§ 4. Удан яа болн юу

Удан я, ю әс хойр үзгәр темдглднә: яа болн юу. Удан эгшг яа болн юу үгин эклцд зогсна: яахла, юуһар, яарм, юунд, юунас.

16 Умштн. Күүндтн. Яа, юу эгшгүдин чик бичлһинь цәәлһтн.

Делгүрт

Болха: Яа, Ялуха, хәлә! Яһсн сәәхн бүшмүдв!

Ялуха: Юу, үнтә болхгов? Иим бүшмүд би яармд үзләв.

Болха: Намий? Тиигәрән юуһар күрхмби?

Ялуха: Дурта таксиһәр күрч болҗана.

Болха: Юуна өөр буух кергтә?

Ялуха: Гиичлүрин өөр буух кергтә.

Болха: Ханҗанав. Сән-менд харһий!

17. Умштн. Цегмүдин ормд удан болн ахр я, ю орулҗ бичтн.

А: Манҗ, чи ю..нд дуртавч?

Ә: Би яңһгин идәнд дуртав.

А: Яңһг ю..нас цуглулҗ авна?

Ә: Яңһгин моднас цуглулна.

А: Ямаран аң яңһгд дурта?

Ә: Медҗәхшив!

А: Ю..! Юңгад эс меднәч?

Ә: Эн аң модн деер бәәршнә.

А: Я..! Эн кермн!

Ә: Тер биший!

18. Умштн. Кергтә ормднь удан яа, юу болн ахр я, ю орулҗ бичтн.

1. Намрин тег я..маран өвәрц болна! 2. Теегт ю.. бәәнә? 3. Зурмн ю..нд дурта? 4. Эрднь я..хар дегтр авв? 5. Ю..нас мөсн тогтна? 6. Харада я..хар бальчг зөөнә? 7. Мис ю..нас зулна? 8. Ю..нд җивр бәәнә? 9. Туула я..маран аң?

10. Санҗ ю…нас һәрәдв? 11. Я..рмд әмтәхн зер-земш хулдна.

12. Ю..һар йовхла, шулун болна? 13. Шовуд ю..һар теҗәл кенә?

19. Ашлгч сурврмуд.

1. Удан [я:] ямаран үзгүдәр темдглгднә?

2. Удан [ю:] ямаран үзгүдәр темдглгднә?

3. Удан яа, юу үгин альд зогсна?

4. 5 – 6 үлгүр толяс авч бичтн.

§ 5. Йотлсн эгшгүд

Йотлсн эгшгүд өмнән йот (й) хадвр авч бичгднә: йү, йо, йө, йи. Йотлсн эгшгүд йү, йо, йө, йи үгин эклцд бичгднә: йүүх, йовх, йөрәл, йиртмҗ. Кемр үг е, я, ю эгшгүдәр эклхлә, өмннь йот (й) бичгдхш : еңг [й’эңге], евәх [й’эвәхе], яман [й’аман].

Ө 20. Умштн. Йотлсн эгшгүд олад, зокал цәәлһтн.

Кермнә өрк-бүл теңгсин көвәд бәәнә. Энүнә эцк Адьян теңгст заһс бәрнә. Кермн эцктәһән хоюрн оңһцар усчна. Кермн теңгсәр йовхдан йир дурта. Теңгсин сәәхн бәәдл күүкиг йоста кевәр авлна. Эргндән кемҗән уга өргн усна аһу. Деер цах шовуд нисч хәәкрнә, эдн уснур булхад, заһс шүүрнә.

Теңгсин йорал күүкиг оньдинд соньмсулна. Кермн усна дор бәәх йиртмҗ һәәххдән дурта. Бийләһән шишлң уснд зүүдг юм авч һарна. Энүгән зүүҗ авад, уснд булхна. Усн дор ямаран сәәхн! Ик, бичкн заһсд өөгүрнь давҗ һарна. Генткн мөрн заһсн үзгдв. Энүнә бәәдл йир өврмҗтә. Эдниг һәәхәд йовтл дала цаг давв. Эцкнь Кермнд уснас һарх докъя өгв. Кермн үкс гиһәд деегшән усчв.

Шүрүн салькн босад, теңгс үүмәв. Дольгана усн цахрад, оңһцд орв. Кермн еңг авад, ус йүүҗ асхв. Аав шүүгүлән өргв. Шүүгүлд йисн заһсн торч. Йиртмҗин бәәдл тогтнҗахш. Эдн герүрн усчв.

Тодлҗ автн: теңгс – море, көвә – берег, йоста кевәр – по-настоящему, эргндән – вокруг, кемҗән уга – бескрайнее, цах – чайка, булхна – ныряет, өвәрц бәәдл – удивительный пейзаж, шүүрнә – хватает, йорал – дно, һәәххдән – любоваться, өөгүрнь давҗ һарна – рядом проплывают, мөрн заһсн – морской конёк, бәәдл өврмҗтә - облик удивительный, докъя – знак, үкс гиһәд – быстро, усчв – поплыла, шүрүн – сильный, үүмәв – заволновало, дольган – волна, цахрад – всплескиваясь, оңһц – лодка, еңг – ковш, йүүҗ асхв – вычерпывала, шүүгүл – невод, тогтнҗахш – не утихает.

Д а а л һ в р

1. Әңг болһниг нерәдҗ бичтн.

2. 3 – 4 зәңг текстәс олзлад, ахр келвр текстин утхар тогтатн.