Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2002

Projekt okładki i strony tytułowej JERZY PIETRAS

Redaktor

AGNIESZKA KAJDA

Redaktor techniczny JOLANTA CZAPSKA

Korekta

MARIANNA ZAJĄC

© Copyright by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A. Warszawa 2002

Podręcznik akademicki dotowany

przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

ul. Canaletta 4,00-099 Warszawa

tel. (centrala) 827-80-01, fax 827-55-67

Isbn 83-208-1388-3

_{SPIS TREŚCI}

WSTĘP 13

Rozdział 1

PRZEDMIOT I METODA NAUKI FINANSÓW 17

1. Etymologia terminu „finanse" i główne etapy rozwoju finansów 17

2. Współczesne rozumienie finansów 21

1. Charakterystyka ogólna finansów 21

2. Finanse w ujęciu podmiotowym 22

3. Finanse w ujęciu przedmiotowym 24

4. Finanse w ujęciu instrumentalnym ' 24

5. Finanse w ujęciu funduszowym 25

1.3. Przedmiot badań nauki finansów 26

1.3.1. Zjawiska finansowe 26

Istota zjawisk finansowych 26

Klasyfikacja zjawisk finansowych 27

1.3.2. Stosunki finansowe 29

1.4. Metoda badań 29

1. Uniwersalne metody poznania naukowego 29

2. Metody prakseologiczne 31

Metoda porównywania nakładów z efektami 31

Metoda porównywania kosztów i korzyści 32

Metoda bilansowa . —33

1.4.3. Metody statyczne i metody dynamiczne 35

Metoda strumieniowa 35

Metoda zasobowa 37

Metoda stramieniowo-zasobowa 37

5. Model w nauce finansów 38

6. Systemowe podejście do zjawisk finansowych 40

7. Znaczenie eksperymentu w nauce finansów 42

8. Metoda prób i błędów 43

9. Ekonomiczna i społeczna treść zjawisk finansowych 44

SYSTEMATYKA DYSCYPLIN FINANSOWYCH 45

1. Ogólna charakterystyka dyscyplin finansowych 45

2. Rodzaje dyscyplin finansowych 46

1. Kryterium metody 46

2. Kryterium funkcji ekonomicznych 48

2.3. Finanse a inne nauki 54

1. Interdyscyplinarny charakter zjawisk finansowych 54

2. Finanse a nauki ekonomiczne 55

3. Finanse a matematyka 55

4. Finanse a socjologia 56

5. Finanse a psychologia 56

6. Finanse a etyka 57

Rozdział 3

KATEGORIE FINANSOWE 60

1. Istota kategorii finansowych 60

2. Kategorie przychodowe 61

1. Cena 61

2. Przychód pieniężny 64

3.3. Kategorie dochodowe 65

1. Dochód . 65

2. Zysk 67

3. Procent 67

4. Renta pieniężna 69

3.4. Kategorie wydatkowo-kosztowe 70

1. Wydatek 70

2. Koszt 70

3. Amortyzacja 71

5. Kategorie podatkowe . 73

6. Kategorie dłużne 74

1. Pożyczka pieniężna 74

2. Kredyt pieniężny 75

3. Deficyt finansowy 76

4. Dług finansowy 78

Rozdział 4

PRZEGLĄD WYBRANYCH TEORII FINANSÓW 82

1. Ogólna charakterystyka teorii finansów 82

2. Klasyczna teoria finansów 84

3. Liberalna teoria finansów 85

4. Teorie związane z podażą pieniądza 86

1. Koncepcja podaży pieniądza 86

2. Teoria bankowa 88

3. Teoria obiegowa 89

4. Teoria ilościowa 90

4.5. Teorie związane z popytem na pieniądz 92

1. Ogólna charakterystyka 92

2. Popyt na pieniądz w ujęciu J.M. Keynesa 93

3. Popyt na pieniądz w ujęciu W.J. Baumola i J. Tobina 98

4. M. Friedman i monetaryści 99

5. Ewolucja teorii popytu na pieniądz 101

4.6. Teoria finansowania anty cyklicznego 105

