4»5*2 Popyt na pieniądz w ujęciu j.M. Keynesa

J.M. Keynes dokonał analizy czynników popytu na pieniądz w kontekście teo- rii preferencji płynności. Wielkość popytu na pieniądz jest określona przez trzy ro- dzaje motywów:

1) motyw transakcyjny,

2. motyw ostrożnościowy (przezornościowy),

3. motyw spekulacyjny.

Motyw transakcyjny związany jest z koniecznością zapłaty za przewidywane zakupy dóbr i usług. Podmioty gospodarujące dokonują przewidywanych zakupów dóbr i usług, a ponieważ między zrealizowanymi dochodami pieniężnymi a zapłatą za nabywane dobra i usługi zachodzą różnice w czasie, więc fakt ten zmusza pod- mioty do utrzymywania rezerw pieniężnych. Według J.M. Keynesa między rozmia- rami popytu na pieniądz, określanego przez motywy transakcyjne, a dochodem na- rodowym zachodzi ścisły związek, o którym już wspominaliśmy wcześniej. Istota tego związku polega na tym, że im wyższy jest dochód narodowy, tym większy jest popyt na pieniądz transakcyjny. Jest to logiczne, gdyż większa wartość dochodu na- rodowego wymusza wyższą sumę zawieranych transakcji.

Motyw ostrożnościowy wynika z dążenia do zapewnienia określonej wartości części rezerw pieniężnych, przechowywanych na nieprzewidziane korzystne zaku- py i (lub) korzystne lokaty. Wielkość popytu na pieniądz, wywołanego przez mo- tyw ostrożnościowy, zależy także od wielkości dochodu narodowego.

Motyw spekulacyjny polega na tym, że podmioty dążą do ograniczania nie- pewności co do poziomu stopy procentowej w przyszłości. Rozmiary popytu na pieniądz są, ze względów spekulacyjnych, uzależnione od porównania bieżącej sto- py procentowej z „normalną" stopą procentową i stopą procentową przewidywaną w przyszłości. W celach spekulacyjnych należy inwestować w obligacje, gdy prze- widywany jest spadek rynkowej stopy procentowej, ponieważ pociągnie to za sobą wzrost kursów obligacji. Maleją wówczas zasoby pieniężne utrzymywane z moty- wu spekulacyjnego. Motyw ten decyduje o tym, jaka cześć dochodów będzie prze- znaczona na utrzymywanie rezerw pieniężnych, a jaka część będzie lokowana w papiery wartościowe (J.M. Keynes uwzględnia tylko obligacje). Decyzje podmio- tów są podejmowane na podstawie przewidywanej stopy procentowej, którą określa się jako „normalną". Jeżeli bieżąca stopa procentowa jest wyższa niż „normalna", to podmioty będą oczekiwać jej spadku w przyszłości — i odwrotnie. Rezultat tego porównania będzie wpływał na popyt na pieniądz. Niższa stopa procentowa skłania do trzymania wyższych rezerw pieniężnych kosztem lokat kapitałowych (w obliga- cje). Przy niskiej stopie procentowej cecha płynności dominuje nad cechą docho- dowości. Ustalenie takiej zależności między stopą procentową a popytem na pie- niądz nie jest jednak wystarczające, gdyż nie uwzględnia ona struktury rezerw pie- niężnych. Chodzi o rozróżnienie rezerw utrzymywanych na rachunkach bankowych a vista oraz wkładów terminowych. W rzeczywistości okazuje się bowiem, że część rezerw pieniężnych będzie inaczej reagować na stopę procentową. Jeżeli stopa pro- centowa dla rezerw (depozytów) terminowych jest wysoka, to podmioty gospodar- cze starają się maksymalizować tę część rezerw. Jeżeli natomiast następuje obniże- nie stopy procentowej wkładów terminowych, to podmioty gospodarcze lokują swój kapitał w papiery wartościowe.

Spekulacyjny motyw popytu na pieniądz jest wysoce niestabilny, co powoduje, ie cecha ta rozciąga się na wielkość całego popytu na pieniądz. Inaczej jest z dwo- ma pierwszymi motywami (transakcyjnym i ostrożnościowym), które stabilizują popyt na pieniądz.

Konsekwencją spekulacyjnego motywu popytu na pieniądz jest pułapka płyn- ności. Popyt spekulacyjny wynika bezpośrednio z oczekiwań związanych z pozio- mem stóp procentowych. Niskie stopy procentowe zachęcają ludzi do przetrzymy- wania gotówki w oczekiwaniu na wzrost stóp procentowych. J.M. Keynes twier- dził, że podczas dotkliwych depresji stopa procentowa może spaść tak nisko, że każdy będzie wierzył w jej wzrost, a to spowoduje trzymanie takiej ilości gotówki, ;aka będzie możliwa do zdobycia. Sytuacja ta spowoduje, że gospodarka wpadnie w pułapkę płynności. Pułapka płynności pojawia się wtedy, kiedy ludzie tezauryzu- ją wszelkie przyrosty zasobów pieniężnych. W takiej sytuacji krzywa popytu na pieniądz ma położenie poziome. Istotę pułapki płynności przedstawia się za pomo- cą modelu IS-LM, zwanego też modelem Hicksa.

Podstawy modelu IS-LM {Investment-Saving i Liquidity-Money) sformułował J.R. Hicks w latach trzydziestych minionego stulecia. Model ten został zmodyfiko- wany przez Modiglianiego i rozpowszechniony w Stanach Zjednoczonych. Model Hicksa stał się ogólnie przyjętym modelem teorii makroekonomii i do dnia dzisiej- szego pozostaje standardowym modelem analizy pieniężnej.

W celu uproszczenia analizy rozważaniami obejmiemy gospodarkę zamkniętą bez sektora państwowego. Model IS-LM składa się z dwóch krzywych: krzywej in- westycje-oszczędności (IS) oraz krzywej płynności pieniądza (LM). Krzywa /Sjest wyznaczona przez takie kombinacje dochodu i stopy procentowej, które zapewniają równość inwestycji i oszczędności. Wykres funkcji inwestycje-oszczędności ilu- struje rysunek 4.1.

Wykres funkcji inwestycje-oszczędności (IS)

Ponieważ inwestycje są ujemnie skorelowane ze stopą procentową, to krzywa IS opada. Oznacza to, iż w warunkach niskich stóp procentowych mamy większe inwestycje, które w celu osiągnięcia równowagi wymagają wzrostu oszczędności, co nastąpi w wyniku podwyższenia poziomu dochodu. Nachylenie krzywej IS jest uwarunkowane elastycznością wydatków inwestycyjnych i wartością mnożnika. Im inwestycje słabiej reagują na zmiany stopy procentowej i im niższa jest wartość mnożnika, tym krzywa IS będzie bardziej stroma.

Druga krzywa, składająca się na model IS-LM, krzywa LM wyznacza takie kombinacje stopy procentowej i dochodu, które zapewniają równość realnego po- pytu na pieniądz i realnej podaży pieniądza. Na rysunku 4.2 zaprezentowano wy- kres funkcji LM.

Rysunek 4.2 Wykres funkcji płynności pieniądza (LM)

W modelu przyjmuje się założenie, że popyt na pieniądz, wynikający z moty- wów transakcyjnych i ostrożnościowych, zmienia się dodatnio wraz z dochodem. Z kolei popyt na spekulacyjne zasoby pieniężne podlega zmianom odwrotnie pro- porcjonalnym do zmiany stopy procentowej. Funkcja LM jest rosnąca. Wraz ze wzrostem dochodu, ceteris paribus, rośnie transakcyjny i oszczędnościowy popyt na pieniądz, co przy danej podaży pieniądza czyni konieczną podwyżkę stopy pro- centowej w celu zmniejszenia spekulacyjnego popytu na pieniądz i utrzymania równowagi na rynku pieniężnym⁵⁵.

Im bardziej pozioma jest krzywa LM, tym większych zmian dochodu wymaga określona zmiana stopy procentowej w celu utrzymania równowagi na rynku pie- niężnym.

Teorie związane z popytem na pieniądz

Na wykresie funkcji płynności pieniądza (LM) możemy się przyjrzeć graficz- nej prezentacji omawianej wcześniej „pułapki płynności". Przy minimalnym pozio- mie stopy procentowej wykres funkcji LM jest równoległy do osi odciętych, i to właśnie jest ową pułapką, przy której płynne zasoby pieniądza wchłaniają każ- dą jego podaż¹⁴.

Aby uzyskać całościowy model IS-LM, należy wykres funkcji inwestycje- -oszczędności oraz wykres funkcji płynności pieniądza umieścić na jednym ukła- dzie współrzędnych, co zostało uczynione na rysunku 4.3.

Równowaga w modelu IS-LM

Punkt przecięcia się krzywej IS i krzywej LM wyznacza taką kombinację stopy procentowej i dochodu, przy której dochodzi do zrównania inwestycji z oszczędno- ściami oraz popytu na pieniądz z jego podażą.

Przesunięcie krzywej IS w prawo, do położenia w konsekwencji zwiększe- nia wydatków inwestycyjnych, przy nie zmienionym położeniu krzywej LM, powo- duje wzrost dochodu do poziomu i wzrost oszczędności, a jednocześnie wzrost stopy procentowej do poziomu Wpływ wyższej stopy procentowej na zmniej- szenie skłonności do inwestowania umożliwi zachowanie równowagi między inwe- stycjami a oszczędnościami. W przypadku zwiększenia podaży pieniądza (przesu- nięcie krzywej LM w prawo) — przy nie zmienionym położeniu krzywej IS — na- stępuje wzrost dochodu i obniżenie stopy procentowej. Dostosowanie się inwestycji i oszczędności do nowych wielkości dochodu i stopy procentowej zapewni zacho- wanie równowagi¹⁵.

Z. Fedorowicz, Teorie pieniądza, Poltext, Warszawa 1999, s. 57. Tamże, s. 58.

4.5.3

Popyt na pieniądz w ujęciu W.J. Baumola i J. Tobina

Teoria popytu na pieniądz sformułowana przez J.M. Keynesa stała się przed- miotem krytyki m.in. W.J. Baumola i J. Tobina, którzy stwierdzili, że podział mo- tywów, jakimi kierują się podmioty zgłaszające popyt na pieniądz, jest trudny do empirycznego zweryfikowania. Poza tym stopa procentowa wywiera wpływ — wbrew temu co twierdził J.M. Keynes — na popyt zgłaszany z przyczyn trans- akcyjnych i ostrożnościowych. W związku z tym nie można analizować oddzielnie wpływu dochodu narodowego na wielkość popytu na pieniądz, a oddzielnie wpły- wu stopy procentowej na wielkość popytu na pieniądz (motyw spekulacyjny).

Analizując czynniki kształtujące rezerwy pieniężne, W.J. Baumol stwierdził, że rezerwy te mogą być utrzymywane w większej ilości niż wynikałoby to z moty- wów transakcyjnych, gdyż posiadanie aktywów (substytutów) pieniądza pociąga za sobą koszt ich przekształcenia w pieniądz, czyli koszt transakcyjny. Rezerwy pie- niężne zmieniają się wraz ze zmianami dochodowości aktywów finansowych. Po- pyt na pieniądz może być redukowany przez usprawnienia w sferze rozliczeń oraz skuteczniejsze funkcjonowanie systemu bankowego.

