Inne instrumenty rynku pieniężnego

Charakteryzując najważniejsze instrumenty finansowe, będące przedmiotem transakcji na rynku pieniężnym, nie można pominąć takich instrumentów, jak: bon komercyjny, certyfikat depozytowy czy akcept bankierski. Bon komercyjny jest papierem wartościowym, w którym emitent (bank, przedsiębiorstwo) potwierdza zaciągnięcie pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu wraz z należnymi odsetkami w określonym terminie (krótszym niż 1 rok). Bon jest instrumentem zbliżonym do

obligacji, różniącym się okresem wymagalności (wykup obligacji następuje nie wcześniej niż po upływie 1 roku). Certyfikat depozytowy jest dokumentem, w którym potwierdza się zdeponowanie danej sumy pieniężnej według określonej stopy procentowej i na określony czas. Akcept bankierski stanowi zobowiązanie banku dłużnika do zapłacenia określonej kwoty pieniężnej bankowi wierzyciela.

Wśród wielu instrumentów rynku pieniężnego zwracamy także uwagę na kon- trakty REPO i reverse REPO (zob. rozdział 12).

13.4

Instrumenty finansowe rynku kapitałowego

13.4.1

Ogólna charakterystyka obligacji

Przedmiotem obrotu na rynku kapitałowym są bądź wierzycielskie, bądź własnościowe instrumenty finansowe, których termin realizacji jest dłuższy niż 1 rok. Podstawowymi instrumentami tego rynku są obligacje i akcje, i właśnie te papiery wartościowe scharakteryzujemy.

Obligacje należą do najbardziej popularnych instrumentów dłużnych. Są for- mą zaciągania długu przez różne podmioty, takie jak: Skarb Państwa, władze mu- nicypalne, przedsiębiorstwa, banki. Cechą charakterystyczną obligacji jest to, że mają one z góry określony dochód (oprocentowanie). Z formalnego punktu widze- nia obligacja jest papierem wartościowym, który potwierdza wystąpienie stosunku wierzycielsko-dłużniczego. Emitent obligacji jest zobowiązany zarówno do wypła- cania odsetek w określonych z góry wysokości i terminach, jak i do zwrotu poży- czonej kwoty (kapitału) przez wykup obligacji, również w wyznaczonym z góry terminie. Niektórzy emitenci w warunkach emisji obligacji zobowiązują nabywcę do złożenia oświadczenia woli, co będzie się działo z kapitałem i odsetkami po okresie zapadalności obligacji. Możliwe są różne opcje w zależności od oferty emi- tenta oraz wyboru posiadacza obligacji. W przypadku obligacji skarbowych rocz- nych o stałym oprocentowaniu, emitowanych w Polsce w 1998 roku, ich nabywca miał prawo, w wyznaczonym przez emitenta okresie, odebrać zainwestowaną część wraz z należnymi odsetkami i wskazać, w które inne papiery skarbowe jego pienią- dze powinny być ulokowane. Jeśli takiego oświadczenia woli nie było, oznaczało to, że emitent miał prawo ulokować nie odebrane środki pieniężne w wybrany przez siebie rodzaj papierów wartościowych. W przypadku niektórych obligacji mogą występować inne niż pieniężne świadczenia na rzecz nabywcy, np. świadcze- nia rzeczowe polegające na dostawie towarów i usług.

Istnieje wiele możliwych do zastosowania podziałów obligacji. Ze względu na emitenta wyróżnia się:

obligacje Skarbu Państwa (skarbowe),

• obligacje władz samorządowych (municypalne),

• obligacje przedsiębiorstw niefinansowych,

• obligacje banków i innych instytucji finansowych,

obligacje fundacji i innych organizacji społecznych mających osobowość prawną.

Obligacje skarbowe i obligacje municypalne należą do najbardziej pewnych instrumentów lokowania wolnych środków pieniężnych, jednak ich oprocentowanie jest na ogół niższe w porównaniu z innymi obligacjami, gdyż ryzyko inwestora w przypadku tego instrumentu jest żadne albo niewielkie. Zachętą do inwestowania w obligacje władz publicznych są też preferencje podatkowe, polegające na zwol- nieniu od podatku całości lub części dochodu z obligacji.

