Bir şübhənin dəf edilməsi

Burada belə bir şübhə yarana bilər ki, əgər kamil tövhid insanın Allahdan başqa heç kəsdən kömək istəməməsini gərəkli edirsə, o zaman Allah övliyalarına təvəssül etmək də düz olmayacaq.

Cavab bundan ibarətdir ki, Allah övliyalarına təvəssül edən zaman onlardan müstəqil şəkildə və Allahın izni olmadan hər hansı bir işi görmələri təvəqqe olunarsa, belə təvəssülün tövhidlə əsla uyğunluğu yoxdur. Amma əgər Allahın onları Öz rəhmətinə çatmaq üçün bir vasitə qərar verdiyi və camaata da onlara təvəssül etməyi göstəriş verməsi ünvanı ilə olsa bunun tövhid ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur, üstəlik ibadətdə və itaətdə tövhidin kamil nümunələrindən olacaqdır. Çünki bu işlər Onun əmri ilə baş verir.

Amma Allahın nə üçün belə vasitələri qərar verdiyinə, camaatı nə üçün onlara təvəssül etməyə əmr etməsinə gəldikdə isə cavab bundan ibarətdir ki, Allahın bu əmrinin müxtəlif hikmətləri vardır. O cümlədən aşağıdakıları qeyd etmək olar: Layiqli bəndələrin yüksək məqamının göstərilməsi, başqalarının belə bir məqama çatmağına səbəb olacaq qədər ibadət və itaətə təşviq edilməsi, bə’zi şəxslərin öz ibadətlərindən qürurlanaraq özlərini insani kamalın ən yüksək məqamlarına nail olmasını güman etməsinin qarşısını almaq. Çox təəssüflər ki, bu kimi işlər Əhli-beytin (ə) vilayət ne’mətindən və onlara təvəssül etməkdən məhrum olan çoxlu şəxslərdə baş verir.

SUALLAR

1.Tövhidin lüğəvi və istilahdakı mə’nalarını bəyan edin.

2.Sifətdə tövhidin dəlili nədir?

3.Fe’llərdəki tövhidi necə isbat etmək olar?

4.Müstəqil tə’sirdə yeganəlik mə’nasına olan tövhidi izah edin.

5.Tövhidin son iki qismindən alınan nəticələr hansılardır?

6.Allah övliyalarına təvəssül etməyin tövhidlə ziddiyyəti varmı? Niyə?

7.Allahın təvəssül etməyə əmr etməsinin hikməti nədir?

ON SƏKKİZİNCİ DƏRS

CƏBR VƏ İXTİYAR

–Müqəddimə

–İxtiyarın izahı

–Cəbrə inananların şübhələrinin dəf edilməsi

MÜQƏDDİMƏ

Əvvəlki dərsdə qeyd olunduğu kimi, tövhid insanların ruhi cəhətdən tərbiyə olunmasına müstəqil surətdə tə’sir göstərən son dərəcə dəyərli olan bir maarifdir. Buna görə də Qur’ani-kərimdə bu məsələyə çox tə’kid olunmuş, müxtəlif bəyanlarla onun düzgün dərk olunmasına şərait yaradılmışdır. Onlardan biri də hər hadisə və varlığın Allahın izn, iradə, qəza və qədərinə əsaslanmasıdır.

Bu mətləbin düzgün şəkildə dərk olunması bir tərəfdən əql və fikir baxımdan inkişafa səbəb olsa da, düzgün tə’lim və bəyana ehtiyaclıdır. Ya kifayət qədər əqli inkişafdan məhrum olan, ya da mə’sum rəhbərlərin və Qur’anın həqiqi təfsirçilərinin tə’limlərindən istifadə etməyən şəxslər bu məsələ barədə azğınlığa düşərək hər növ tə’sir və illətin birbaşa Mütəal Allaha məxsus olmasını düşünmüşlər, çoxlu Qur’an ayələrinin açıq-aşkar buyurduğunun əksinə olaraq hər bir illiyyətdən və tə’sirdən hər növ səbəb və vasitəçiliyi inkar etmiş və «Allah Öz ən’ənəsinə uyğun olaraq odu yaradan zaman hərarəti icad edir», yaxud «yemək yeyən zaman doymağı və su içmək zamanı sirab olmağı vücuda gətirir, əks halda odun hərarətdə, yeməyin doymaqda və suyun sirab olmaqda heç bir tə’siri yoxdur» kimi fikirlər irəli sürmüşdür.

Bu cür fikir azğınlığının acınacaqlı və mənfi tə’sirləri o zaman aşkar olur ki, onun insanın ixtiyari işləri və məs’uliyyətləri barəsində törətdiyi tə’sirlərini araşdıraq. Belə təfəkkür tərzinin nəticəsində insana məxsus olan fe’llər də birbaşa Allaha aid edilir və insanın onlar barəsindəki failiyyəti birdəfəlik ləğv olunur. Belə olan halda heç kəs öz işinə cavabdehlik daşımayacaqdır.