J. Tobin zwrócił natomiast uwagę na następujące prawidłowości, które wpły- wają na wielkość popytu na pieniądz:

podmioty gospodarcze wykazują naturalną skłonność do różnicowania swoich aktywów finansowych;

podmioty utrzymują duże rezerwy pieniężne (ponad normalne potrzeby transakcyjne), gdyż umożliwiają one szybkie przekształcenie struktury ak- tywów finansowych, co sprzyja ograniczaniu strat kapitałowych; podmioty unikające ryzyka lokat w obligacjach, związanego z wahaniami wartości nominalnej, wykazują skłonność do zwiększenia tych lokat tylko wówczas, gdy za wyższe ryzyko otrzymają rekompensatę z nadwyżką w postaci wyższych oczekiwanych dochodów;

motyw spekulacyjny pokrywa się z motywem ostrożności (przezorności).

Odrzucenie przez obu ekonomistów motywu spekulacyjnego pozwoliło wyeli- minować czynnik destabilizujący popyt pieniężny, co zresztą potwierdza empiria w zakresie stałej relacji między popytem na pieniądz a wielkością dochodu naro- dowego.

O ile teoria J.M. Keynesa, przez odrębne traktowanie trzech motywów okreś- lania wielkości popytu na pieniądz, które nie pozwalały na sumowanie tych trzech cząstkowych popytów, nie stanowiła zwartej teorii popytu na pieniądz, o tyle ko- rekty dokonane przez W.J. Baumola i J. Tobina pozwoliły lepiej rozpoznać popyt na pieniądz. Było to możliwe dzięki:

• uznaniu wpływu stopy procentowej na całość rezerw pieniężnych,

• zwróceniu uwagi na zjawisko kosztów transakcyjnych, • rezygnacji z czynnika opartego na motywie spekulacyjnym.

Skłonność podmiotów do różnicowania aktywów J. Tobin rozwinął szerzej w teorii portfela (portfolio) aktywów. W teorii tej szczególne znaczenie nadał on stopie procentowej. Według niego każda kategoria aktywów ma własną stopę do- chodowości (zysk, dywidenda, procent), którą umownie określa się mianem stopy procentowej. Wzrost lub spadek popytu na dany rodzaj aktywów zmienia się wprost proporcjonalnie do zmiany stopy procentowej i odwrotnie proporcjonalnie do zmian stóp procentowych aktywów, które są ich substytutami. Jeżeli tak, to po- pyt na pieniądz nie jest uzależniony tylko od jednej stopy procentowej. Na popyt na pieniądz będzie zatem oddziaływać możliwość substytucji różnych aktywów, która zawsze dokonuje się za pomocą pieniądza. W konsekwencji na poziom stopy pro- centowej wpływa nie tylko podaż pieniądza, lecz także podaż innych aktywów oraz zmiana ich stóp procentowych.

Uznanie przez J. Tobina czynnika dochodowości aktywów za czynnik decydu- jący w kształtowaniu popytu na pieniądz oznacza w istocie rozszerzenie teorii po- pytu na pieniądz na teorię popytu na inne aktywa finansowe i aktywa realne.

Podczas rozpatrywania kwestii roli stopy procentowej w kształtowaniu popytu na pieniądz istotne jest założenie substytucyjności pieniądza i aktywów finanso- wych. Jeżeli substytutem pieniądza są najbardziej płynne aktywa, to wpływ stopy procentowej na kształtowanie się popytu na pieniądz jest bardzo duży, zwłaszcza w krótkich okresach. Jeżeli substytuty pieniądza, jako formy lokat, są liczne, to wpływ stopy procentowej na popyt na pieniądz nie jest już tak wielki. Zasadnicze znaczenie ma tutaj cecha dochodowości różnych aktywów, których związek z bie- żącą stopą procentową nie jest bezpośredni. Większy wpływ na popyt na pieniądz ma długookresowa stopa procentowa.

Mimo różnych intensywnych badań nie udało się ustalić ścisłego związku mię- dzy zmianami stopy procentowej a wielkością popytu na pieniądz.

4.5.4

M. Friedman i monetaryści

Według M. Friedmana popyt na pieniądz wyrażony w realnych wielkościach rezerw pieniężnych jest określony przez pewną ograniczoną liczbę zmiennych wy- stępujących w gospodarce krajowej. Do zmiennych tych należy zaliczyć:

• poziom realnego dochodu narodowego, • poziom cen, • realną stopę procentową.

Popyt na pieniądz jest stabilny w stosunku do kilku zmiennych wielkości w gospodarce. Popyt na pieniądz rośnie wraz ze wzrostem cen i (lub) wzrostem do- chodu narodowego, a spada wraz ze wzrostem stopy procentowej, co jest związane z lokatami w aktywa niepieniężne. Według M. Friedmana popyt na pieniądz jest kształtowany przez „stały dochód narodowy", czyli dochód narodowy w ciągu kil- ku lat, gdyż dochód nie podlega rocznym wahaniom.

Ponadto w celu poszukiwania podstawy o większej stabilności niż dochód na- rodowy, dla określania popytu na pieniądz, M. Friedman wprowadza do analizy po- jęcie bogactwa, na które się składają:

pieniądze,

• niepieniężne aktywa finansowe (akcje, obligacje), dobra realne, kapitał ludzki.

Stały dochód (bogactwo) wyznacza górną granicę popytu na pieniądz, jednak- że podmioty gospodarcze tylko część bogactwa utrzymują w formie pieniężnej. Re- lacja ta jest stała, a jej zmiana może nastąpić pod wpływem przewidywanych zmian cen. Wartość realna rezerw pieniężnych jest wyznaczana przez poziom cen.

Według szkoły monetarnej zależność między wielkością popytu na pieniądz a podstawowymi zmiennymi można ująć w następującą formułę¹⁶:

(4.4)

popyt na pieniądz, bogactwo,

przewidywane zmiany w stopie procentowej, bogactwo w formie zasobów ludzkich, poziom cen,

przewidywane zmiany w poziomie cen.

W podejściu monetarystów do popytu na pieniądz zwracają uwagę następujące charakterystyczne cechy¹⁷:

¹⁶ Tamże, s. 101.

¹⁷ Zob. też E. Drabowski, Wpływ pieniądza na gospodarkę w teoriach keynesizmu i moneta- ryzmu, jw.

1. popyt ten jest traktowany szeroko jako popyt na aktywa;

2. jest to popyt na realne wielkości rezerw pieniężnych, czyli popyt na rezer- wy w ujęciu nominalnym podzielony przez poziom cen;

3. wzrost podaży pieniądza i nominalnego poziomu dochodu narodowego spowoduje odpowiednie dostosowanie rezerw pieniężnych;

1. dostosowanie rezerw pieniężnych, czyli popyt na pieniądz, nie dokonuje się idealnie proporcjonalnie ze względu na efekt opóźnień czasowych, pojawiające się innowacje finansowe czy też zmiany w szybkości obiegu pieniądza;

2. wymienione wyżej czynniki nie naruszają jednak trwałej relacji między popytem na pieniądz a „stałym" dochodem narodowym;

6) popyt na pieniądz można z góry przewidzieć;

7. rezerwy pieniężne nie odznaczają się dochodowością, cechuje je nato- miast alternatywny koszt, rozumiany jako dochód z innych aktywów finansowych; koszt ten zmusza do ograniczania rezerw pieniężnych;

7. dochodowością odznaczają się lokaty terminowe, inne formy oszczędza- nia, aktywa finansowe (obligacje, akcje), aktywa realne;

7. popyt na pieniądz jest także uzależniony od pożądanej struktury aktywów oraz ich wzajemnej substytucji; oznacza to istotne rozszerzenie koncepcji aktywów w stosunku do ujęcia J.M. Keynesa, który analizował wyłącznie pieniądz i ob- ligacje;

10. popyt na pieniądz jest ściśle związany z teorią kształtowania aktywów (teoriąportfolio); dzieje się tak dlatego, że popyt na pieniądz jest rezultatem wybo- ru pomiędzy pieniądzem a innymi aktywami w celu osiągnięcia jak największego dochodu z posiadanego kapitału; w teorii portfolio popyt na pieniądz jest elemen- tem popytu na całość aktywów;

11. pieniądz odznacza się cechą płynności — inne aktywa zaś cechą docho- dowości;

12) popyt na pieniądz wynika ze zmiany w strukturze lokat.

4.5.5

Ewolucja teorii popytu na pieniądz

W teorii ilościowej na pierwsze miejsce wysuwała się funkcja pieniądza jako środka wymiany. Szybkość obiegu pieniądza dotyczyła obsługi transakcji płatni- czych. Podejście takie obrazuje następujący wzór:

M^D = VPT, (4.5)

gdzie:

M^D— popyt na pieniądz,

V — szybkość obiegu pieniądza,

P — poziom cen,

T —wolumen transakcji.

Szkoła Cambridge, której kontynuatorem był J.M. Keynes, wprowadziła nastę- pujące istotne zmiany:

1. włączyła stopę procentową do rozważań nad popytem na pieniądz;

2. zastąpiła kategorię wielkości transakcji kategorią dochodu narodowego (wprowadzenie dochodu narodowego wynikało z tego, że jest to wielkość znacznie łatwiej poddająca się kwantyfikacji);

3. przyjęła założenie, że w krótkim okresie wolumen transakcji przemnożony przez ceny jest stały w stosunku do dochodu narodowego.

Zależność między popytem a innymi wielkościami ekonomicznymi można ująć w następujący wzór:

M^D = kPY, (4.6)

gdzie:

Y — dochód narodowy, P — poziom cen.

J.M. Keynes zmodyfikował podejście szkoły z Cambridge przez wprowadze- nie do niego motywu spekulacji. Według J.M. Keynesa popyt na pieniądz jest w większym stopniu uzależniony od przewidywań co do wysokości stopy procen- towej w przyszłości. Wyraża to następująca formuła:

M^D=f(Y,R). (4.7)

M. Friedman jest uznawany za twórcę neoilościowej teorii pieniądza. Istotę tej teorii przedstawia wzór:

(4.8)

gdzie R_p — stopa dochodowości aktywów.

Popyt na pieniądz jest proporcjonalny do dochodu narodowego, co popytowi na pieniądz nadaje cechy stabilności.

Wraz z rozwojem teorii popytu na pieniądz zmieniła się kwestia szybkości obiegu pieniężnego. W teorii ilościowej szybkość obiegu zależała od liczby trans- akcji, jaką obsługuje jednostka pieniężna, co jest empirycznie trudno sprawdzalne. Przełom w tym względzie stanowiło wprowadzenie dochodu narodowego, jako podstawy kształtującej popyt na pieniądz, co wyraża wzór:

(4.9)

gdzie V — szybkość obiegu pieniężnego.

W kolejnym podejściu czynnik cen został uwzględniony w następujący sposób:

(4.10)

Wprowadzenie elementu ceny pozwoliło określić popyt na pieniądz — anali- zowany od strony szybkości obiegu pieniężnego — w wielkościach realnych. Jest :o logiczne, gdyż podmioty gospodarcze dostosowują swoje rezerwy pieniężne w wielkościach realnych do realnego dochodu narodowego⁵⁶.

Na szybkość obiegu pieniężnego istotny wpływ mają innowacje finansowe oraz przebieg cyklu koniunkturalnego. Dawniej w teoriach ilościowych zakładano, że szybkość obiegu pieniężnego V oraz wolumen transakcji T nie zmieniają się. Wobec tego popyt na pieniądz — wedle teorii ilościowej — jest uzależniony od poziomu cen. W istocie tak nie jest, co znajduje potwierdzenie w badaniach empi- rycznych.

Jeżeli popyt na pieniądz odnosi się do dochodu narodowego, to popyt ten sta- nowi alternatywę szybkości obiegu pieniężnego. Jeżeli np. dochód narodowy równa się 20 mld jednostek monetarnych, a popyt na pieniądz równa się 4 mld, to szyb- kość obiegu wynosi 5.

