Allahin kəlami

Allah-taalaya mənsub edilən məfhumlardan biri də danışmaqdır. Qədim zamanlardan e’tibarən mütəkəllimlər arasında Allahın kəlamı barəsində geniş təhqiqat aparılmış və bəhslər irəli sürülmüşdür. Hətta, kəlam elminin belə adlandırılmasının səbəblərindən biri də bu elmin ardıcıllarının ilahi kəlam barədə təhqiqat aparmalarıdır. Əş’ərilər onu zati, mö’təzililər isə fe’li sifət hesab etmişlər. Bu iki dəstədən olan mütəkəllimlərin arasındakı kəskin ixtilaflı məsələlərdən biri də Allahın kəlamı olan Qur’anın məxluqmu, yoxsa qeyri-məxluq olmasıdır. Hətta onlar bu məsələ ilə əlaqədar bir-birlərini kafir hesab edirdilər.

Zati və fe’li sifətlər barədə verilən izah və tə’riflərə diqqət yetirməklə asanlıqla anlamaq olar ki, danışmaq fe’li sifətlərdəndir və bunu müəyyən etmək üçün xitab olunan şəxsi nəzərə almaq lazımdır ki, səsi eşitmək, yazını görmək, zehnində bir məfhumu tapmaq, yaxud başqa bir şey vasitəsilə danışanın məqsədini başa düşsün. Əslində bu məfhum həqiqəti bir şəxs üçün aşkar etmək istəyən Allah ilə o həqiqəti dərk edən məxluq arasındakı əlaqədən irəli gəlir. Əgər danışıq üçün başqa bir mə’na nəzərə alınsa və misal üçün söz danışmağa qadir olmaq, yaxud sözün mə’nasından agah olmaq mə’nasına yozulsa, bu halda zati sifətlərə aid olur. (Bunun oxşarını fe’li sifətin digər qismləri barəsində demişdik.)

Amma Qur’ani-kərim yazılar, sözlər, zehnlərdə mövcud olan məfhumlar, nurani və mücərrəd həqiqət mə’nasında nəzərdə tutulsa, o zaman o, məxluqdur. Bir şəxs Allahın zati elmini Qur’an həqiqəti kimi qələmə versə, o halda o, zati sifət olan elmə qayıdacaqdır. Lakin Allah kəlamı, Qur’ani-kərim və s. barəsində bu cür yozumlar mövcud ürfdən kənardadır və bundan uzaq olmaq lazımdır.

Sidq (doğruçuluq)

Allahın sözləri əmr, nəhy və inşa surətində olsa, bəndələrin əməli vəzifələrini müəyyən etdiyi halda “doğru” və ya “yalan” kimi məfhumlar vasitəsilə ifadə olunmaz. Amma mövcud həqiqətlərdən, yaxud keçmişdə olmuş və ya gələcəkdə olacaq hadisələrdən xəbər vermək surətində olsa, doğruçluqula vəsf olunur. Belə ki, Qur’ani-kərim buyurur:

“Danışmaq baxımından kim Allahdan daha doğruçu ola bilər?!”¹

Bunları qəbul etməməkdə heç kəsin üzürlü bəhanəsi olmayacaqdır.

Bu sifət əsas e’tibarı ilə dünyagörüşün fər’i məsələlərinin, eləcə də ideoloji məsələlərdən çoxunun isbat olunması üçün digər bir istidlalın əsasını təşkil edir. Bu sifətin isbat olunması üçün gətirilə bilən əqli dəlillərdən biri budur ki, Allahın ilahi rübubiyyət işləri, insan və dünyanın idarə olunması barəsində danışması elm və hikmət əsasında olub, varlıqları hidayət etmək və dinləyicilər üçün düzgün mə’rifət vasitəsi hazırlamaq məqsədi ilədir. Əgər reallıqla müxalifət mümkün olsaydı onlara e’timad edilməz və bu da əsas məqsədi poza bilərdi ki, ilahi hikmətin əksinə olardı.

Suallar

1.İlahi iradə hansı mə’nada zati sifətlərdən və hansı mə’nada fe’li sifətlərdən sayılır?

2.İradə məfhumunu fe’li sifət adı ilə müəyyən etmək üçün məxluqlar ilə Allah arasında hansı növ rabitə nəzərdə tutulur?

3.Allahın iradəsi hüdus və kəsrətlə necə vəsf olunur?

4.İlahi hikməti bəyan edin.

5.Məsləhətin məfhumu necə əldə edilir?

6.Hansı mə’naya əsasən məxluqatın məsləhət, xeyir və kamalını yaradılışın hədəfi hesab etmək olar?

7.İlahi kəlamı şərh edin.

8.Mütəal Allahın sadiq olmasına əqli dəlil bəyan edin.