Suallar

1.Hansı məfhumları Mütəal Allah barəsində işlətmək olar?

2.Zati və fe’li sifətlərin tə’rifini deyib onların fərqini göstərin.

3.Zati sifətlərin isbat olunmasının ümumi yolu hansılardır?

4.Həyat hansı mə’nada işlənir və onun hansı mə’nası Allaha aid edilə bilər?

5.Allahın diri olmasına dair xüsusi dəlili qeyd edin.

6.Allahın elmini üç yolla isbat edin.

7.Qüdrətin məfhumunu bəyan edin və Allahın sonsuz qüdrətini isbat edin.

8.Hansı işlər qüdrət dairəsində ola bilməz?

9.Nə üçün Allah çirkin və yaramaz işləri görməz?

10.Mütəal Allahın ixtiyar sahibi olmasını bəyan edin.

Onuncu dərs

FE’Lİ SİFƏTLƏR

–Müqəddimə

–Xaliqiyyət

–Rübubiyyət

–Üluhiyyət

Müqəddimə

Əvvəlki dərsdə qeyd olunduğu kimi, fe’li sifətlər Allahın müqəddəs Zatının Onun məxluqları ilə müqayisə olunması zamanı nisbət və xüsusi rabitəni nəzərə almaqla Ona aid olunan məfhumlardan ibarətdir ki, yaradan və yaradılan bu əlaqənin iki tərəfini təşkil edir. Yə’ni, yaratmaq məfhumunun özü məxluqatın vücudunun Mütəal Allaha bağlılığını mülahizə etməklə əldə olunur. Əgər bu bağlılıq nəzərə alınmasa, heç vaxt belə bir məfhum əldə oluna bilməz.

Allah ilə məxluqların arasında nəzərdə tutulan izafələr və rabitələrin həddi-hüdudu yoxdur, lakin bir baxımdan onları iki ümumi qismə bölmək olar: Birinci qism birbaşa Allah ilə məxluqatın arasında nəzərə alınan əlaqələrdir, o cümlədən, icad etmək, xəlq etmək və s. Amma digər əlaqələr başqa rabitə və əlaqələri nəzərə aldıqdan sonra əldə olunur. Məsələn, ruzi vermək. Çünki əvvəlcə ruzi yeyəni onun qidalandığı şey ilə birlikdə nəzərə aldıqdan sonra Allah tərəfindən onun tə’min olunması diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır ki, “raziq” və “rəzzaq” kimi məfhumlar alınsın. Hətta mümkündür ki, bə’zən Mütəal Allaha bir fe’li sifət aid olunmazdan qabaq məxluqlar arasında bir neçə rabitə və əlaqə növü nəzərə alınsın, yaxud Allah ilə məxluq arasında əvvəlcədən olan bir neçə əlaqə nəzərə alındıqdan sonra onların Allah ilə olan rabitəsi nəzərə alınsın. Məsələn, məğfirət (bağışlamaq) Allah tərəfindən təklifi (vacib) hökmlərin tə’yin edilməsi, Onun hüquqi rübubiyyəti və bəndələrin bu hökmlər qarşısında itaətsizlik etməsi nəticəsində yaranır.

Bir sözlə, fe’li sifətləri əldə etmək üçün Mütəal Allahla məxluqlar arasında müqayisə aparılmalı, yaradan ilə yaranan arasında bir növ rabitə və əlaqə nəzərə alınmalıdır ki, əlaqənin iki tərəfi ilə vücuda gələn mütəzayif məfhum əldə olunsun. Buna görə də Allahın müqəddəs Zatı öz-özünə və bu nisbət və əlaqələri nəzərə almadan fe’li sifətlərin ayrı-ayrı nümunələri meydana gələcəkdir. Zati və fe’li sifətlər arasında əsaslı fərq də məhz bundan ibarətdir.

Əlbəttə, əvvəllər qeyd edildiyi kimi, fe’li sifətlərin, onların mənşəyini nəzərə almaqla zati sifətlərə qaytarılması da mümkündür. Belə ki, əgər xaliq, yaxud xəllaq “yarada bilən şəxs” kimi nəzərdə tutulsa qüdrət sifətinə qayıdır, yaxud səmi’ (eşidən) və bəsir (görən) sifətləri əgər “eşidilənlərə və görünənlərə alim olmaq” mə’nasınadırsa, elm mə’nasına qayıdır.

Digər tərəfdən, zati sifətlərdən hesab oluna bilən məfhumlardan bə’zilərinin əlavə və fe’li mə’nada olması da mümkündür, bu surətdə fe’li sifətlərdən hesab olunacaqdır. Belə ki, elmin məfhumu Qur’ani-kərimin çox yerlərində fe’li sifət formasında işlədilmişdir.¹

Qeyd olunmalı mühüm məsələ bundan ibarətdir ki, Mütəal Allahla maddi varlıqlar arasındakı rabitə nəzərə alınan və bunun əsasında Allah üçün xüsusi fe’li sifətlər müəyyən olunan zaman qeyd olunan sifətin əlaqənin bir tərəfini təşkil edən maddi varlıqlara aid olan təqdirdə, zaman və məkan məfhumları da qeydə alınır. Halbuki, həmin sifətlər bu əlaqəni digər tərəfi olan Allaha aid edilərkən zaman bu cür qeyd və şərt hüdudlarından uzaq olur. Məsələn, ruzi yeyən bir varlığa ruzi verilməsi xüsusi zaman və məkan daxilində baş verir. Amma bu, həqiqətdə ruzi verənə deyil, ruzi yeyən varlıqla əlaqədardır, Allahın müqəddəs Zatı hər növ zaman və məkan qeydlərindən uzaqdır.

Bu mühüm məsələ Allahın fe’l və sifətlərini tanımaqla əlaqədar mühəqqiqlər arasında yaranan şiddətli ixtilafları və çoxlu çətinlikləri həll edə bilər.