Tənqidlər və mülahizələr

Əvvəla, heç bir halda kəmiyyət keyfiyyətə çevrilmir. Uzağı budur ki, xüsusi bir fenomenin vücuda gəlməsi müəyyən bir kəmiyyətin yaranması ilə şərtlənsin. Məsələn, suyun temperaturu buxara çevrilmir, əksinə, suyun buxara çevrilməsi istiliyin müəyyən dərəcədə olması ilə şərtlənir.

İkincisi, lazım olan bu kəmiyyətin sabiq kəmiyyətlərin tədrici artımı nəticəsində hasil olmasının heç bir zərurəti yoxdur. Hətta əvvəlki kəmiyyətin azalması nəticəsində gerçəkləşməsi də mümkündür. Belə ki, buxarın suya çevrilməsi tumperaturun azalması ilə şərtlənir.

Üçüncüsü, keyfiyyət dəyişikliyi həmişə sıçrayışla deyildir. Hətta çox hallarda belə tədrici şəkildə hasil olur. Mumun və şüşənin tədriclə əriməsini buna misal göstərmək olar.

Deməli, təbii fenomenlərdən bə’zilərinin vücuda gəlməsi üçün xas bir kəmiyyətin zəruriliyini qəbul etmək olar, nəinki kəmiyyətin keyfiyyətə çevrilməsini və ya kəmiyyətin tədrici artmasının zərurətini, yaxud da belə bir şərtin bütün növ və keyfiyyət əsasında olan dəyişikliklərin hamısı üçün ümumi olmasını. Deməli, “sıçrayış”, yaxud “kəmiyyətin keyfiyyətə keçməsi” adlı dünya səviyyəli ümumi bir qanun mövcud deyilidir.

İnkari inkar qanunu

Bə’zən “ziddlərin təkamülü” adlandırılan “inkarı inkar” qanunu dedikdə məqsəd budur ki, ümumi dialektik dəyişikliklər cərəyanında «tez» daim «anti tez»in vasitəsi ilə inkar olunur və anti tez də öz növbəsində sintezin vasitəsilə inkar edilir. Məsələn, bitki (ondan cücərmiş olduğu) toxumu inkar edir, onun özü də yeni bir toxumla inkar olunur. Nütfə yumurtanı inkar edir, onun özü də cücə vasitəsilə inkar olunur. Amma hər bir yeni fenomen köhnədən daha kamildir. Başqa sözlə desək, dialektik seyr, həmişə üzüyuxarı, təkamülə doğrudur. Bu prinsipin əhəmiyyəti də elə bundadır ki, dəyişikliyin seyretmə istiqamətini göstərir və dəyişiklik cərəyanının təkamül istiqamətində olduğunu tə’kidləndirir.

Tənqidlər və mülahizələr

Şübhəsiz, hər bir dəyişiklik zamanı sabiq vəziyyət və mövqe aradan gedir, yeni bir vəziyyət yaranır. Əgər inkarı-inkar qanununu bu mə’naya götürsək, onda bu, dəyişikliyin zərurətindən başqa bir şeyi bəyan etməyəcəkdir. Amma bu prinsip üçün irəli sürülən və onu hərəkətin cəhəti və təkamülünün bəyanedicisi kimi edilən açıqlamaya diqqət yetirməklə, demək lazımdır ki, dünyada baş verən bütün hərəkət və dəyişikliklərin təkamül yönünə malik olması, yə’ni “hər bir yeni varlıq (fenomen) mütləq əvvəlkindən daha kamil olmalıdır” sözü qəbul olunası deyildir. Radioaktiv çevrilmə nəticəsində qurğuşuna çevrilən uran, daha da kamilləşirmi? Buxara çevrilən su, yaxud suya çevrilən buxar təkamülə çatırmı? Quruyan və heç bir dənəsi və meyvəsi qalmayan bir ağac kamilləşirmi? Qəbul oluna biləcək yeganə şey budur ki, təbii varlıqlardan bə’ziləri hərəkət və dəyişiklik nəticəsində daha da kamilləşir. Deməli, təkamülü də bütün dünya varlıqları üçün ümumi bir qanun kimi qəbul edə bilmərik.

