Birinci dərs

DİN NƏDİR

–Din məhfumu

–Üsuliddin və füruiddin

–Dünyagörüş və materialist

–İlahi və maddi dünyagörüş

–Asimani dinlər və onların prinsipləri

Din məfhumu

Bu kitabın əsas məqsədi dini terminalogiyada “üsuliddin” adlandırılan islami əqidə prinsiplərini bəyan etməkdən ibarətdir. Buna görə də hər şeydən əvvəl “din” kəlməsi və onunla əlaqədar olan digər kəlmələr barədə bir qədər izahat verməyi lazım görürük. Çünki məntiq elmində deyildiyi kimi, təssəvür yönünə malik olan müqəddimələr (tə’riflər) hər şeydən öncə bəyan olunmalıdır.

Din – itaət, cəza, mükafat və sair kimi mə’naları ifadə edir. Dini termin kimi isə insan və dünyanın yaradanına e’tiqad bəsləməyə və bu əqidələrə mütənasib olan əməli göstərişlərə deyilir. Deməli, ümumiyyətlə Yaradana inanmayanlar, aləmdə mövcud olan hadisə və varlıqların təsadüfi olaraq yarandığını iddia edənlər, yaxud bunu maddi və təbii proseslərin nəticəsi hesab edənlər dinsiz adlandırılır. Amma kainatın bir yaradanı olduğuna inananlar, hətta əgər onların dini mərasimləri və əqidələri inhiraf və xurafatla yanaşı olsa belə dindar hesab olunurlar. Buna əsasən insanların arasında mövcud olan dinlər haqq və batil olaraq iki yerə bölünür. Haqq din real gerçəkliklə müvafiq və düzgün əqidəyə malik olan bir dindir. O, səhihlik və e’tibarlılıq üçün kifayət qədər zəmanət verən müəyyən davranış, rəftar və əməlləri tövsiyə və tə’kid edir.

Üsuliddin və füruiddin

Din sözünün terminoloji məhfumu barəsində verilən izahdan aydın olur ki, hər bir din ən azı iki hissədən təşkil olunur:

1. Onun əsasını və kökünü təşkil edən əqidə, yaxud əqidələr.

2. Bu əqidəvi əsaslara uyğun olan əməli göstərişlər.

Deməli, hər bir dində əqidə bölməsinin üsuliddin (dinin kökləri), onun əməli hökmlərinin isə füruiddin (dinin budaqları) adlandırılması tamamilə düzgündür. İslam alimləri də islam əqidəsi və əhkamı barədə məhz bu iki termini işlətmişlər.

Dünyagörüş və ideologiya

Dünyagörüş və ideologiya kəlmələri bir-birinə yaxın olan mə’naları daşıyır. Dünyagörüşü “insan və aləm, ümumiyyətlə varlıq aləmi barəsində bir-biri ilə uyğun olan ümumi nəzərlər və e’tiqadlar silsiləsi”dən ibarətdir. İdeologiya barəsində isə bunu demək olar ki, o, “insanın rəftarları ilə mütənasib olan ümumi rə’ylər silsiləsidir.”

Bu iki mə’nanı nəzərə alaraq hər dinin üsuli və əqidəvi sistemini həmin dinin dünyagörüşü, onun əməli hökmlərinin ümumi sistemini isə onun ideologiyası hesab etmək və onları dinin üsul və fürusuna tətbiq etmək olar. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, dünyagörüş istilahı cüzi e’tiqadlara şamil olmadığı kimi, ideologiya istilahı da cüzi hökmlərə şamil edilmir.

Bunu da qeyd edək ki, bə’zən ideologiya kəlməsi daha ümumi mə’nada işlənərək dünyagörüşə də aid edilir.¹

İlahi və maddi (materialist) dünyagörüş

Qədim zamanlardan insanlar arasında indiyə qədər müxtəlif növ dünyagörüşlər mövcud olmuşdur. Bunların hamısını təbiətin fövqündə olan varlıqların qəbul edilib edilməməsindən asılı olaraq iki ümumi qismə ayırmaq olar: İlahi dünyagörüş və materialist dünyagörüş.

Maddi (materialist) dünyagörüş ardıcılları qədimdə təbiilər, dəhrilər, bə’zən də zındıqlar və mülhidlər adlandırılırdı. Bizim dövrümüzdə isə maddilər və ya materialistlər adlandırılır.

Materializmin müxtəlif qismləri vardır. Onların ən məşhuru bizim əsrimizdə olan marksizm ideologiyasının fəlsəfə bölməsini təşkil edən dialektik materializmdir.

Bütün bunlardan aydın olur ki, “dünyagörüş” kəlməsi dini əqidələrdən daha geniş və ümumi bir mə’na kəsb edir. Çünki o həm ilahi, həm də materialist əqidələrə aid olur. “İdeologiya” kəlməsi də təkcə dini hökmlər məcmuəsinə məxsus deyildir.