Istota kategorii finansowych

Przedmiotem badań nauki finansów są kategorie finansowe. Kategorie in ab- stracter mają zasadnicze znaczenie w teorii poznania⁴⁹. Ze względu na mnogość i różnorodność zachodzących wokół nas zjawisk, nadanie im cech wspólnych, czyli kategoryzowanie, jest pierwszym warunkiem poznawania rzeczywistości. Wyod- rębnienie kategorii finansowych spośród innych kategorii otaczającej nas rzeczywi- stości, a zwłaszcza rzeczywistości gospodarczej, pozwala na ściślejsze określenie przedmiotu nauki finansów. Badanie kategorii finansowych umożliwia zrozumienie natury zjawisk finansowych.

Na kategorie finansowe składa się wiele pojęć finansowych wyodrębnionych ze względu na specyficzne cechy. Wspólnym mianownikiem kategorii finansowych jest pieniądz. Ich rozróżnienia dokonuje się na podstawie kryteriów podmiotowych, przedmiotowych, funkcjonalnych, zależności (w tym zależności przyczynowo-skut- kowych) względem innych pojęć itp. Kategorie finansowe mogą występować w postaci abstrakcyjnej i konkretnej. Przykładami abstrakcyjnej formy kategorii fi- nansowych są dochód, procent, cena, zysk, podatek, opłata, dochód, kredyt. W uję- ciu konkretnym kategorii finansowych wyróżnia się instrumenty finansowe, np. in- strumenty podatkowe (stawki, skale, ulgi), cenowe, kredytowe. Kategorie finanso- we umożliwiają poznanie istoty i treści ekonomicznej, społecznej oraz politycznej zjawisk finansowych.

W dotychczasowym procesie dziejowym, w którym ważną rolę odgrywały pieniądz i finanse, wykształciło się wiele kategorii finansowych. Ich przegląd ułat- wi ich pogrupowanie. Kategorie finansowe można podzielić na:

1. przychodowe,

2. dochodowe,

3. wydatkowo-kosztowe,

4. dłużne,

5. podatkowe.

Podział kategorii finansowych może być dokonywany według różnych kryte- riów. Dla naszych rozważań przyjęliśmy podział zaprezentowany na rysunku 3.1.

^{Kategorie przychodowe}

3.2.1 Cena

Cena jest złożoną kategorią ekonomiczną i społeczną. Jest ona przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin, z teorią ekonomii na czele. W teorii finansów ce- na odgrywa ważną rolę, dlatego że jako kategoria pieniężna wywołuje różne zjawi- ska finansowe. Cena wyraża w pieniądzu wartość towaru, usługi, wartość innego pieniądza (waluty), czynników wytwórczych. Dla zjawisk finansowych podstawo- we znaczenie mają nie sama cena, ale przede wszystkim mechanizm kształtowania się cen oraz skutki stosowania cen przez podmioty gospodarcze.

Znaczenie kategorii cen określają ich funkcje. W teorii finansów występują m.in. następujące funkcje cen:

• przychodowa (dochodowa), alokacyjna,

• redystrybucyjna, motywacyjna,

• informacyjna,

• agregacyjna.

Przychodowa (dochodowa) funkcja cen polega na tym, że ceny są narzę- dziem rynkowej weryfikacji działalności gospodarczej prowadzonej przez podmio- ty. Efektywna cena wpływa bezpośrednio na wielkość przychodów (ceny sprzeda- wanych towarów i usług) — z jednej strony, oraz na wielkość poniesionych kosz- tów (ceny nabywanych czynników produkcji) — z drugiej strony. Nadwyżka przychodów nad poniesionymi kosztami wytworzenia dóbr i usług przyjmuje postać dochodu pieniężnego podmiotu gospodarującego. Ceny w funkcji przycho- dowej (dochodowej) wpływają więc bezpośrednio na poziom dochodu podmiotów gospodarczych.

Alokacyjna funkcja cen dotyczy ich roli w podziale dochodu narodowego, gdyż poprzez ceny dokonywana jest alokacja towarów i usług. W zależności od kształtowania się ogólnego poziomu cen oraz relacji cen poszczególnych rodzajów (grupy) towarów i usług podmioty partycypują w ostatecznym zużyciu dochodu na- rodowego. Znaczenie alokacyjnej funkcji cen jest zauważalne zwłaszcza przy zmia- nach relacji cen poszczególnych rodzajów (grup) towarów i usług. Zmiany te wpły- wają na realny udział podmiotów w dochodzie narodowym. Alokacyjna funkcja cen jest ściśle związana z wysokością dochodów pieniężnych do dyspozycji pod- miotów gospodarczych. Ceny oraz dochody do dyspozycji podmiotów tworzą łącz- nie pieniężny mechanizm podziału produktu krajowego brutto (dochodu narodowe- go w wyrazie rzeczowym).

Redystrybucyjna funkcja cen polega na ich wykorzystywaniu nie tylko jako uniwersalnego narzędzia podziału dochodu narodowego, lecz także jako narzędzia redystrybucji dochodów podmiotów. Ta funkcja cen pełniona jest za pomocą róż- nych metod, jak np. zamrożenie cen, które może dotyczyć wszystkich towarów i usług albo ich części. Zamrożenie cen wywołuje efekt redystrybucji dochodów, je- żeli nie towarzyszy temu zamrożenie dochodów (płac). Skala redystrybucji oraz ro- dzaje podmiotów, których dotyczy redystrybucja poprzez ceny, są przede wszyst- kim uzależnione od polityki dochodowej. Inną metodą wykorzystywania cen do re- dystrybucji dochodów jest różnicowanie cen przez nakładanie większych lub mniejszych podatków na towary i usługi, w ceny których podatki są wliczane. Ce- nowy efekt redystrybucyjny występuje także wówczas, gdy państwo dotuje określo- ne towary (np. ceny żywności) i usługi (np. ceny usług transportu publicznego).

Motywacyjna funkcja cen polega na wywoływaniu reakcji podmiotów gospo-