Cechy płynności i dochodowości aktywów finansowych wprowadzają do ana- lizy istotny element — subsytucyjność. Występuje mianowicie skłonność zastępo- wania funkcji pieniądza jako środka akumulacji finansowej niepieniężnymi aktywa- mi finansowymi. W koncepcji płynności i substytucyjności pojawia się bardzo waż- na kategoria — kredyt. Na tym tle rozwija się teoria płynności całej gospodarki. Uważa się mianowicie, że teoria popytu na pieniądz powinna być przekształcona w teorię popytu na płynność, obejmującą nie tylko popyt na pieniądz, lecz także popyt na substytuty pieniądza i kredyt.

Kredyt stanowi ważny substytut pieniądza. W analizie płynności gospodarki należy uwzględnić tę kategorię, ponieważ:

• rola kredytu w funkcjonowaniu gospodarki i całego systemu finansowego stale wzrasta,

• popyt na pieniądz jest mało stabilny w krótkich okresach.

Procesy dostosowawcze w działalności instytucji bankowych i parabankowych wywołują zmiany w aktywności gospodarczej. Dlatego też podaż pieniądza kredy- towego ma charakter endogeniczny.

Mimo tak interpretowanej teorii popytu na płynność rola pieniądza — bazy

monetarnej (gotówka, wkłady a vista) nie zmniejsza się. I. Fisher twierdził, że po- pyt na pieniądz jest stały, J.M. Keynes, że jest niestabilny, M. Friedman zaś, że sta- bilny w stosunku do dochodu narodowego. Pogląd I. Fishera został odrzucony wo- bec obserwacji empirycznych. Badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych przed 20 laty wskazują na stabilność popytu na pieniądz względem dochodu naro- dowego. Ostatnie 20 lat wskazuje jednak na niestabilność popytu, czego przyczy- nami były:

• dwucyfrowa stopa inflacji,

• wysoka nominalna stopa procentowa,

• komputeryzacja systemu rozliczeń,

• pojawienie się nowych instrumentów rozliczeń.

Przyjęcie założenia stabilności lub niestabilności popytu na pieniądz ma istot- ne znaczenie dla wyjaśnienia wpływu pieniądza na nominalny dochód narodowy. Przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych zmiany podaży pieniądza wywierają bezpośredni wpływ na poziom cen krajowych, czyli na nominalną wiel- kość dochodu narodowego. Potwierdza to tezę monetarystów, że zmiany podaży pieniądza wpływają bezpośrednio na gospodarkę.

Jeżeli przyjmie się założenie, że popyt na pieniądz nie jest stabilny, to wów- czas zmianom w podaży pieniądza towarzyszą zmiany w poziomie stopy procento- wej, które nie pozwalają na to, aby zmianom w podaży pieniądza odpowiadały ide- alnie zmiany w nominalnym dochodzie narodowym.

Obecny wysiłek poznawczy jest kierowany na analizę popytu na pieniądz w krótszych okresach oraz na lepsze rozpoznanie agregatu Ml. Istnieje wiele prze- słanek, które nakazują inaczej traktować gotówkę, a inaczej wkłady a vista. O go- tówce decydują wyłącznie podmioty gospodarcze, przy kształtowaniu wkładów a vista zaś ważne funkcje regulacyjne pełnią banki komercyjne. Depozyty te są w mniejszym stopniu wykorzystywane do regulowania zobowiązań, a poza tym po- ciągają za sobą pewne koszty związane z przekształcaniem ich w inne aktywa.

Przeprowadzone badania wskazują, że elastyczność popytu na pieniądz gotów- kowy i elastyczność popytu na depozyty są inne w stosunku do zmian stopy pro- centowej oraz zmiany dochodu.

Rozszerzenie badań na agregaty Ml, M2, M3 doprowadziło do wniosków, że istnieją duże różnice w popycie na pieniądz i różne jego formy.

Konkludując rozważania dotyczące ewolucji poglądów na temat rozmiarów popytu na pieniądz w gospodarce, można stwierdzić, że:

1. popyt na pieniądz jest uzależniony od nominalnego poziomu dochodu na- rodowego oraz od stopy procentowej;

2. pod wpływem monetarystów oraz teorii portfolio zakres czynników kształtujących popyt na pieniądz rozszerzył się;

3. zmiany w poziomie cen (inflacja) powodują zmiany w poziomie rezerw;

4. podmioty gospodarcze starają się utrzymać stalą realną relację poziomu rezerw do dochodu;

1. zmiany między poziomem rezerw pieniężnych a poziomem dochodu na- rodowego są zauważalne w dłuższym okresie;

6) wzrost cen powoduje wzrost popytu na pieniądz;

7. realny wzrost stopy procentowej prowadzi do ograniczenia popytu na pieniądz;

8. w analizie popytu na pieniądz muszą być uwzględnione również niepie- niężne aktywa finansowe oraz aktywa realne;

9. w analizie popytu trzeba uwzględnić nie tylko stopę procentową, lecz tak- że stopę dochodowości;

10. punktem wyjścia określenia wielkości popytu na pieniądz nie powinien być bieżący dochód nominalny, ale dochód „stały", a nawet bogactwo; w przypad- ku tej ostatniej wielkości pojawiają się trudności w jej kwantyfikacji;

11. pieniądz nie może być traktowany tylko jednostronnie jako środek wy- miany, lecz także jako środek lokat (akumulacji);

12. pieniądz jest traktowany jako forma lokaty kapitału, co powoduje, że zmiany dochodowości różnych aktywów finansowych i realnych nie pozostają bez wpływu na wielkość popytu na pieniądz;

13. nadal nie jest w pełni wyjaśniona kwestia roli stopy procentowej w kształ- towaniu popytu na pieniądz.

Teoria finansowania antycyklicznego

Teoria finansowania antycyklicznego opiera się na założeniu wykorzystywa- nia wydatków publicznych do ograniczania wahań cyklu koniunkturalnego i nega- tywnych skutków tych wahań. Finansowanie antycykliczne polega przede wszyst- kim na ograniczaniu spadku popytu w gospodarce przez wypłacanie zasiłków dla bezrobotnych. Zasiłki są zaliczane do klasycznych automatycznych stabilizatorów koniunktury. To interwencyjne działanie państwa jest, z reguły, niewystarczające do powstrzymania spadku popytu, wobec czego teoria finansowania antycyklicznego zaleca stosowanie finansowania dyskrecjonalnego (uznaniowego). Finansowanie dyskrecjonalne polega na ponoszeniu przez państwo wydatków na różne progra- my, zwłaszcza z zakresu infrastruktury gospodarczej i społecznej, co ma doprowa- dzić do kreowania popytu w gospodarce, tworzenia miejsc pracy, wzrostu produk- cji, wzrostu dochodu itd. W okresie recesji z reguły spadają dochody państwa, wo- bec czego zwiększona aktywność wydatkowa państwa, zalecana przez teorię finansowania antycyklicznego, prowadzi do wystąpienia deficytów budżetowych i zwiększenia długu publicznego. Finansowanie antycykliczne w znacznej części

odbywa się więc z pożyczek zaciąganych przez państwo na krajowym i zagranicz- nych rynkach finansowych. Zwolennicy tej teorii przyjmują, że zwiększenie wydat- ków państwa i w konsekwencji deficyty budżetowe mają charakter przejściowy, gdyż dzięki pobudzaniu popytu w gospodarce nastąpi zahamowanie spadku pro- dukcji oraz dochodów, a następnie odwrócenie tych tendencji.

Elementem teorii finansowania antycyklicznego jest paradoks niezrównowa- żonego budżetu państwa, w którym stan budżetu jest ściśle powiązany z przebie- giem cyklu koniunkturalnego oraz możliwościami wykorzystania budżetu (deficytu budżetowego) do oddziaływania na gospodarkę. Istota paradoksu polega na tym, że w okresie recesji (kryzysu gospodarczego) mogą się pojawiać deficyty budżetowe jako skutek spadku dochodów państwa z tytułu podatków przychodowych (ograni- czenia popytowe gospodarki) — z jednej strony, oraz zwiększonych wydatków pań- stwa na zasiłki dla bezrobotnych — z drugiej strony. Teoria ekonomii może zalecać dwie wykluczające się koncepcje. Pierwsza z nich jest związana z doktryną mone- tarystyczną, która zaleca doprowadzenie do równowagi budżetu przez cięcia w wy- datkach państwa, co ma ograniczyć inflację i skłonić przedsiębiorców do większej aktywności, zmniejszyć presję pożyczkową państwa, co powinno również wpłynąć na obniżenie stóp procentowych na rynkach finansowych, a to z kolei powinno dać impuls do inwestowania i angażowania bezrobotnych. Druga koncepcja zakłada zwiększenie deficytu budżetowego. Argumentem za takim działaniem państwa jest kreowanie przez państwo nowego popytu, od braku którego cierpi gospodarka. Działanie to ma spowodować ożywienie gospodarki, wzrost zatrudnienia, produk- cji, dochodów pracowników (gospodarstw domowych) i przedsiębiorców, co w konsekwencji zaowocuje wzrostem dochodów budżetowych. W koncepcji tej za- kłada się mnożnikowe działanie wydatków budżetowych, dzięki czemu wzrost do- chodu narodowego, dochodów budżetowych z podatków będzie szybszy niż wzrost wydatków.

Konkretyzując: dzięki działaniu mnożnika wydatków publicznych przyrosto- wi jednostki pieniężnej tych wydatków towarzyszy szybszy przyrost dochodu naro- dowego, co prowadzi — poprzez wzrost dochodów państwa z podatków — nie tyl- ko do „odzyskania" poniesionych wydatków, lecz także do wzrostu masy docho- dów publicznych.

Działanie mnożnika wydatków publicznych można ująć w następujący wzór:

(4.11)

mnożnik wydatków publicznych,

przyrost dochodu,

przyrost konsumpcji,

krańcowa skłonność do konsumpcji.

Mnożnik wydatków publicznych jest ważnym narzędziem pobudzania gospo- darki i łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego. Wykorzystanie efektu możniko- wego spowoduje odwrócenie cyklu koniunkturalnego w kierunku wzrostu, a to 2 kolei doprowadzi do zrównoważenia budżetu państwa. Istota paradoksu niezrów- noważonego budżetu państwa polega więc na tym, iż aby osiągnąć równowagę w budżecie, konieczne jest przejściowe powiększanie deficytu budżetowego. Przej- ściowe, gdyż w dłuższej perspektywie czasowej osiągnięty zostanie wzrost docho- dów przedsiębiorców i pracowników, co spowoduje wzrost dochodów państwa z ty- ram podatków. Rosnące dochody państwa, przy malejących wydatkach na zasiłki dla bezrobotnych, pozwolą na stopniowe zamykanie luki (deficytu) budżetu pań- stwa, jego zrównoważenie i — wreszcie — osiągnięcie nadwyżki budżetowej, która zostanie przeznaczona na spłatę zaciągniętych w okresie recesji pożyczek. Przeciw- nicy teorii finansowania antycyklicznego zwracają uwagę na nieskuteczność stoso- wanych przez państwo narzędzi fiskalnych, czego przyczyną jest mln. efekt opóź- nień czasowych (między diagnozą a zastosowaną terapią). Zwracają też uwagę na niekorzystny wpływ ekspansji państwa na rynkach pożyczkowych, negatywny efekt wypychania prywatnych zasobów kapitałowych poza obieg gospodarczy. Zdaniem monetarystów — przeciwników teorii finansowania antycyklicznego — ekspansja wydatkowa państwa nie tylko nie prowadzi do złagodzenia cyklu koniunkturalnego, lecz przeciwnie, powoduje jeszcze większe zakłócenia w tym cyklu.

