінді шаршамаудан сақтап, оның жұмыс қабілетін арттыратынын есте ұстаған абзал.

7. Қажу, жалығу және зорығу себептері және оны болдырмау

Қажу — - тікелей жмыстың және еңбек жағдайының ықпалыменболатын уақытша және қайта орнына келетін адам ағзасының функциональдықмүмкіндіктерінің төмендеуі Жұмыс аяғында адам қажып ештеңе істегісі келмейді.Қажу кезінде адамның жұмыс істеу қабілеттілігі тым төмендеп кетеді. Адам жұмыстан бас тарта бастайды.

Шаршау мен қажудың негізгі себептері адам өзі қызығып істейтін жұмыс болса, оны ұзақ істесе де ешқандай қажымайды. Істей береді. Ал қызықты емес жұмыс болса, онда адам тез шаршап кетеді де, істемей қояды. Еркі азаяды. Бірақ жұмыс істеу қабілеті төмендемейді. Мұны компенсирлі қажу деп есептейді. Ағзада қуат көп болады. Адам белгілі мөлшерде тамақ ішпесе, ол тез арада шаршап кетеді де, қажу фазасына өтеді. Нейрофизиологиялық қақтығыстардың сипатына қарай, өндірістік қажудыжұмыс динамикалық стереотипінің бұзылуы ретінде қарастырғанда, оның екітүрін көрсетуге болады: бастапқы және қосалқы.Бастапқы қажу жұмыстың немесе жаттығудың басында пайда болады,өйткені үзіліс кезінде шартты-рефлекторлық байланыстар біраз әлсірейді,жүйке жүйесі мен қозғағыштық аппараттың сәйкестіге бірден болмайды. Бастапқы қажуды жеңудің жолы-әрекетті жалғастыру, нәтижесінде жұмыс динамикалық стереотипі толыққалпына келеді және жоғары деңгейде бекітіледі.Қосалқы стереотип ұзақ жұмыстың нәтижесінде пайда болады. Оны жөндеу үшін іс-әрекетті, демалысты немесе әрекет үзілісінтоқтату керек, сонда негізгі жүктеме басқа бұлшық ет топтары мен сезіммүшелеріне түседі.

Жалығу.Жалығу қажудан басқаша. Жалығу кезінде адамның жұмыс істеу қабілеттілігі уақытша төмендеп кетеді де, ол қайтадан жоғарылап отырады. Жалығу физиологиялық жағдайларға байланысты емес, ол патологиялық жағдай. Патологиялық жағдайға оқушылар ұшырамау үшін, адамдардың жұмыс істеу режимі мен демалу үрділерін бақылап, талаптарға сай жолға қоюға тырысу керек.

Зорығу.

Қайта қалыпқа келуге демалыс жеткіліксіз болған жағдайда, шамадан тыс және қызу дене жүктемелері, оганизм тіршілігін қамтамасыз ететін маңызды жүйелердің мезгілінен бұрын тозуына және патологиялардың дамуына, яғни зорығуына әкеліп соғады. Бұлшық жұмысы кезінде организмге қойылған талап оны қанағаттандыруға бағытталған функционалдық мүмкіндіктер арасындағы сәйкессіздік нәтижесінде зорығу сияқты құбылыс пайда болады.

Зорығудың тағы бір салдары – жүрек гипертрофиясының патологиялық формасының пайда болуы. Зорығуды емдеудің немесе алдын алудың амалдары оның қаншама айқын екеніне байланысты. Ең алдымен жаттығудың көлемі мен қарқындылығын қысқарту қажет. Ауырлау жағдайда белсенді демалыс режиміне ауысқан дұрыс. Жүрек функциясы дәрі-дәрмек арқылы қайта қалпына келтіріледі. Қайта қалпына келтіру әрекеттерінің құрамына қарқынды витаминдендірумен қоса балансты тамақтануға ерекше мән беру қажет.