Ze względu na nabywców obligacje dzielą się na:

obligacje oferowane wyłącznie osobom prywatnym, obligacje oferowane wyłącznie osobom prawnym (inwestorom instytucjo- nalnym),

obligacje dla nabywców krajowych, obligacje dla inwestorów zagranicznych.

Z punktu widzenia przeznaczenia zgromadzonych (wypożyczonych) środków rozróżnia się:

obligacje o ogólnym przeznaczeniu,

obligacje przeznaczone na ściśle określone cele, wynikające z prospektu emisyjnego.

Ze względu na okres wykupu obligacje dzielą się na:

• obligacje krótkookresowe, których okres wykupu jest krótszy niż 5 lat; obligacje średniookresowe, których okres wykupu mieści się między 5 a 10 latami;

• obligacje długoterminowe, których okres wykupu przekracza 10 lat; obligacje wieczyste, które nigdy nie podlegają wykupowi, gdyż ich nabyw- ca otrzymuje jedynie odsetki, zwane rentą wieczystą.

Przyjmując kryterium oprocentowania, można rozróżnić:

obligacje o stałym oprocentowaniu; > obligacje o zmiennym oprocentowaniu, zwane także obligacjami indekso- wanymi;

obligacje zerowe.

Obligacje zerowe (zerokuponowe) są rodzajem papierów wartościowych, któ- re nie przynoszą ich posiadaczom okresowego procentu (stąd ich nazwa; posiadacz nie może „odcinać kuponów").

Zasady wypłaty odsetek (kwartalnie, półrocznie, rocznie) są określone w wa- runkach emisji obligacji.

Ze względu na sposób wykupu obligacje dzielą się na:

obligacje podlegające wykupowi (umorzeniu), obligacje konwersyjne, obligacje opcyjne.

Sprzedaż obligacji następuje poprzez konsorcja emisyjne, które są zakładane przez banki komercyjne. Z punktu widzenia banku komercyjnego organizacja emi- sji obligacji jest rodzajem czynności bankowych, a operacje emisyjne mają charak- ter usługi bankowej świadczonej dla podmiotów⁶.

Można rozróżnić trzy typy konsorcjów bankowych:

1. Konsorcjum przejmujące to takie konsorcjum, w którym banki przejmują całość emisji. Podział emisji między bankami zależy od zawartego przez nie poro- zumienia.

2. Konsorcjum emisyjne to konsorcjum organizujące rozprowadzenie emisji między inwestorami.

3. Konsorcjum mieszane to konsorcjum łączące w sobie cechy konsorcjum przejmującego i konsorcjum emisyjnego. Banki przejmują całość emisji, by następ- nie rozprowadzić ją między inwestorami, a ta część emisji, która nie została nabyta, zostaje przejęta przez banki.

13«4»2

Obligacje skarbowe i obligacje municypalne

Obligacje skarbowe stanowią podstawowy instrument finansowania deficytu budżetowego i długu publicznego. Mogą być emitowane jako obligacje o stałym i zmiennym oprocentowaniu. Z reguły są im przypisane pewne przywileje, polega- jące np. na zwolnieniu z podatku dochodowego z tytułu procentu (dochodu z kapi- tału), możliwości odpisu od podstawy opodatkowania dochodów wydatków na za- kup obligacji (i innych walorów skarbowych).

⁶ W.L. Jaworski, Bankowość. Podstawowe założenia, Poltext, Warszawa 1998.

⁷ Więcej na ten temat w: S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Nauko- we PWN, Warszawa 2000.

O znacznej aktywności państwa polskiego na rynkach finansowych mogą świadczyć liczby i rodzaje wyemitowanych po 1990 roku obligacji⁷.