W praktyce polityka finansowania antycyklicznego sięga do narzędzi zarówno fiskalnych, jak i monetarnych. Wymaga to koordynacji aktywności władz fiskal- nych z aktywnością władz monetarnych. Do zagadnień tych jeszcze powrócimy w dalszej części pracy.

ROZDZIAŁ 5

PIENIĄDZ JAKO TWORZYWO ZJAWISK FINANSOWYCH

Funkcje pieniądza

Definiując naukę finansów, stwierdziliśmy, że tworzywem zjawisk finanso- wych jest pieniądz. Fakt ten zmusza do poświęcenia nieco większej uwagi pienią- dzowi. Dla naszych dalszych rozważań niezbędne jest zwłaszcza przypomnienie funkcji pieniądza oraz przedstawienie najważniejszych wydarzeń z historii pienią- dza. Pozwoli to lepiej zrozumieć charakter współczesnego pieniądza, a w konse- kwencji także naturę i specyfikę zjawisk finansowych.

Klasyczny pieniądz kruszcowy spełniał następujące funkcje:

1. miernika wartości,

2. środka wymiany,

3. środka płatniczego,

4. środka tezauryzacji (przechowywania bogactwa),

5. międzynarodowego środka płatniczego.

Ścisłe rozdzielenie funkcji pieniądza nie jest łatwe i poniekąd jest umowne, gdyż często pieniądz pełni kilka funkcji jednocześnie. Trudno jest wyobrazić sobie inne funkcje pieniądza w oderwaniu od pierwszej, podstawowej jego funkcji jako miernika wartości towarów i usług, które są przedmiotem wymiany za pomocą pie- niądza. Funkcja miernika wartości pozwala na wyrażanie wartości towarów w pieniądzu. Pieniądz staje się jednostką rozrachunkową, w której są określane ce- ny i prowadzone rozliczenia. W funkcji pieniądza jako miernika wartości istotne jest utrzymanie jego siły nabywczej, określanej przez ilość towarów, którą można nabyć za jednostkę pieniądza. Na wartość pieniądza (siłę nabywczą) ma wpływ re- lacja między wielkością obiegu pieniężnego a wartością masy towarów znajdują- cych się na rynku.

Podczas analizy funkcji pieniądza inaczej rozkłada się akcenty w konkretnych

127 Z historii pieniądza

sytuacjach, w których pieniądz występuje. I tak np. pieniądz w funkcji środka wy- miany charakteryzuje to, że jest on powszechnym ekwiwalentem w transakcjach kupna-sprzedaży towarów i usług. W ujęciu makroekonomicznym pieniądz cyrku- luje, łącząc się w strumienie pieniężne związane z różnymi operacjami rozliczenio- wymi. Liczbę obiegów, jaką dokonuje pieniądz w określonym czasie, czyli często- tliwość, z jaką w danym okresie jednostka pieniężna uczestniczy w transakcjach rozliczeniowych, nazywa się szybkością obiegu pieniądza.

Pieniądz w funkcji środka płatniczego występuje wtedy, kiedy reguluje się nim różne zobowiązania nie związane z zakupem towarów i usług. Są to przede wszystkim płatności dotyczące zaciąganych i spłacanych pożyczek, regulowania zobowiązań podatkowych, opłacania składek na ubezpieczenia gospodarcze i spo- łeczne.

Gromadzenie pieniędzy i kruszców poza obrotem gospodarczym, tzn. bez lo- kowania ich w instytucjach finansowych, jest związane z funkcją pieniądza jako środka tezauryzacji. Jest to proces, który prowadzi do zmniejszenia ilości pienią- dza w obiegu. Tezauryzacja może być symptomem braku zaufania społeczeństwa do instytucji finansowych w okresach kryzysu gospodarczego. Funkcja tezauryzacji jest niekiedy określana jako funkcja środka przechowywania bogactwa. Funkcja ta umożliwia wykorzystanie pieniądza w przyszłości, jeśli podmiot decyduje się na oszczędności pieniężne na przyszłe potrzeby.

Funkcja pieniądza jako międzynarodowego środka płatniczego oznacza, że pieniądz jednego kraju jest honorowany jako środek płatniczy w innym kraju. Funkcję taką pełni od dawna np. dolar amerykański, a także inne, tzw. twarde wa- luty. Podobnie jest z pieniądzem opartym na międzynarodowych umowach; takim pieniądzem są SDR (specjalne prawa ciągnienia), ECU, a obecnie euro.

Z historii pieniądza

Historia pieniądza stanowi odrębny i interesujący przedmiot badań nie tylko nauk ekonomicznych, lecz także nauk społecznych, politycznych i innych. Należy od razu dodać, że jest to temat obszerny, co jest oczywiste, gdyż przez pryzmat pie- niądza można obserwować historię cywilizacji, rozwój ekonomiczny świata i po- szczególnych krajów.

Pozostawiając zatem na boku szczegółowe rozważania z zakresu historii pie- niądza, zwrócimy uwagę na najważniejsze wydarzenia, które doprowadziły pie- niądz i system monetarny do obecnych kształtów. W tablicy 5.1 przedstawiono naj- ważniejsze etapy rozwoju pieniądza.

Na podstawie danych zawartych w tablicy 5.1 spróbujemy uchwycić najważ- niejsze cechy ewolucji pieniądza i jej skutki dla pieniądza znanego nam obecnie.

Najważniejsze etapy rozwoju pieniądza

Wydarzenie		Kraj (obszar, miasto)	Okres (rok, wiek)	Uwagi
1		2	3	4
l'.	Kształtowanie się pieniądza kruszcowego	Egipt	III tysiąclecie p.n.e.
2.	Powstanie systemu monetarnego w starożytności	państwa-miasta Grecji	VII wiek p.n.e.
3.	Wprowadzenie systemu waluty srebrnej	Europa	około 800 roku	reforma Karola Wielkiego
4.	Pojawienie się pieniądza papierowego	Chiny	IX wiek
5.	Powstanie weksla handlowego	państwa-miasta wło- skie	XII wiek
6.	Powstanie bimetali/mu	Florencja, Wenecja	1252, 1284	floren (srebrny) we Florencji dukat (złoty) w Wenecji
7.	Działalność kilku mennic	Polska	XIII i XIV wiek	największa w Krakowie
8.	Powstanie Banku Szwecji	Szwecja	1668
9.	Powstanie pieniądza papierowego ery nowożytnej	kolonie angielskie w Ameryce Północnej	1690
10.	Powstanie Banku Anglii	Anglia	1694
11.	Funkcjonowanie systemu pieniężnego opartego na jednym meta- lu — złocie	Anglia	początek XVIII wieku
12.	Ustalenie stałej relacji pieniądza złotego do pieniądza srebrnego (21 srebrnych szylingów za 1 złotą gwineę)	Anglia	1717	ustawa parlamentu określająca maksymalną relację 1:15,21 (złota gwinea do srebrnego szylinga)
13.	Powstanie Mennicy Warszawskiej	Polska	1765	scentralizowanie działalności menniczej

14.	Wprowadzenie systemu waluty złotej (gold standard)	Anglia	1816	w miejsce złotej gwinei wpro- wadzono złotego suwerena, który zawierał 7,98 g czystego złota (parytet ten był utrzymy- wany do 1931 roku)
15.	Powstanie Banku Polskiego w Warszawie	Polska	1828	w roku 1886 Bank Polski zo- staje zlikwidowany, a jego ma- jątek przejmuje rosyjski Bank Państwa
16.	Uznanie biletów Banku Anglii za prawne środki płatnicze	Anglia	1833	bilety Banku Anglii były hono- rowane tak, jak pieniądz złoty
17.	Określenie wielkości emitowanych banknotów tylko do wartości posiadanego złota, z wyjątkiem emisji fiducjarnej, dla której zabezpieczeniem był dług Skarbu Państwa	Anglia	1844	Akt Bankowy Peela
18.	Powstanie Łacińskiej Unii Monetarnej ■	Francja, Belgia, Wło- chy, Szwajcaria, Grecja (1869)	1865	celem porozumienia było utrzymanie i zapewnienie funk- cjonowania bimetalizmu; na skutek deprecjacji srebra i nie- honorowania monet w 1921 ro- ku Unia przestała istnieć
19.	Wprowadzenie systemu waluty złotej	Rzesza Niemiecka	1873
20.	Wprowadzenie systemu waluty złotej	Stany Zjednoczone	1900
21.	Utworzenie Systemu Rezerwy Federalnej	Stany Zjednoczone	1914	system pełni funkcję banku centralnego
22.	Zawieszenie wymienialności banknotów na złoto	powszechnie	1914-1918
23.	Formalny zakaz emisji banknotów przez banki komercyjne	Anglia	1921

cd. tab!. 5.1
1		2	3	4
24.	Powstanie Banku Polskiego SA	Polska	1924	był to Bank Centralny odrodzo- nej Rzeczypospolitej
25.	Zerwanie z wymienialnością banknotów na złoto	Niemcy, Anglia, kiaje skandynawskie	1931	Anglia ponadto obniżyła pary- tet o 40%
26.	Tworzenie się systemu pieniężnego manipulowanego	kraje kapitalistyczne	1934	po Wielkim Kryzysie lat 1929-1933
27.	Porozumienie w sprawie kontroli (usztywnienia) kursów walutowych	Stany Zjednoczone, Francja, Anglia	1936
28.	Układ w Bretton Woods (Konferencja Walutowo-Finansowa Narodów Zjednoczonych)	Stany Zjednoczone (udział 44 państw)	1944	utworzenie Międzynarodowe- go Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Od- budowy i Rozwoju
29.	Powstanie Narodowego Banku Polskiego	Polska	1945	NBP jako monobank
30.	Powstanie Europejskiej Unii Płatniczej	siedziba: Paryż — przystąpiło 18 kra- jów kapitalistycznych	1950	zniesienie ograniczeń dewizo- wych w obrocie gospodarczym państw członkowskich
31.	Powstanie kart płatniczych	Stany Zjednoczone	1950
32.	Powstanie Europejskiego Układu Walutowego	siedziba: Paryż — przystąpiło 16 pań- stw Europy Zachodniej	zawarty w 1955, działający od 1958	EUW powstał w miejsce Euro- pejskiej Unii Płatniczej; współ- praca banków centralnych kra- jów członkowskich miała słu- żyć zarówno liberalizacji stosunków handlowych i płat- niczych, jak i utrzymywaniu zewnętrznej wymienialności walut oraz ich stabilności

I

waiuu uiat 1^11 SiaUllllOSCI

33.	Powstanie Europejskiego Banku Inwestycyjnego	siedziba Bruksela	1958
34.	Powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej	Rzym (początkowo przystąpi- ło 6 państw)	1957	idea EWG to stworzenie zjed- noczonej Europy oraz wspólne- go rynku i wspólnych instytucji
35.	Powstanie Raportu Wernera	Haga	1969	raport zakładał wprowadzenie unii ekonomicznej i monetarnej od 1989 roku
36.	Zawieszenie wymienialności złota na dolar amerykański	Stany Zjednoczone	1971	spadek rezerw złota
37.	Powstanie Europejskiego Funduszu Współpracy Monetarnej	Europa Zachodnia	1972	działał krótko z powodu kryzy- su naftowego w latach 1973-1974
38.	Powstanie Europejskiego Systemu Monetarnego	Europa Zachodnia — przystąpiło 8 państw EWG	1978
39.	Powstanie ECU	Europa Zachodnia	1979	międzynarodowa jednostka wa- lutowa wprowadzona wraz zESM
40.	Powstanie Raportu Delorsa	Madryt	1989	raport stwierdzał, że zrealizowa- nie idei zawartej w Raporcie Wernera wymaga stworzenia jednolitego obszaru monetarnego
41.	Nadanie autonomii Narodowemu Bankowi Polskiemu	Polska	1989	powstanie dwuszczebłowego systemu bankowego: bank cen- tralny-banki komercyjne
42.	Powstanie Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (zrzeszającego 50 państw)	siedziba Londyn	1991