Başqa sözlə desək, bu cür yanlış fikirlərin nəticələrindən biri insanın cəbrə meyl edərək işlərinin məs’uliyyətini boynundan atmasıdır. Bunun da mə’nası insanın ən mühüm xüsusiyyətinin inkar olunması, hər növ tərbiyəvi, əxlaqi, hüquqi sistemin, o cümlədən İslam şəriətinin əbəs olmasıdır. Çünki insan öz işlərini görməkdə ixtiyar sahibi olmasa, daha vəzifə və təklifə, əmr və nəhyə, mükafat və cəzaya heç bir əsas qalmır. Hətta bu, təkvin aləminin əsassız və əbəs olmasını belə gərəkli edir. Çünki Qur’an ayələrindən¹, şərif rəvayətlərdən və əqli dəlillərdən mə’lum olduğu kimi, təbiət aləminin yaradılmasında hədəf insanın yaranışına şərait yaratmaqdır ki, özünün ixtiyari fe’lləri, ibadətləri və Mütəal Allaha bəndəçiliyi ilə imkan aləminin kamalının ən yüksək həddinə və ilahi qürb məqamına nail olsun, Pərvərdigarın xüsusi rəhmətlərini əldə etməyə ləyaqət tapsın. Əgər insanın ixtiyar və məs’uliyyəti olmazsa Allahın əbədi mükafatlarını, ne’mətlərini və rizvanını əldə etməyə ləyaqəti olmayacaq və yaradılışın hədəfi nöqsanlı olacaqdır, yaradılış sistemi geniş bir səhnədə təşkil edilən teatr səhnəsinə bənzədiləcəkdir ki, onun da gəlincikləri (kuklaları) insanlardan ibarətdir, onlarda özlərinin ixtiyarı olmadan müəyyən hərəkətlər yaranır, sonra isə bə’ziləri məzəmmət və cəzaya, bə’ziləri isə tə’rif və mükafata layiq görülür!

Bu təhlükəli əqidənin yaranıb genişlənməsinin ən mühüm amili zalım hökumətlərin siyasi məqsədləri olmuşdur. Onlar bu fikirlərin vasitəsilə özlərinin yaramaz, qəddar əməl və rəftarlarına bəraət qazandırmaq, qəflətdə olan xalq kütlələrini özlərinin istila və hakimiyyətlərini qəbul etməyə vadar etmək, onları müqavimət və qiyam etməkdən saxlamaq məqsədi güdmüşlər. Həqiqətdə cəbr əqidəsinə uymağı millətlərin başını xarab edən ən mühüm amillərdən biri hesab etmək olar.

Digər tərəfdən bu əqidənin zəif cəhətlərini müəyyən qədər dərk edən, amma nə özləri kamil tövhidi qəbul etməklə cəbri inkar etmək əsasında olan bir mövqe seçmə qüdrətinə malik olan, nə də Peyğəmbərin (s) və onun Əhli-beytinin (ə) tə’limlərindən bəhrələnməyən şəxslər təfvizə (tam ixtiyara) inanaraq insanın ixtiyari işlərini Allahın failiyyət dairəsindən tamamilə çıxdığını güman etmiş, başqa bir növ inhirafa mütbəla olmuş və nəticədə İslam maarifindən və onun yüksək nəticələrindən məhrum olmuşlar.

Amma həm bu maarifi dərk etmək üçün kifayət qədər iste’dada malik olan, həm də Qur’anın həqiqi müfəssir və müəllimlərini tanıyan şəxslər bu azğınlıqdan amanda qalmışlar. Onlar bir tərəfdən öz ixtiyari failiyyətini Allahın onlara əta etdiyi qüdrət dairəsində bilərək onun ardınca gələn məs’uliyyətləri qəbul etmiş, digər tərəfdən də Allahın ali-istiqlali tə’sirini yüksək səviyyədə dərk etmiş və bu dəyərli mə’rifətin nəticələrindən bəhrələnmişlər.

Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beytindən (ə) gəlib çatan rəvayətlərdə bu barədə çoxlu bəyanlar mövcuddur. Hədis kitablarında “istitaət (bacarıq)”, “cəbr və təfvizin inkar edilməsi”, eləcə də ilahi izn, iradə, qəza və qədər bölmələrində qeyd olunmuşdur. Həmçinin bə’zi rəvayətlər iste’dad və idrak qabiliyyəti az olan şəxsləri bu kimi incə məsələlərə baş qoşmasından çəkindirmişdir ki, inhirafa düçar olmasınlar.

Bəli, cəbr və ixtiyarın müxtəlif yönləri vardır ki, onların hamısının araşdırılması bu kitaba sığmaz, amma mövzunun əhəmiyyətinə görə müxtəlif yönlərdə və ehtiyac duyulan qədər sadə bəyan təqdim etmək istəyirik. Bu barədə daha artıq tədqiqat aparmaq istəyənlərə məsələnin fəlsəfi və əqli bünövrəsinin öyrənmək yolunda səbrli olmalarını tövsiyə edirik.