Obligacje municypalne (komunalne) są emitowane nie tylko przez władze lo- kalne, lecz także przez ich agencje (np. w Stanach Zjednoczonych), najczęściej w celu finansowania infrastruktury lokalnej (agencje te mogą również pożyczać na sfinansowanie krótkoterminowych zobowiązań, tj. bieżące remonty, wypłatę wyna- grodzeń, opiekę społeczną). Również w tym przypadku są możliwe pewne prefe- rencje podatkowe lub korzyści związane z użytkowaniem urządzeń powstałych dzięki wyemitowaniu obligacji. Proces emitowania obligacji municypalnych wystę- puje już w Polsce, ale na niewielką skalę. Dlatego przeglądu tych obligacji doko- namy na przykładzie rozwiniętych rynków finansowych. Do podstawowych rodza- jów obligacji municypalnych zaliczamy:

1. Obligacje ogólne (General Obligation Bonds) — są to obligacje spłacane z wpływów podatkowych, a zwłaszcza z podatku od nieruchomości (property tax)^&. Należą one do obligacji zabezpieczonych tzw. pełną wiarą (full faith), co oznacza zaufanie do emitenta, gdyż mogą być spłacane z każdego rodzaju wpływu podatko- wego. Nabywca odlicza od podatku odsetki bądź wartość obligacji wraz z odsetka- mi od zobowiązania podatkowego.

2. Obligacje przychodowe (dochodowe) na poczet przyszłych przychodów (Revenue Bonds) — są to obligacje emitowane w celu finansowania różnych projektów. Zakłada się, że dany projekt przyniesie dochód, który zostanie wykorzy- stany na zapłacenie wartości nominalnej obligacji oraz odsetek od obligacji. W przypadku gdy dany projekt nie przynosi oczekiwanego dochodu, jednostka samorządowa nie jest zobowiązana do pokrycia różnic ze swoich wpływów po- datkowych. W związku z tym, że obligacje przychodowe nie należą do tzw. zabez- pieczonych „pełną wiarą", są oprocentowane wyżej niż obligacje ogólne.

W Stanach Zjednoczonych obligacje przychodowe są emitowane w następują- cych kategoriach⁹:

⁸ Encyclopedia of Banking and Finance, G.G. Munn, F.L. Garcia, Ch.J. Woelfel (eds.), Bankers Publishing Co., Rolling Meadows, 111., 1991.

⁹ Tamże.

• Airport Revenue Bonds — obligacje finansujące budowę lotniska;

• College and University Revenue Bonds — obligacje finansujące budowę college'u i uniwersytetu;

• Hospital Revenue Bonds — obligacje finansujące budowę szpitala;

• Single-Family Mortgage Revenue Bonds — obligacje hipoteczne będące formą pożyczki na sfinansowanie budowy domu jednorodzinnego;

• Multi-Family Revenue Bonds — obligacje emitowane na sfinansowa- nie budowy domów wielorodzinnych dla emerytów i osób o niskich do- chodach;

Industrial Revenue Bonds — obligacje finansujące rozwój przemysłu; • Public Power Revenue Bonds — obligacje wyemitowane na budowę elek- trowni;

Resources Recovery Revenue Bonds — obligacje na sfinansowanie przero- bu surowców wtórnych oraz utylizacji odpadów; » Seaport Revenue Bonds — obligacje na sfinansowanie budowy portu mor- skiego;

Sports Complex and Convention Center Revenue Bonds — obligacje prze- znaczone na sfinansowanie budowy kompleksu sportowego; Students Loan Revenue Bonds — obligacje pożyczkowe dla studentów; Toll Road and Gas Tax Revenue Bonds — występują tu dwa typy obliga- cji: pierwszy na sfinansowanie budowy autostrad, mostów oraz tuneli; dru- gi, w którym przychody pochodzą z opłat pobieranych za wydawanie praw jazdy, rejestracje pojazdów oraz z podatku od paliw; Water Revenue Bonds — obligacje emitowane w celu sfinansowania budo- wy wodociągów, stacji oczyszczania itp.

Znaczenie obligacji dla finansowania deficytu budżetowego i długu publiczne- go wynika stąd, że są one trwalszym instrumentem, którym państwo (władze lokal- ne) może się posłużyć przy dokonywaniu wydatków nie znajdujących pokrycia w dochodach.

•t n ą *»

List zastawny

List zastawny jest rodzajem instrumentu dłużnego emitowanego przez insty- tucje (towarzystwa) kredytowe. Listy zastawne są sprzedawane na rynku pienięż- nym. Pieniądze pochodzące z ich sprzedaży są przeznaczane na finansowanie pro- jektów inwestycyjnych o wysokich nakładach oraz dłuższym okresie realizacji. Zgromadzone środki pieniężne mogą być też przeznaczane na pożyczki dla człon- ków towarzystw kredytu hipotecznego. Dla nabywcy stanowią jeden z najpewniej- szych instrumentów lokowania wolnych środków pieniężnych, gdyż ich zabezpie- czeniem są aktywa banków (towarzystw kredytowych) hipotecznych oraz majątek powstały w wyniku inwestycji. Posiadacz lista zastawnego uzyskuje prawo do sta- łego oprocentowania, którego podstawę stanowi wartość nominalna listu.