1		2	3	4
43.	Traktat z Maastricht	Holandia — podpisany przez 15 państw	1992	powstanie Unii Europejskiej; postanowienie stworzenia unii ekonomicznej i walutowej
44.	Powstanie Europejskiego Instytutu Monetarnego	Europa	1994
45.	Powstanie Europejskiego Banku Centralnego	siedziba Frankfurt n. Menem	1998	likwidacja Europejskiego Insty- tutu Monetarnego
46.	Rozpoczęcie działalności Europejskiego Systemu Banków Cen- tralnych		1999
47.	Powstanie euro	objęto 11 państw, które przystąpiły do Unii Go- spodarczej i Walutowej (do wspólnej waluty nie przystąpiły: Dania, Gre- cja, Szwecja i Wielka Brytania); od 2001 roku do strefy euro dołączyła Grecja	1999	nowa waluta europejska — od 1.01.1999 do 31.12.2001 jako pieniądz bezgotówkowy; od 1.01.2002 euro staje się prawnym środkiem płatniczym, natomiast od 1.07.2002 jedy- nym środkiem płatniczym kra- jów Unii Gospodarczej i Walu- towej"

" Okres od 1 stycznia 2002 roku do 30 czerwca 2002 roku obejmuje proces wycofywania walut narodowych 11 państw Unii Gospodarczej i Walutowej. Źródło: N. Angel, The Story of Money, Frederick A. Stokes Co., New York 1929; R. Domaszewicz, Finanse krajów kapitalistycznych, PWE, Warszawa 1985; M. Friedman, A.J. Schwartz, A Monetary History of the United States, 1867-1960, Study by National Bereau of Economic Research, Princeton University Press, Prin- ceton 1963; M. Friedman, Intrygujący pieniądz. Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1994; J.K. Galbraith, Pieniądz. Pochodzenie i losy, PWE, Warszawa 1982; E. Gibbon. Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, PIW, Warszawa 1975; J. Giuseppi, The Bank of England, Evans Brothers, London 1966; N.G.L. Hammond, Dzieje Grecji, PIW, War- szawa 1977; Leksykon finansów, PWE, Warszawa 2001; C. Leszczyńska, Rzut oka na dzieje banku centralnego w Polsce, NBP, Warszawa 1998; Mala Encyklopedia Ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974; A. Mullineux, Do We Need the Bank of England, „Lloyds Bank Review" 1985, July; The Money Encyclopedia, H. Rachlin (ed.), Harper and Row Publishers, New York 1982; Pieniądz, w: Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996; L. Oręziak, Euro nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999; P. Schaal, Pieniądz i polityka pieniężna, PWE, Warszawa 1996.

1. Pieniądz powstał i rozwinął się jako skutek gospodarki towarowej, w której spełniał funkcję miernika wartości wymiennej, a następnie funkcję środka płatni- czego.

2. Pieniądz rozwinął się jako szczególny towar, mający specyficzne cechy, które umożliwiały mu pełnienie jego funkcji. W rozwoju pieniądza ważną rolę ode- grały kruszce szlachetne, zwłaszcza złoto.

3. Wielość kruszców, z których bito monetę, a zwłaszcza system bimetalizmu i złoto, srebro) wywołały zjawisko psucia monety, czyli obniżania zawartości dane- go metalu w monecie, co przyczyniło się do tego, że pieniądz gorszy wypierał z obiegu pieniądz lepszy (prawo Kopernika i Greshama). Psucie monety powodo- wało zmianę relacji między walutą złotą a srebrną, a to z kolei utrudniało posługi- wanie się pieniądzem. Dlatego też w dziejach pieniądza wielokrotnie były podej- mowane próby zapobiegania zjawisku psucia pieniądza, ale próby te wcześniej czy później kończyły się niepowodzeniem¹.

4. W historii pieniądza widoczna jest wyraźnie skłonność do zwiększania ilości pieniądza w obiegu, w stopniu przewyższającym jego pokrycie (źródło, zabezpiecze- nie). Wyrazem tego było nie tylko psucie monety, lecz także pojawienie się pieniądza papierowego, początkowo w pełni wymienialnego na złoto, a następnie zwiększanie ilości pieniądza ponad miarę. Motywem takiej działalności był zysk bankierów, a później banków handlowych. Negatywne skutki tych zjawisk (bankructwa, inflacja, chaos społeczny i gospodarczy) legły u podstaw bankowości centralnej.

¹ Dobrym tego przykładem jest powstała w 1865 roku Łacińska Unia Monetarna, która polegała na tym, że tworzące ją państwa: Belgia, Francja, Szwajcaria, Włochy i Grecja (dołączyła do Unii w 1869 roku), stosujące dwukruszcowy system walutowy (bimetalizm) oparty na franku równym 100 centymów, zobowiązały się do utrzymywania relacji między walutą złotą a walutą srebrną w sto- sunku 1:15,5. System przewidywał istnienie prawnego środka płatnicznego w postaci monet głównych, którymi były monety złote o wysokich nominałach oraz srebrne pięciofrankówki, a także monet po- bocznych o nominale niższym niż pięciofrankówki. Mogły one być bite — obok pieniądza zdawkowe- go tłoczonego ze srebra — z niklu i brązu. Na podstawie zawartej umowy kraje członkowskie wybijały bez ograniczeń monety — głównie złote — o największych nominałach i srebrne pięciofrankówki. W stosunku do monet pomocniczych ustalane były kontyngenty. Postępujące procesy deprecjacji srebra zmusiły Unię do wprowadzenia kontyngentów dla srebrnych monet zdawkowych, a następnie dla srebr- nych pięciofrankówek. Wobec pogłębiającego się chaosu pieniężnego, w 1878 roku wydano nakaz wstrzymania wybijania srebrnych monet pięciofrankowych, co upodobniło je do monet zdawkowych i doprowadziło do powstania systemu zwanego bimetalizmem ułomnym. Podczas I wojny światowej srebrne pięciofrankówki zaczęły w ogromnych ilościach trafiać do Szwajcarii, gdyż jedynie ten kraj re- spektował ustaloną w Unii relację złota do srebra. Sytuacja taka groziła jednak destabilizacją szwajcar- skiego systemu monetarnego, wobec czego Szwajcaria wprowadziła zakaz przywozu srebrnych pięcio- frankówek, a później także zdawkowych srebrnych monet belgijskich. Faktycznym kresem porozumie- nia zawartego między krajami Unii był moment, w którym szwajcarskie instytucje finansowe przestały przyjmować srebrne pięciofrankówki państw Unii oraz zdawkowe monety belgijskie. Łacińska Unia Monetarna przestała istnieć w 1921 roku (zob. np. Mała encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974, s. 84).

5. W związku z procesami wzrostu gospodarczego świata, zasoby złota nie

mogły zapewnić podaży niezbędnej ilości pieniądza. W związku z tym w historii pieniądza występował też stopniowy proces demonetyzacji złota, co ostatecznie na- stąpiło w 1971 roku².

6. ² Skutkiem zawieszenia wymienialności dolara amerykańskiego było tzw. Porozumienie Smith- sońskie (Smithsonian Agreement) — nazwa pochodzi od Smithsonian Institute w Waszyngtonie, gdzie Grupa Dziesięciu zawarła porozumienie 18 grudnia 1971 roku, a więc po zawieszeniu przez rząd Stanów Zjednoczonych wymienialności dolara na złoto w stosunkach oficjalnych (15 maja 1971 roku). Celem porozumienia była próba ratowania systemu walutowego z Bretton Woods. Na mocy Porozumienia Smithsońskiego nastąpiła dewaluacja dolara amerykańskiego w stosunku do złota o 7,8%, do 38 doi. za uncję. W wyniku porozumienia rozszerzone zostały granice wahań parytetowych (wąż walutowy) z 1% do 2,25%. W celu ratowania dolara amerykańskiego, którego słaba pozycja wynikała m.in. z trudności bilansu płatniczego, na podstawie Porozumienia Smithsońskiego zawieszony został 10-procentowy na- rzut na towary importowane przez Stany Zjednoczone. Porozumienie było wyrazem determinacji utrzy- mania stałych kursów walutowych. Jednakże wobec pojawiających się problemów z deficytem bilansów płatniczych krajów wysoko uprzemysłowionych i przy słabnącej pozycji dolara amerykańskiego Poro- zumienie Smithsońskie nie wytrzymało próby czasu, upadło w marcu 1973 roku, kiedy świat wkroczył w nową erę płynnych kursów walutowych.

   W przeszłości w stosunkach międzynarodowych dominującą rolę odgrywał dolar amerykański, co jest związane z potęgą gospodarki amerykańskiej. Po II woj- nie światowej w miarę rozwoju gospodarek innych krajów również ich waluty były honorowane przez uczestników transakcji międzynarodowych. Waluty te stały się, podobnie jak dolar amerykański, przedmiotem handlu. Ze względu na fakt, że zja- wisko to miało miejsce w Europie, dla walut tych przyjęto określenie eurowalut. Eurowaluty są to waluty poszczególnych krajów, stanowiące przedmiot obrotu po- za krajem pochodzenia. Stosownie do tego funkcjonowały — do czasu wprowadze- nia euro — np. rynek euromarek, czyli marek niemieckich we Francji, rynek euro- dolarów, czyli rynek dolarów amerykańskich w Niemczech, we Francji itd. Euro- waluty stworzyły eurorynek, którego rozmiary są obecnie szacowane na kilka tysięcy bilionów dolarów, przy czym główną erowalutą jest dolar amerykański (eu- rodolar). Sytuacja na rynku eurowalut ulegnie zmianie w miarę okrzepnięcia euro.

7. Rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych wywoływał nie- ustanne problemy z kursami walutowymi. Problemy te starano się rozstrzygnąć przez tworzenie rozwiązań instytucjonalnych, porozumień, umów między krajami. Ukoronowaniem tego procesu jest powstanie strefy euro, do której należy obecnie 12 państw wchodzących w skład Unii Europejskiej.

8. Miejsce złota jako źródła współczesnego pieniądza zajął pieniądz państwo- wy papierowy (substancjonalny), oparty na zaufaniu. Jedynym zabezpieczeniem te- go pieniądza są towary i usługi, które można nabyć za posiadane znaki pieniężne. Fakt ten nakłada na państwo, a ściślej na władze monetarne kraju, szczególną od- powiedzialność za stan pieniądza i — szerzej — sfery finansowej gospodarki.

Charakterystyka współczesnego pieniądza

Na podstawie dotychczasowych rozważań, a zwłaszcza omówionych w niniej- szym rozdziale funkcji pieniądza oraz zarysie jego historii, można przystąpić do bardziej szczegółowej charakterystyki współczesnego pieniądza. Chodzi zwłaszcza I odpowiedź na podstawowe pytania: czym dzisiaj jest pieniądz, jakie jest jego źró- dło, jakie ma zabezpieczenie.

