Автор: Санджи-Горяева Н. Х., учитель калмыцкого языка и литературы.

Научный руководитель: Бакланова Г . Б., к. п. н, учитель калмыцкого языка и литературы.

«Үйнр»

Учебник по калмыцкому языку для 4-го класса

начальной национальной школы

Учебник по калмыцкому языку «Үйнр» предназначен для занятий с учащимися 4-го класса начальной национальной школы.

Цель учебника – формирование интереса к процессу освоения грамматики, интеллектуальное, речевое и эстетическое развитие детей; привитие интереса к родной речи.

Задачи:

- развить осознанный подход к усвоению грамматики и подготовки к систематическому изучению калмыцкого языка;

- развить умения и навыки аудирования, говорения, чтения, письма;

- развить умения и навыки владения различными видами упражнений;

- сформировать умения и навыки грамотного письма;

- сформировать умения и навыки правильного построения предложений;

- сформировать умения и навыки грамматически правильно оформлять свои устно-речевые высказывания, концентрируя при этом основное внимание на содержании;

- обучить умению распознавать грамматические явления при чтении и аудировании, направляя своё основное внимание на извлечение содержательной информации.

Структура учебника построена в соответствии с тематической почасовой распланировкой программы по калмыцкому для 1- 4 национальных классов.

Тексты для упражнений подобраны в соответствии с текстами по книге для чтения, что позволяет многократное повторение, закрепление изученной лексики и благоприятствует осознанному подходу для понимания тех или иных грамматических правил.

Дассан давтлһн

§ 1. Әс болн үзгүд

Үгмүд әәсәс тогтна.

Әс үзгүдәр бичгднә.

Ө 1. Бичтн. Эн үгмүд орулад, ахр келвр тогтатн. Үгмүдт бәәх үзгүдин болн әәсин то зааҗ бичтн.

Тавн, цутхлңгд, терзәсн, патьр, Элст, хәләнә.

Янзнь. Элст – 4 үзг, 5 ә.

2. Ирлцүлтн. Бичтн.

Талвң 5 үзг 5 ә

Җил 6 үзг 7 ә

Хаалһ 3 үзг 4 ә

Балһсн 5 үзг 6 ә

О 3. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Харар барлата үгмүдт кедү үзг,

кедү ә бәәхинь темдглтн.

Санҗин Амулң Элст балһснд бәәнә. Элст – Хальмг Таңһчин хотл балһсн. Амулңгин өрк-бүл балһсна цутхлңд, тавн давхр герт бәәнә. Эднә патьрин терз балһсна һол уульнцур хәләнә. Ээҗ терзәр гүүҗәх машид болн нааран-цааран йовҗах олн әмт һәәхнә.

Янзнь. Давхр – 5 үзг, 6 ә.

4. Чик эс гиҗ буруһинь заатн.

Теегин – 6 үзг, 6 ә.

Кеерүл – 5 үзг, 5 ә.

Толь – 4 үзг, 3 ә.

Уульнцар – 8 үзг, 5 ә.

Селән – 5 үзг, 5 ә.

5. Ашлгч сурврмудт хәрү өгтн.

1. Үгмүд юунас тогтна?

2. Бичгт әс юуһар темдглгднә?

3. Тадна хәрүс ямаран зокалла ирлцв? Зааҗ келтн.

§ 2. Эгшгүдин таарлт

Хальмг келнә эгшг үзгүд хату болн җөөлн әәсәр хувагдна. Хату эгшг әс ар дарана гиҗ нерәдгднә. Җөөлн эгшг әс өмн дарана гиҗ нерәдгднә. А р дарана эгшгүд: а, о, у, ы, я, ё, ю. э Өмн дарана эгшгүд: ә, ө, ү, и, е.

6. Айслулҗ умштн. Харар барлата үгмүдт эгшгүдин дара зааҗ бичтн,

эгшгүдин таарлтын зокал цәәлһтн.

Зурлһна кичәлд багш Хальмг Таңһчин туг зурх даалһвр өгв. Зәрм сурһульчнр таңһчин тугин бәәдлинь хаҗһрар зурв. Зуг Өлзәтән зурсн зургиг багш таасв. «Хәләтн! Өлзәт хальмгин туг ямаран болдгинь сәәнәр меддг бәәҗ», – гиҗ багш келв.

Тугин сүүрнь шар. Тал дунднь көк төгрг бәәнә, төгрг дотр цаһан бадм цецг зурата. Мана таңһчин туг йир сәәхн. Маднд таасгдна.

Янзнь. Зурлһна: у – эгшг, ар дарани, а – эгшг, ар дарани.

Ар дарана болн өмн дарана эгшгүд нег үгд хамдан таархш.

Кемр үгин түрүн ниилврт ар дарана эгшг бәәхлә, дарук ниилврмүдт бас ар дарана эгшгүд тәвгднә. Түрүн ниилврт өмн дарана эгшг бәәхлә, дарук ниилврмүдт өмн дарана эгшгүд тәвгднә. Зәрм үгмүдт эн зокал ирлцхш. Иим үгмүд тодлҗ авх кергтә: таңһчин, тугин, цутхлңгин.

7 . Умштн. Туулин һол дүринь заатн. Харар барлата үгмүдиг эгшгин таарлтар йилһәд, хойр багт бичтн.

Кезәнә бәәҗ. Нег заһсч залу гергтәһән бәәҗ. Заһсч кесг җиләс нааран негчн заһс бәрәд уга бәәҗ.

Нег дәкҗ заһсч өрүн өрлә заһс бәрхәр һолур һарад йовдг болна. Һолд күрчкәд, гөлмән хайна. Тер дарунь гөлмд заһсн тордг болна. Заһсн йиринә биш, алтн болна. Эн генткн күн кевтә келнә:

– Көгшә, сансан сур, зуг намаг тәв!

Янзнь.

Өмн дарана эгшгүдтә үгмүд:

Ар дарана эгшгүдтә үгмүд:

Тодлтн. Күрх – дойти, гөлм – сеть, тер дарунь – вскоре, торх – попасть, йиринә биш – необычная, генткн – вдруг, күн кевтә – по- человечески, сансан – задуманное, тәвх – отпускать.