Formą listu zastawnego jest list kredytowy, który jest zobowiązaniem wystaw- cy do zapłaty należności albo pokrycia strat do wysokości gwarancji. Wystawcami listów kredytowych są banki albo towarzystwa kredytowe.

Mi /t% MM

ix a a

Akcje

Akcje należą do podstawowych instrumentów (papierów) wartościowych po- twierdzających udział danego podmiotu w majątku spółki akcyjnej. Dają one prawo do dywidendy oraz prawo do głosowania na walnym zebraniu akcjonariuszy. Duże znaczenie akcji wśród instrumentów finansowych wynika z faktu, że większość podmiotów gospodarczych jest zorganizowana w formie spółek akcyjnych.

Z prawnego punktu widzenia akcja to papier wartościowy, który stanowi¹⁰:

1) ułamkową część równomiernie podzielonego kapitału akcyjnego spółki;

2) określone uprawnienie i jednocześnie obowiązek akcjonariuszy względem przedsiębiorstwa;

3. dokument wystawiony przez spółkę akcyjną, inkorporujący określone prawa;

4. dokument legitymujący właściciela jako członka danej spółki.

Klasyfikacja akcji napotyka pewne trudności ze względu na wielość możli- wych do zastosowania kryteriów. Jednym z kryteriów są prawa przypisane do akcji jako papieru wartościowego. Prawa te mogą mieć charakter majątkowy oraz cha- rakter niematerialny, gdy dotyczą przywilejów decyzyjnych. Stosując kryterium praw przypisanych akcjom, można wyróżnić następujące ich rodzaje:

akcje zwykłe,

akcje uprzywilejowane,

akcje użytkowe.

Różnica między akcjami zwykłymi a akcjami uprzywilejowanymi polega na tym, iż z akcjami uprzywilejowanymi wiążą się pewne przywileje, np. większego prawa głosu, wyższej dywidendy, podziału majątku w przypadku likwidacji spółki. Zakres uprzywilejowania jest określony w statucie i ujęty w treści akcji. Warunkiem koniecznym uprzywilejowania akcji jest jej imienny charakter. Dodatkowo posiada- cze akcji uprzywilejowanych mają pierwszeństwo w podziale majątku likwidacyjne- go spółki wtedy, gdy nie wystarcza on na pokrycie nominalnej wartości wszystkich akcji. Szczególnym rodzajem akcji uprzywilejowanej jest złota akcja. Występuje ona w sprywatyzowanych spółkach, a jej posiadaczem jest państwo. Decyzje akcjo- nariuszy wymagają zgody właściciela złotej akcji. W ten sposób państwo może re- zerwować sobie prawo do kontroli sprywatyzowanego przedsiębiorstwa¹¹.

¹⁰ Prawo papierów wartościowych, praca zbiorowa pod red. S. Włodyki, Wydawnictwo Instytutu Prawa Spółek i Inwestycji Zagranicznych, Kraków 1992, s. 44-45.

¹¹ Zob. R. Koch, Słownik zarządzania i finansów. Narzędzia, terminy, techniki od A do Z, „The Fi- nancial Times przedstawia", Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1997, s. 306.

Akcje użytkowe powstają w przypadku bądź umorzenia części akcji dla zmniejszenia kapitału akcyjnego, bądź wcześniejszej spłaty kapitału. Posiadacz ta-

kiej akcji, nie mając prawa ani do otrzymywania dywidendy, ani do podziału pozo- stałego po likwidacji spółki majątku przed umorzeniem wszystkich akcji, ma prawo uczestnictwa w podziale nadwyżki zysków i nadwyżki sumy likwidacyjnej majątku na równi z posiadaczami akcji nie umorzonych. Właściciel akcji użytkowych ma również prawo do działań, przysługujących posiadaczom akcji zwykłych¹².