Interesującą metodą charakterystyki współczesnego pieniądza może być meto- da negatywnej selekcji głównych cech, które pieniądz utracił w procesie dziejo- wym. Współczesny pieniądz nie jest więc — jak to bywało dawniej — pieniądzem złotym albo pieniądzem kruszcowym. Znajdujący się w obiegu pieniądz papierowy nie jest też banknotem, chociaż ze względu na tradycję, często na papierowych zna- kach pieniężnych można spotkać nazwę „banknot". Tymczasem w klasycznej po- staci, tzn. w warunkach pieniądza kruszcowego, banknot był wymieniany na złoto.

Czym zatem jest współczesny pieniądz? Spróbujmy zidentyfikować najważ- niejsze cechy współczesnego pieniądza. Współczesny pieniądz jest:

1. papierowy,

2. państwowy,

3. zabezpieczony towarami i usługami (pieniądz substancjonalny),

4. kredytowy (żyrowy).

Pieniądz papierowy — ta cecha pieniądza jest związana z faktem, że pieniądz nie ma już żadnego związku ze złotem. Jego fizyczną postać przybiera kawałek pa- pieru, któremu nadano cechy pieniądza, przez oparcie go na przymusie prawnym, jako obowiązującego w danym kraju środka płatniczego.

W przeszłości emisji pieniądza papierowego towarzyszyło zjawisko dualizmu pieniężnego, polegające na tym, że pieniądz papierowy był emitowany nie tylko przez bank, lecz także przez Skarb Państwa, w postaci asygnat, które miały moc zwalniania ze zobowiązań. Prowadziło to do chaosu pieniężnego, zjawisk inflacyj- nych, odmowy honorowania pieniądza skarbowego jako środka zapłaty itd. Z tych właśnie względów dualizm pieniężny został zarzucony. W obecnym systemie pie- niężnym pieniądz papierowy jest emitowany przez jeden ośrodek, którym jest bank centralny państwa. Pieniądz papierowy jest niewymienialnym na złoto znakiem wartości, któremu państwo nadało przywilej prawnego środka płatniczego. Z tej ce- chy pieniądza papierowego wynikają możliwości pełnienia wszystkich funkcji pie- niądza, które zostały wymienione wcześniej. Oprócz pieniądza papierowego w obiegu znajduje się także pieniądz zdawkowy, który ułatwia rozliczenia i zawie- ranie transakcji pieniężnych. Fakt cyrkulacji w obiegu pieniężnym monet (pienią- dza zdawkowego) nie zmienia papierowego charakteru współczesnego pieniądza.

Monety są używane jedynie ze względów praktycznych. Nazwa pieniądza często nawiązuje do tradycji pieniężnych w poszczególnych krajach.

Papierowego charakteru pieniądza nie podważa fakt istnienia w obiegu pienią- dza bezgotówkowego i tzw. surogatów pieniądza, np. czeków. Pieniądz bezgotów- kowy stanowi formę występowania pieniądza, którego źródłem jest państwowy pie- niądz papierowy. Związek ten zostanie wyjaśniony w dalszej części naszych rozwa- żań, podczas omawiania mechanizmu kreacji pieniądza we współczesnych systemach monetarnych.

Co znaczy stwierdzenie, że funkcjonujący dzisiaj pieniądz jest pieniądzem państwowym? Odpowiedź na tak postawione pytanie tkwi właśnie w fakcie, że gwarantem pieniądza papierowego jest państwo. Dlatego też niekiedy spotyka się określenie, że pieniądz współczesny jest pieniądzem instytucjonalnym. O ile w przypadku pieniądza opartego na kruszcu jego wartość była zabezpieczona przez złoto czy srebro, o tyle w przypadku pieniądza papierowego konieczna jest instytu- cja o najwyższym autorytecie — państwo, gwarantujące:

1) autentyczność znaków pieniężnych;

2. honorowanie znaków pieniężnych przez uczestników obrotu pieniężnego, a szerzej gospodarczego;

3. możliwość nabycia przez posiadacza pieniądza papierowego różnych towa- rów i usług zaspokajających potrzeby ludzkie.

Takie rozumienie współczesnego pieniądza wprowadza ważną cechę zaufania jego posiadacza do instytucji emitującej pieniądz. Zaufanie to polega w pierwszej kolejności na tym, że posiadacz danej kwoty będzie mógł za nią kupić użyteczne dobro, a w dalszej kolejności na tym, że posiadane pieniądze nie będą tracić na wartości w wyniku ewentualnych podwyżek cen zakupywanych dóbr i usług.

Zaufanie do pieniądza ma wymiar psychologiczny, co nakłada na państwo (wła- dze monetarne) szczególną odpowiedzialność za zabezpieczenie pieniądza papiero- wego. Posiadacze pieniądza stają się — w ostatecznym rozrachunku — wierzyciela- mi państwa, chociaż w życiu codziennym pieniądzem posługują się podmioty obrotu gospodarczego, co oznacza, że zobowiązania pieniężne powstają i są regulowane bez bezpośredniego udziału państwa. Państwo odpowiada za pieniądz jako taki, a więc za zabezpieczenie pieniądza towarami i usługami. Z takiego charakteru pieniądza wyłania się istotny problem zgodności jego wartości nominalnej z wartością sub- stancjonalną. Zachowanie tej zgodności jest trudne ze względu na dającą się empi- rycznie stwierdzić tendencję do zwiększania ilości pieniądza w stosunku do wartości masy towarowej oraz dostępnych usług, czego przejawem są zjawiska inflacyjne.

W historii pieniądza substancjonalne podejście nie zawsze znajdowało zwo- lenników. Przykładem tego jest nominalistyczna teoria pieniądza, zgodnie z którą istotę pieniądza stanowi nie jego wartość wewnętrzna (materia), ale jego wartość abstrakcyjna, oparta na powszechnej akceptacji oraz zaufaniu. Takie podejście do pieniądza można znaleźć jeszcze w czasach antycznych. Najstarsze wyjaśnienie no-

innalistycznej teorii pieniądza daje teoria konwencyjna, której podstawy zbudował Arystoteles, a w średniowieczu wśród jej przedstawicieli byli scholastycy. Później ic grona jej wyznawców dołączyli: J. Locke, G. Montanari i B. Davanzati.

Współczesny pieniądz ma wprawdzie charakter państwowy, ale państwo nie iserze bezpośredniej odpowiedzialności za skutki posługiwania się pieniądzem przez podmioty gospodarcze. Odpowiedzialność ta spoczywa na podmiotach syste- ru ekonomicznego, które zawierają różne transakcje, np. kupna-sprzedaży towa- rów czy usług, zaciągania i spłacania pożyczek, regulowania zobowiązań pienięż- r< ch wobec władz publicznych (podatki, składki na ubezpieczenie społeczne itd.).

Pieniądz kredytowy (żyrowy) oznacza, że źródłem pieniądza jest kredyt ban- sowy. Pieniądz ten znany jest też jako pieniądz banków komercyjnych (pieniądz ?ankowy). Podstawą jego tworzenia są wkłady depozytowe różnych podmiotów, ^łaszczą ludności, przy czym banki komercyjne mają przywilej pomnażania ilości pieniądza w stosunku do przyjmowanych depozytów. Przywilej ten jest — w określonych warunkach — czynnikiem sprzyjającym rozwojowi procesów re- alnych w gospodarce (wzrostu gospodarczego), ale jednocześnie rodzi wiele proble- mów poznawczych i praktycznych.

Jednym z trudniejszych pytań stawianych ekonomistom jest pytanie o źródła pieniądza, skoro nie są nimi kruszce. Ekonomista jest nieco poirytowany prostym na pozór pytaniem: „Skąd tak naprawdę biorą się pieniądze?". Pytanie to wcale nie est bezzasadne, jeśli dodamy, że w życiu gospodarczym obserwujemy zjawisko cu- downego rozmnażania się pieniądza. Odpowiedź, że źródłem pieniądza są mennica państwowa i wytwórnia papierów wartościowych, które działają w imieniu państwa banku centralnego), nie jest w pełni satysfakcjonująca, jeżeli uwzględni się fakt, że ■ obiegu pieniężnym zdecydowanie przeważająca część pieniądza ma formę pie- niądza bezgotówkowego, idealnego, którego nie można zobaczyć, dotknąć.

Pytanie: „Skąd się biorą pieniądze?", prowokuje do głębszej analizy zjawiska kreacji dzisiejszego pieniądza.

₅i ■Mr

Kreowanie współczesnego pieniądza Założenia ogólne

W celu zrozumienia mechanizmu powstawania współczesnego pieniądza nale- ży przyjąć następujące założenia.

1. Pieniądz ma charakter papierowy i jest emitowany przez państwo, a ściślej przez bank centralny państwa.

2. W rozliczeniach pieniężnych nie ma bezwzględnej potrzeby posługiwania się pieniądzem fizykalnym (papierowym, bilonem), gdyż nie jest to ani praktyczne, ani bezpieczne.

3. Z wymienionych wyżej powodów różne transakcje gospodarcze można rozliczać za pomocą pieniądza istniejącego w postaci idealnej, abstrakcyjnej, przez dokonywanie zapisów na rachunkach bankowych kontrahentów.

4. Pieniądz banku centralnego jako pieniądz oficjalny jest — w danym okresie — tylko w części wydatkowany na zakup towarów i usług. Oznacza to, że pewną część pieniądza oficjalnego, papierowego podmioty oszczędzają.

5. Ze względu na ewentualność deprecjacji wartości pieniądza (także z innych powodów) pieniądze nie wydatkowane, czyli zaoszczędzone, podmioty oddają na przechowanie bankom komercyjnym.

6. Banki pełnią funkcję pośrednika między podmiotami, które powierzają im swoje oszczędności, a podmiotami, które zgłaszają popyt na te oszczędności, gdyż chcą wydawać — z różnych względów — więcej pieniędzy niż wynika to z osią- ganych przez nie dochodów.

7. Procesy przyjmowania i wycofywania (podejmowania) depozytów oszczęd- nościowych, w gospodarce o rozwiniętych stosunkach pieniężnych, przybierają skalę masową w tym sensie, że część podmiotów lokuje swoje oszczędności w ban- kach, a część wyciąga oszczędności z banków.

8. Obserwowanie stosunków pieniężnych pozwala na dostrzeżenie istotnej prawidłowości. Wartość pieniędzy oddawanych przez oszczędzające podmioty do dyspozycji banków komercyjnych znacznie przewyższa wartość pieniędzy wypła- canych przez banki komercyjne tytułem zwrotu powierzonych im oszczędności.

5,4.2

Kreacja pieniądza w ujęciu kontowym

Przedstawimy obecnie proces tworzenia pieniądza w systemie waluty złotej, czyli w warunkach, w których źródłem pieniądza było złoto lub inaczej, cyrkulują- cy w obiegu pieniądz miał pokrycie w złocie.

³ Metodę prezentacji mechanizmu kreacji pieniądza przy wykorzystaniu kont księgowych można uznać za kanon nauki finansów (zob. np. R. Domaszewicz, Finanse w gospodarce rynkowej, Akademia Ekonomiczna, Kraków 1991; P. Schaal, Pieniądz i polityka pieniężna, PWE, Warszawa 1996; A. Kaź-

W procesie tworzenia pieniądza istotną rolę odegrali złotnicy, którzy oprócz wykonywania swojej profesji przyjmowali na przechowanie złoto, głównie ze względów bezpieczeństwa. Dla potwierdzenia faktu oddania do depozytu określo- nej ilości kruszcu złotnicy wydawali certyfikaty, zwane także kwitami depozytowy- mi. Operacje te i następne zaprezentujemy w formie zapisów na kontach, stosowa- nych w księgowości³.