Mövzunun sonunda bir daha xatırladırıq ki, bütün bu qanunların hamısı, hətta dünya miqyaslı və ümumi qanun şəklində qəbul edilsə belə, sadəcə olaraq təbiət elmlərində sübuta yetmiş digər qanunlar kimi varlıqların necə yaranmasını bəyan edə bilər, amma dünyada ümumi və sabit qanunların varlığı mövcud olanların Yaradandan, varlıq bəxş edən illətdən ehtiyacsız olması mə’nasına deyildir. Keçən dərslərdə də qeyd etdiyimiz kimi, maddə və maddi varlıqlar mümkünül-vücud olduğundan zəruri olaraq vacibul-vücuda ehtiyaclı olacaqlar.

SUALLAR

1.Dialektik və mexaniki materializm arasındakı fərqi bəyan edin.

2.Əkslikliyi şərh edin, onun iradlarını və çatışmayan cəhətlərini deyin.

3.Keyfiyyət prinsipi və onun iradlarını bəyan edin.

4.İnkarı inkar prinsipini bəyan və onu tənqid edin.

5.Bu prinsiplərin düzlüyünü və ümumi olmasını qəbul etdikdə belə, dünyanın Yaradandan ehtiyacsız olmasını isbat edirmi? Niyə?

ON ALTINCI DƏRS

ALLAHIN YEGANƏLİYİ

–Müqəddimə

–Allahın yeganəliyinə dair bürhan

MÜQƏDDİMƏ

Keçən dərslərdən dünya üçün bir Yaradanın – dünyanı vücuda gətirən, onu hikmət əsasında idarə edən qüdrətli və elmli Allahın varlığının zəruri olması sübuta yetdi. Sonuncu dərslərdə maddi dünyagörüşü araşdırdıq. Bu kimi müxtəlif növ dünyagörüşlərin irad və çatışmaz cəhətləri bəyan edilməklə aydın oldu ki, Allahsız bir dünyanın varlığının fərz olunması əqlə uyğun deyil və bu müddəaya dair gətirilən izahlar əsla qəbuledilməzdir. İndi isə tövhid məsələsini araşdırmağın və müşriklərin düşüncələrinin düzgün olmamasını isbat etməyin vaxtı gəlib çatmışdır.

İnsanlar arasında şirklə qarışıq əqidələrin necə yaranması, hansı mərhələləri keçməsi haqqında sosioloqlar tərəfindən müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. Lakin onların heç biri qəbul olunub e’timad ediləcək bir nəzəriyyə, aydın bir dəlil deyildir.

Bəlkə də bunu demək olar ki, şirkə və çox mə’budluğa yönəlmənin ilkin səbəbi yerdə və səmada müxtəlif hadisə və varlıqların müşahidə olunmasıdır ki, onlardan hər birinin xüsusi bir ilahənin fərmanı altında olduğunu təsəvvür etmişlər. O cümlədən, bə’ziləri yaxşılıqların xeyir ilahəsinə, pisliklərin isə şər ilahəsinə istinad edildiyini təsəvvür etmiş, nəticədə dünya üçün iki mənşəyin varlığına inanmışlar.

Günəş, Ay və ulduzlar yerdəki hadisələrdə müəyyən tə’sirlər qoyduğundan, onların yerdəki varlıqlar üzərində bir növ rəbblik məqamında bulunduğunu güman edənlər də olmuşdur.

