Səbəblər silsiləsinin sonsuz olmasi qeyri-mümkündür

Bu bürhanda istifadə olunan sonuncu müqəddimə bundan ibarətdir ki, səbəblər silsiləsi özü nəticə olmayan bir varlıqda sona çatmalıdır. Başqa sözlə desək, səbəblərin sonsuzluğa qədər davam etməsi qeyri-mümkündür. Buna görə də Vacibul-vücudun varlığı, vücudu özündən olan və başqa bir varlığa ehtiyacı olmayan ilkin səbəb kimi sübut olunur.

Filosoflar sonsuzluğa qədər gedən səbəblərin (səbəblər səbəbi) batil olmasını isbat etmək üçün çoxlu bürhanlar gətirmişlər, lakin həqiqət bundan ibarətdir ki, səbəblər barəsində sonsuzluğun batil olması təqribən aksiomadır (çox aşkardır, mə’lumdur) və azacıq təfəkkürlə aydın olur. Yə’ni nəticənin varlığının səbəbə ehtiyaclı olub onun vücudu ilə şərtləndiyinə diqqət yetirməklə bu nəticəlik və kauzallığın ümumi olmasını fərz etsək, heç vaxt heç bir mövcud gerçəkləşməyəcəkdir. Çünki bir-birindən asılı varlıqlar məcmuəsinin fərz edilməsi onların bağlandığı tərəfdə olan bir varlıq olmadan ağlasığan deyildir.

Fərz edin ki, müsabiqədə bir dəstə start xəttinin qarşısında dayanaraq qaçmağa hazırlaşırlar, lakin onlardan hər biri qərara alır ki, digəri qaçmayınca o da qaçmasın. Əgər bu qərar doğrudan da ümumi olsa, onlardan heç biri, heç vaxt qaçmağa başlamayacaqdır! Həmçinin, əgər hər bir varlığın vücudu digər bir varlığın vücudunun yaranmasına bağlı olsa, heç bir vaxt heç bir mövcud yaranmayacaqdır. Deməli, xarici varlıqların vücuda gəlməsi göstərir ki, ehtiyacsız və şərtlənməyən bir varlıq mövcuddur.

Bürhanin bəyani

Qeyd olunan müqəddimələrə diqqət yetirməklə bürhanı bəyan edirik:

Mövcud adlandırıla bilən şey iki haldan xaricdə deyildir: Ya vücud onun üçün zəruridir ki, öz-özünə mövcud olur və Vacibul-vücud adlanır, ya da onun vücudunun zərurəti yoxdur və başqa mövcuda bağlıdır və mümkünül-vücud adlanır. Aydındır ki, əgər hər hansı bir şeyin vücuda gəlməsi qeyri-mümkün olsa, heç vaxt vücuda gəlməyəcəkdir və onu heç vaxt mövcud hesab etmək olmaz. Deməli, hər bir mövcud ya Vacibul-vücuddur, ya da mümkünül-vücud.

Mümkünül-vücudun məfhumuna diqqət yetirməklə aydın olur ki, hər şey bu məfhumun nümunəsi olsa, nəticə sayılacaq və onun səbəbə ehtiyacı olacaqdır. Çünki əgər hər hansı bir mövcud öz-özlüyündə vücuda gəlməyibsə, hökmən başqa bir varlığın səbəbinə mövcud olmuşdur. Eləcə də zatən mövcud olmayan hər bir vəsfin isbatı bil-ğeyr olacaqdır. Səbəbiyyət qanununun məfhumu da bundan ibarətdir ki, hər bir bağlı, asılı və mümkünül-vücudun səbəbə ehtiyacı vardır, nəinki ümumiyyətlə hər bir mövcudun səbəbə ehtiyacı vardır ki, “Allahın da illətə ehtiyacı vardır”, yaxud “səbəbsiz Allaha e’tiqad bəsləmək səbəbiyyət qanununu pozur” deyilərək irad tutulsun.

Digər tərəfdən, əgər bütün varlıqlar mümkünül-vücud və illətə ehtiyaclı olsa heç bir vaxt heç bir varlıq gerçəkləşməyəcəkdir. Bu ona oxşayır ki, bir qrupun üzvlərindən hər biri özünün işə başlamasını digərinin iş görməyə başlaması ilə şərtləndirsin ki, bu halda heç bir iş görülməyəcəkdir. Deməli, xarici varlıqların vücudu göstərir ki, Vacibul-vücud mövcuddur.

Suallar

1.İmkan və vücubun məntiqi və fəlsəfi mə’nasını bəyan edin.

2.Vacibul-vücud və mümkünül-vücudun tə’rifini deyin.

3.Varlığın Vacibul-vücud və mümkünül-vücud olaraq əqli bölüşdürülməsi neçə surətdə fərz olunur?

4.Səbəb və nəticənin tə’rifini deyin.

5.Səbəbiyyət qanununun məfhumu nədir?

6.Nə üçün hər bir mümkünül-vücudun səbəbə ehtiyacı var?

7.Səbəbiyyət qanunu Allahın da səbəbi olmasını tələb edirmi? Nə üçün?

8.Allahın heç bir yaradanın olmamasına e’tiqad bəsləmək səbəbiyyət qanununu pozurmu?

9.Səbəblərdə sonsuzluğun qeyri-mümkün olmasını izah edin.

10.Bu bürhanın məntiqi formasını bəyan edin və hansı mətləbi isbat etməsini dəqiq şəkildə izah edin.