Sytuacja I ilustruje skutki, dla złotników oraz dla przedsiębiorców, oddania do depozytu złota o wartości 500 jednostek monetarnych. W bilansie złotników nastą- pił przyrost 500 jednostek złota, ale równocześnie nastąpiło zwiększenie zobowią- zań, czyli pasywów, również o 500 jednostek monetarnych, które przyjęły postać wystawionych przez złotników kwitów depozytowych. Z kolei w bilansie przedsię- biorców nastąpiła zmiana struktury aktywów. Wartość złota oddanego do przecho- wania ma znak ujemny, ale w to miejsce przedsiębiorcy otrzymali kwity depozyto- we o wartości 500 jednostek monetarnych.

W miarę przyjmowania złota do przechowywania złotnicy zauważyli, że war- tość oddawanego złota przewyższała wartość złota odbieranego na podstawie wy- stawionych przez nich kwitów depozytowych. W związku z tym złotnicy doszli do wniosku, że część złota można pożyczyć przedsiębiorcom, bez niebezpieczeństwa naruszania wypłacalności, gdyż prawdopodobieństwo, że wszyscy posiadacze kwi- tów depozytowych przyjdą w tym samym czasie odebrać swoje złoto, było niewiel- kie. W związku z tym złotnicy, w wyniku udzielania pożyczek przedsiębiorcom, przekształcili się w bankierów. Skutki takiej działalności złotników zostały przed- stawione na poniższych kontach (sytuacja II).

Przedsiębiorcy, pożyczając złoto, musieli poświadczyć tę operację dokumenta- mi zwanymi wekslami. Na skutek udzielonej przez złotników (bankierów) pożyczki w złocie zmieniła się struktura aktywów, ilość złota u bankierów uległa zmniejsze- niu — w naszym przykładzie — o 250 jednostek złota monetarnego, ale nastąpił przyrost, również o 250 jednostek monetarnych, weksli stanowiących potwierdze- nie i zabezpieczenie zawartej transakcji. Działalność bankierów nie miała, rzecz ja- sna, charakteru charytatywnego, lecz była zorientowana na osiąganie zysku z otrzy- mywanego od przedsiębiorców procentu. Dla uproszczenia rozważań dochody z ty- tułu udzielanych pożyczek, podobnie jak i odsetki za oddawane do dyspozycji bankierów złoto, pomijamy w naszym przykładzie.

Następny etap w rozwoju pieniądza jest związany z faktem, że uczestnicy ob- rotu gospodarczego i pieniężnego zaczęli rezygnować z posługiwania się złotem podczas zaciągania i spłacania pożyczek. Istotną rolę w tym procesie odegrały względy praktyczne i niedogodności w posługiwaniu się złotem. W pierwszym okresie zobowiązania i należności zaczęto regulować za pomocą kwitów depozyto- wych, co miało tę wadę, że kwity były wystawiane imiennie. Z tych względów ban- ki, na podstawie albo posiadanego złota, albo posiadanych kwitów depozytowych wymienialnych w każdej chwili na złoto, zaczęły emitować szczególny rodzaj pa- pieru wartościowego — banknot. Cechą charakterystyczną banknotu było to, że jego posiadaczem mógł być każdy człowiek (podmiot gospodarczy). Dla bankiera nie miał znaczenia fakt, w jakich okolicznościach i z jakiego tytułu dany podmiot wszedł w posiadanie banknotu. Najważniejszą charakterystyczną cechą banknotu było to, że stanowił on zobowiązanie banku emitującego banknot do wymiany na złoto — na żądanie — według parytetu jednostki monetarnej.

W konsekwencji bankier przeistoczył się w instytucję finansową, mającą przy- wilej emitowania banknotów. Banknoty pełniły identyczne funkcje jak złoto, a zwłaszcza stanowiły środek płatniczy. Przedsiębiorcy nie musieli już pożyczać złota, wystarczyło, że pożyczali od banku banknoty, a dla potwierdzenia tej pożycz- ki wystawiali bankowi weksel. Kształtowanie się stosunków między bankiem a przedsiębiorcą znajduje wyraz w bilansach tych podmiotów, co ilustrują poniższe konta (sytuacja III).

W sytuacji III zwraca uwagę fakt, że wyemitowane banknoty stanowią dla banków zobowiązania (pasywa), co jest o tyle zrozumiałe, że banknoty te będą mu- siały być odkupione od ich właścicieli w zamian za złoto. Dla przedsiębiorców z kolei banknoty są aktywami, którymi mogą się posługiwać dla zwiększania pro- dukcji, regulowania zobowiązań itd.

Fakt, że wielkość (wartość) przechowywanego przez banki złota przewyższała znacznie wartość wydawanego właścicielom złota, po przedstawieniu przez nich wyemitowanych wcześniej przez bank banknotów, skłonił banki do ekspansji, czyli emisji dodatkowych banknotów nie mających pokrycia w złocie.

W opisanym poniżej przypadku — w konwencji zapisów na kontach — przyjęliśmy założenie, że wartość wyemitowanych przez bank banknotów wzrasta o 500 jednostek, czyli do 750 jednostek monetarnych. Co więcej, bezpośrednie za- bezpieczenie banknotów w złocie posiadanym przez bank wynosi już jedną trzecią znajdujących się w obiegu banknotów. Pozostałą część zabezpieczenia emisji bank- notów stanowią weksle przedsiębiorstw.

Sytuacja IV
Aktywa	BANK		Pasywa
Złoto	250	Banknoty	750
Weksle
przedsiębiorstw	500
Ogółem	750	Ogółem	750
Aktywa PRZEDSIĘBIORSTWO			Pasywa
Złoto	250	Zobowiązania
Banknoty	750	wekslowe	500
		Kapitał własny	500
Ogółem	1 000	Ogółem	1 000

Sytuacja IV obrazuje rozpoczęcie procesu odrywania się pieniądza od złota. W naszym przykładzie nastąpił wzrost obiegu pieniężnego do 1000 jednostek, gdyż przedsiębiorstwo już dysponowało 250 jednostkami monetarnymi. Oznacza to dwu- krotny wzrost obiegu w stosunku do sytuacji wyjściowej, w której w obiegu znaj- dowało się 500 jednostek złota monetarnego. W życiu gospodarczym proces ten się nasilał, aż do całkowitego zerwania więzi pieniądza ze złotem, co nastąpiło defini- tywnie w 1971 roku.

Zauważmy, że w naszym przykładzie ekspansja emisyjna banków jest nakie- rowana na przedsiębiorstwa, które — czego u nas nie widać — efektywnie wyko- rzystują zaciągane pożyczki. Wyrazem tego jest pojawienie się w pasywach przed-

siębiorstw pozycji „Kapitał własny", która oznacza, że osiągane zyski są zatrzymy- wane w przedsiębiorstwie, powiększając jego kapitał własny.

Popyt na pożyczki zgłaszają nie tylko przedsiębiorstwa. Również państwo, al- bo ze względu na prowadzoną politykę niezrównoważonych budżetów, albo z uwa- gi na bieżące trudności płatnicze, jest zmuszone pożyczać od banków. Pożyczki te w systemie waluty złotej mogą być dokonywane bądź w formie złota monetarnego, bądź w banknotach. W naszym przykładzie państwo zgłosiło popyt na pożyczki w wysokości 100 jednostek monetarnych. Popyt ten został zaspokojony przez wy- pożyczenie 50 jednostek złota monetarnego oraz przez banknoty, również o wartoś- ci 50 jednostek monetarnych. Zabezpieczeniem udzielonej państwu przez banki po- życzki są wyemitowane obligacje. Stosunki finansowe między bankiem a pań- stwem zostały przedstawione w sytuacji V.

Sytuacja V

Aktywa	BANK		Pasywa
Złoto	-50	Banknoty	+50
Obligacje
skarbowe	+100
Aktywa	SKARB PAŃSTWA		Pasywa
Złoto	+50	Obligacje
Banknoty	+50	skarbowe	+100

Po operacji pożyczkowej dla państwa bilans banku przedstawia się następują- co (sytuacja VI):

Sytuacja VI

Aktywa	BANK		Pasywa
Złoto	200	Banknoty	800
Weksle
przedsiębiorstw	500
Obligacje
skarbowe	100
Ogółem	800	Ogółem	800

W bilansie banku zwraca uwagę dalsze zmniejszenie się rezerw złota w sto- sunku do banknotów znajdujących się w obiegu. Jest to wynikiem z jednej strony pożyczenia złota państwu, a z drugiej strony dalszej emisji banknotów przez bank.

Zauważmy, że w opisywanej sytuacji już tylko jedna czwarta banknotów ma bez- pośrednie pokrycie w złocie znajdującym się w banku. Pośrednie pokrycie w złocie mają weksle przedsiębiorstw (250 jednostek monetarnych) oraz obligacje skarbowe t50 jednostek monetarnych). Banknoty o wartości 300 jednostek monetarnych nie mają żadnego pokrycia w złocie. Znalazły się one w obiegu przy założeniu, że wła- ściciele nie zgłoszą się po złoto w tym samym czasie. W analizowanym przykładzie widać też, że kolejną przyczyną powiększania się obiegu pieniężnego — u nas wielkości banknotów — jest popyt zgłaszany ze strony państwa.

W poniższych zestawieniach przedstawione zostały także stany bilansów przedsiębiorstw oraz państwa, po zakończonych operacjach.

Aktywa	PRZEDSIĘBIORSTWO		Pasywa
Złoto	250	Zobowiązania
Banknoty	750	wekslowe	500
		Kapitał własny	500
Ogółem	1 000	Ogółem	1 000
Aktywa	SKARB PAŃSTWA		Pasywa
Złoto	50	Zobowiązania
Banknoty	50	z tytułu obligacji	100
Ogółem	100	Ogółem	100

W przedstawionym przykładzie kreowania pieniądza traktowaliśmy banki jako jednorodny podmiot. Uproszczenie to pozwoliło pokazać mechanizm ekspansji pie- niężnej przez bank in abstracto. Współczesny pieniądz jest tworzony w bardziej złożony sposób. Wynika to zwłaszcza z faktu, że w obiegu pieniężnym znajdują się dwa rodzaje pieniądza: państwowy pieniądz papierowy, czyli pieniądz banku cen- tralnego, oraz pieniądz banków komercyjnych. Zmusza to do bardziej analityczne- go podejścia do kreacji pieniądza.

Kreacja pieniądza

w ujęciu sformalizowanym

Punktem wyjścia analizy pieniądza w ujęciu sformalizowanym jest stwierdze- nie, że system bankowy ma budowę dwuszczeblową: bank centralny-banki komer- cyjne. Stosownie do tego w obiegu będą się znajdować pieniądz banku centralnego oraz pieniądz banków komercyjnych.

Podstawą kreacji pieniądza w ujęciu najszerszym jest pieniądz banku central- nego, który jest traktowany jako baza monetarna. Pełni on podobną funkcję jak zło- to w systemie waluty złotej. Baza monetarna stanowi podstawę powiększania obiegu pieniężnego, czyli zwiększania podaży pieniądza, gdyż przyjmuje się, że część bazy monetarnej ma formę depozytów, czyli oszczędności. Założenie to po- zwoli bankom komercyjnym na kreowanie pieniądza w postaci udzielanych kredy- tów. Wynika stąd, że wielkość podaży pieniądza jest uzależniona od wielkości bazy monetarnej oraz tzw. mnożnika bazy monetarnej.

Istotna trudność kontroli procesów kreacji pieniądza polega na tym, że w rze- czywistości banki komercyjne tworzą rozbudowaną sieć, w ramach której dokonuje się swobodny przepływ pieniądza gotówkowego, co prowadzi do zacierania granicy między wkładem pierwotnym a wkładem wtórnym. Jest to jedna z przyczyn wspo- mnianego wcześniej cudownego rozmnażania się pieniądza.