Digər tərəfdən də fərz olunan mə’budlar üçün heykəllər və simvolik əlamətlər düzəltmələrinə səbəb olmuş və onlara pərəstiş etməyə başlamışlar. Yavaş-yavaş bütlərin özü dar düşüncəli kütlələr arasında əsas əqidəyə çevrilmiş, hər bir millət, hətta qəbilə belə öz xəyalları əsasında bütlərə pərəstiş etmək üçün müəyyən ayinlər təşkil etmişlər ki, bununla bir tərəfdən Allaha pərəstişin fitri meyllərini tə’min etsinlər, digər tərəfdən də özlərinin heyvani meyllərinə və həvəslərinə müqəddəslik donu geyindirərək onları dini mərasimlər qəlibinə salsınlar. Hələ də bütpərəstlərin arasında rəqs, şərab və şəhvətbazlıqla yanaşı olan bayramlar, dini mərasimlər mövcuddur.

Bütün bunlardan əlavə zalımlar və qüdrət sahibləri camaatın sadə, saf əqidə və fikirlərindən sui-istifadə etmələrinə səbəb olan şəxsi mənafeləri və qərəzləri nəticəsində öz qüdrət və istilaçılıqlarını genişləndirmək üçün şirklə qarışıq olan fikirləri təlqin edib yayırdılar. Özləri də bir növ rübubiyyətə inanır və tağutlara pərəstiş etməyi dini mərasimlərin bir hissəsi kimi qələmə verirdilər. Bu kimi qərəzlərin və məqsədlərin aydın nümunələrini Çin, Hindistan, İran, Misir və başqa ölkələrdə tapmaq olar.

Hər bir halda şirklə qarışıq olan ayinlər müxtəlif amil və səbəblərdən tə’sirlənərək insanlar arasında formalaşıb yayılmış, onların ilahi din və tövhid sayəsində həqiqi təkamülə çatıb inkişaf etməsinə mane olmuşdur. Buna görə də ilahi peyğəmbərlərin fəaliyyətinin böyük bir qismi şirklə və müşriklərlə mübarizəyə sərf olunurdu. (Onların başlarına gələn hadisələr Qur’anda dəfələrlə bəyan edilmişdir.)

Deməli, şirklə qarışıq əqidənin əsasını Mütəal Allahın deyil, Ondan başqa digər varlıqların rübubiyyət məqamına malik olduğuna inam təşkil edir. Hətta müşriklərdən bə’ziləri dünyanın yeganə yaradanına e’tiqad bəsləməklə həqiqətdə xaliqiyyətdə tövhidi qəbul etmişlər, lakin bunun özü də son dərəcə zəif mərtəbədə idi. Onlar öz gümanlarına əsasən dünyanın idarə olunmasını müstəqil şəkildə öhdələrinə alan ikinci dərəcəli mə’budlara inanır, yaradan Allahı da həmin mə’budların başçısı və Rəbbül-ərbab adlandırırdılar.

Bə’ziləri belə güman edirdilər ki, iş görən bu mə’budlar mələklərdir, (müşrik ərəblər onları “Allahın qızları” kimi təsəvvür edirdilər), bə’zilərinin inancına görə isə bunlar cinlər və pərilər, başqa bir qrupun inancına görə ulduzların, yaxud qədim insanların ruhları, yaxud gözəgörünməz varlıqların xüsusi növüdür.

Onuncu dərsdə qeyd olundu ki, həqiqi xaliqiyyət və rübubiyyət bir-birindən ayrılmazdır, Allahın xaliq olmasına e’tiqad başqasının rübubiyyətinə e’tiqadla uyğun gəlmir. Bir-birinə zidd olan belə e’tiqad sahibləri bunların arasındakı ziddiyyətə diqqət yetirməmişlər. Onların əqidələrinin puç olmasını göstərmək üçün bu ziddiyyəti aşkar etmək kifayətdir.

Mütəal Allahın yeganə olmasını isbat etmək üçün müxtəlif fəlsəfə və kəlam kitablarında çoxlu dəlillər gətirilmişdir. Biz burada birbaşa rübubiyyətdə tövhidi isbat edən və müşriklərin əqidələrini rədd edən dəlili bəyan edirik.