Załóżmy, że dana osoba ma wolną gotówkę, czyli pieniądz papierowy pań- stwowy, oraz że wpłaca ją do banku komercyjnego. W wyniku tej wpłaty bank otwiera rachunek, na którym pojawia się wkład pierwotny. Bank zakłada, że klient będzie utrzymywał ten wkład przez pewien okres. W rzeczywistości mamy do czy- nienia z nieustającymi aktami wpłat i wypłat depozytów, ale z przewagą wpłat, co oznacza, że rezerwy gotówkowe banku komercyjnego wzrastają. Dokonanie wpłaty przez klienta banku oznacza — z punktu widzenia osoby wpłacającej — przekształ- cenie się pieniądza gotówkowego w pieniądz bezgotówkowy, depozytowy, wkłado- wy. Konsekwencją przyjęcia gotówki od klienta powinno być ulokowanie jej na ko- rzystniejszych warunkach niż warunki, na jakich bank przyjął gotówkę od klienta. Utrzymywanie nadmiernych rezerw gotówkowych oznacza dla banku stratę. Stąd bank, przyjmując wkład od klienta, uzyskuje prawo do udzielania kredytu na pod- stawie pieniądza banku centralnego. Dla zachowania bezpieczeństwa wypłacalności bank musi utrzymywać pewną rezerwę obowiązkową ustalaną przez bank central- ny. Kredyty udzielane przez banki komercyjne mają zazwyczaj formę bezgotówko- wą. Oznacza to, że kredytobiorca może regulować swoje zobowiązania wobec kon- trahentów za pomocą poleceń przelewów na ich rachunki bankowe.

Koncepcja podaży pieniądza może być różna, na co już zwracaliśmy uwagę. Do analizy mechanizmu kreacji pieniądza konieczne jest zatem precyzyjne określe- nie tej kategorii (wielkości). Podaż pieniądza jest równoznaczna z agregatem pie- niężnym M2, na który się składają:

(5.1) (5.2)

Łatwo zauważyć, że na wielkość podaży pieniądza istotny wpływ będą wy- bierały depozyty, czyli ta część pieniądza banku centralnego, która przyjmie postać : >zczędności ulokowanych w bankach komercyjnych. Zależność tę przedstawia po- niższy wzór:

gdzie:

(5.3)

• podaż pieniądza,

• mnożnik bazy monetarnej.

Na bazę monetarną składają się: gotówka będąca poza kasami bankowymi, czyli pieniądz znajdujący się w obiegu, oraz rezerwy obowiązkowe banków komer- cyjnych, co można zapisać następującym wzorem:

gdzie:

(5.4)

• 

  gotówka poza systemem bankowym (w cyrkulacji),

• rezerwy obowiązkowe banków komercyjnych w banku centralnym.

W celu obliczenia wartości mnożnika bazy monetarnej konieczne jest ustalenie relacji między podażą pieniądza a bazą monetarną, co przedstawia następujący wzór:

(5.5)

Jest oczywiste, że możliwości ekspansji kredytowej (pieniężnej) banków ko- mercyjnych będą uzależnione od tego, czy depozyty ludności i podmiotów gospo- darczych będą miały charakter a vista czy terminowy. W pierwszym podejściu roz- ważymy tylko wkłady a vista. Podejście to — wywodzące się od M. Friedmana i A. Schwarza — pozwala rozwinąć równanie (5.5) następująco:

(5.6)

Kolejnym czynnikiem, który musimy uwzględnić w opisie mechanizmu kre- acji pieniądza przez banki komercyjne, są rezerwy. Dla sprawnej obsługi klientów wystarczy wprawdzie utrzymywać tylko część rezerw w stosunku do wkładów, ale stan rezerw i ich rodzaje nie pozostają bez wpływu na możliwości ekspansji kredy- towej lub ograniczania akcji kredytowej.

Rezerwy banków komercyjnych można ująć w następujący wzór:

(5.7)

154 Pieniądz jako tworzywo zjawisk finansowych

• rezerwy nadobowiązkowe,

• rezerwy pożyczone.

Banki muszą utrzymywać rezerwy w stosunku do depozytów na żądanie oraz depozytów terminowych, co zostało zapisane w postaci następujących formuł:

(5.8) (5.9)

gdzie — wskaźniki rezerw na żądanie i rezerw terminowych łącznie od- noszące się do

K. Brunner i A. Melzer rozwinęli wzór obliczania mnożnika bazy monetarnej przez uwzględnienie rodzajów rezerw. Po rozwinięciu przybiera on postać:

(5.10)

Wśród depozytów lokowanych w bankach szczególna rola przypada depozy- tom na żądanie. Ich prawidłowe oszacowanie pod względem stabilności stanowi ważny czynnik dla ustalania wielkości udzielanych kredytów. Z tego względu for- mułę (5.10) podzielimy przez wielkość depozytów na żądanie

(5.11)

W wyniku przekształcenia równania otrzymujemy wskaźniki ważne dla wiel- kości podaży pieniądza:

• 

  wskaźnik gotówkowy,

• wskaźnik depozytów terminowych,

• wskaźnik rezerw nadobowiązkowych banków komercyjnych w banku centralnym,

• wskaźnik rezerw pożyczonych przez banki komercyjne od banku centralnego.

Wśród otrzymanych wskaźników na uwagę zasługuje zwłaszcza wskaźnik go- tówkowy, który informuje o skłonności podmiotów do utrzymywania zasobów go- tówkowych w formie depozytów na żądanie. Wskaźnik ten oddziałuje wprost pro- porcjonalnie na wielkość mnożnika bazy monetarnej, a ten z kolei na wielkość po- daży pieniądza.

Po uproszczeniu równania (5.11) otrzymujemy następujący wzór na mnożnik bazy monetarnej:

(5.12)

(5.13)

Z przedstawionego wzoru wynika, że wielkość kreacji pieniądza przez banki komercyjne jest wprost proporcjonalna do wysokości rezerw gotówki, a odwrotnie proporcjonalna do stopy niezbędnych rezerw. Oznacza to, że możliwości udzielania kredytów są tym większe, im niższa jest stopa rezerw obowiązkowych. W polityce rezerw banki kierują się ustaleniami co do wielkości rezerw obowiązkowych doko- nanych przez bank centralny. Jeśli stopa rezerw obowiązkowych wynosi np. 5%⁴, a wkład pierwotny klienta 1000 zł, to minimalne gotówkowe rezerwy obowiązkowe wyniosą 50 zł, co oznacza, że bank może udzielić kredytu na kwotę 950 zł. Przy tak niskim wskaźniku rezerw obowiązkowych banki mogą się wykazywać znaczną ekspansją kredytową.

Kończąc dotychczasowe rozważania na temat podaży pieniądza, dokonamy obliczenia jej wielkości na poniższym przykładzie.

164

Pieniądz jako tworzywo zjawisk finansowych

_5.5

Euro — droga do wspólnej waluty Historia integracji walutowej

Do najważniejszych wydarzeń w dziejach pieniądza można zaliczyć związanie go ze złotem, a następnie zerwanie więzi z tym kruszcem. Wydarzeniem o podob- nym ciężarze gatunkowym jest niewątpliwie wdrożona w ostatnich latach idea utworzenia wspólnej waluty. Osiągnięcie tego celu nie było łatwe. Historia powsta- wania euro pokazuje to, na co wielokrotnie zwracaliśmy uwagę, ścisłą więź współ- czesnego pieniądza z gospodarką.

Idea stworzenia wspólnej waluty, która przyjęłaby postać Unii Ekonomicznej i Monetarnej, nie zrodziła się wraz z powstaniem Europejskiej Wspólnoty Gospo- darczej, która została powołana do życia na mocy Traktatu Rzymskiego w 1957 ro- ku. Traktat zawierał postanowienie, według którego cele EWG mogły być osiągane przez zbliżanie się polityki gospodarczej krajów członkowskich. Polityka gospodar- cza jest tutaj szeroko rozumiana i należy do niej również polityka walutowa. Nie- mniej jednak postanowienie Traktatu Rzymskiego, że polityka kursowa powinna być przedmiotem wspólnej troski, nie było realizowane.

Koncepcja unii walutowej narodziła się po raz pierwszy w końcu lat sześćdzie- siątych, kiedy to wystąpiły kryzysy w międzynarodowym systemie walutowym. Kryzysy te naruszały fundamenty układu z Bretton Woods, a doprowadziły m.in. do dewaluacji marki niemieckiej oraz franka francuskiego. Do idei utworzenia unii — oczywiście w szerszym znaczeniu — powrócono na szczycie w Hadze w 1969 ro- ku. Rok ten przyjmuje się za rozpoczynający proces tworzenia unii gospodarczej i walutowej. Na szczycie w Hadze został zaprezentowany raport opracowany przez ówczesnego premiera i ministra finansów Luksemburga Pierre'a Wernera. Raport zawierał projekt utworzenia unii gospodarczej i walutowej opartej na wspólnej po- lityce monetarnej oraz na scentralizowaniu polityki fiskalnej. Niemniej jednak w raporcie nie pojawiła się koncepcja wspólnej waluty. Projekt zawarty w raporcie został zaakceptowany na szczycie w Paryżu w 1972 roku, a termin zakończenia tworzenia unii miał przypaść na 1980 rok.

Na skutek kryzysów, jakie pojawiły się z początkiem lat siedemdziesiątych (kryzys w międzynarodowym funduszu walutowym oraz kryzys naftowy) plan P. Wernera nie został zrealizowany.

131

Euro — droga do wspólnej waluty

Europejski System Walutowy

W roku 1977 prezydenci Francji i Niemiec zaproponowali utworzenie strefy stabilizacji kursów walutowych w Europie. W dniu 13 marca 1979 roku ustanowio- no Europejski System Walutowy (ESW) oraz w jego obrębie Mechanizm Kursów Walutowych, którego celem była stabilizacja kursów walutowych dwunastu człon- ków ESW. Zasady ESW zostały przedstawione w porozumieniu zawartym przez banki centralne krajów wchodzących w skład systemu walutowego. W systemie funkcjonowała zasada, według której kursy rynkowe walut krajów mogły się zmie- niać tylko w określonych granicach wokół bilateralnych kursów centralnych, usta- lanych na podstawie wspólnych decyzji. Granice te wynosiły ±2,25%, a dla krajów słabszych ekonomicznie ±6%. Obowiązkiem banków centralnych było podejmowa- nie interwencji w celu utrzymania kursów rynkowych w tych przedziałach⁵.

Europejski System Walutowy nie przewidywał wprawdzie utworzenia wspól- nej waluty, ale w jego ramach posługiwano się ECU (European Currency Unit — Europejską Jednostką Walutową). W dniu powstania systemu składała się ona z 9 następujących walut: franka belgijskiego, franka francuskiego, franka luksem- burskiego, funta brytyjskiego, funta irlandzkiego, guldena holenderskiego, korony duńskiej, lira włoskiego oraz marki niemieckiej. W roku 1984 do koszyka dołączo- no drachmę grecką, a w 1989 roku pesetę hiszpańską oraz escudo portugalskie. ECU stanowiła stały punkt odniesienia dla walut narodowych oraz była jednostką obliczeniową w operacjach finansowo-kredytowych.

Europejski System Walutowy istniał do połowy 1996 roku i stanowił ważny etap w drodze do unii gospodarczej i walutowej, natomiast ECU funkcjonowała do końca 1998 roku.

Raport Delorsa i Traktat z Maastricht