Rozdział 5

PIENIĄDZ JAKO TWORZYWO ZJAWISK FINANSOWYCH 108

1. Funkcje pieniądza 108

2. Z historii pieniądza 109

3. Charakterystyka współczesnego pieniądza 117

4. Kreowanie współczesnego pieniądza 119

1. Założenia ogólne 119

2. Kreacja pieniądza w ujęciu kontowym 120

3. Kreacja pieniądza w ujęciu sformalizowanym 125

5.5. Euro — droga do wspólnej waluty 130

1. Historia integracji walutowej 130

2. Europejski System Walutowy 131

3. Raport Delorsa i Traktat z Maastricht 131

4. Euro — wspólny pieniądz Unii Europejskiej 132

Rozdział 6

DZIAŁALNOŚĆ PODMIOTÓW SYSTEMU EKONOMICZNEGO

W WARUNKACH PIENIĘŻNYCH 134

6.1. Rzeczowo-pieniężny charakter procesu gospodarowania 134

2. Dwusektorowy model gospodarki 135

3. Podstawowe kategorie podmiotów systemu ekonomicznego ... 137

1. Gospodarstwa domowe 137

2. Przedsiębiorstwa 140

3. Państwo 144

6.4. Porównanie sytuacji podmiotów systemu ekonomicznego w wa- runkach pieniężnych 148

\

KRĄŻENIE PIENIĄDZA I DOCHODU

W GOSPODARCE NARODOWEJ 151

1. Statyczne i dynamiczne ujęcie gospodarki narodowej 151

2. Krążenie dóbr i dochodów w gospodarce narodowej 153

3. Krążenie dochodów w ujęciu rachunków narodowych 161

1. Ogólne zasady budowy rachunków narodowych 161

2. System rachunków narodowych 163

7.4. Podstawowe zależności finansowe w gospodarce w ujęciu ra- chunków narodowych 176

1. Kryterium wyodrębnienia sektorów 176

2. Znaczenie podziału gospodarki narodowej na sektory realne i sekto- ry finansowe 179

3. Związki między sektorami realnymi a sektorami finansowymi go- spodarki narodowej 181

PIENIĄDZ I CZAS 189

1. Czynnik czasu w działalności gospodarczej człowieka 189

2. Wartość pieniądza w czasie 189

3. Inflacja 193

1. Rodzaje inflacji 193

2. Skutki inflacji 195

Oczekiwania inflacyjne 195

Nawis inflacyjny i oszczędności wymuszone 197

8.4. Metody pomiaru zmian wartości pieniądza w czasie 198

1. Procent prosty 198

2. Procent składany 200

3. Wartość zaktualizowana 204

4. Wartość zaktualizowana netto 205

5. Wewnętrzna stopa zwrotu 207

8.5. Kilka zasad posługiwania się pieniądzem w czasie 207

OSZCZĘDNOŚCI PIENIĘŻNE 209

1. Ekonomiczny sens oszczędności 209

2. Pomiar oszczędności 214

3. Motywy gromadzenia oszczędności pieniężnych 215

4. Rodzaje oszczędności 217

Rozdział 10

TRANSFORMACJA OSZCZĘDNOŚCI W KAPITAŁ 221

1. Przyczyny transformacji 221

2. Transformacja bezpośrednia 222

3. Transformacja za pośrednictwem banków komercyjnych .... 224

4. Pozabankowi pośrednicy finansowi 227

1. Istota działalności pozabankowych pośredników finansowych . . . . 227

2. Towarzystwa ubezpieczeniowe 228

3. Towarzystwa powiernicze 230

4. Otwarte fundusze emerytalne 232

SYSTEM FINANSOWY 234

1. Istota systemu finansowego 234

2. Funkcje systemu finansowego 235

3. Elementy systemu finansowego 236

11.3.1. System bankowy 236

Bank centralny — charakterystyka ogólna 236

Narodowy Bank Polski jako przykład banku centralnego 240

Bank komercyjny 250

2. System finansów publicznych 258

3. System finansowy ubezpieczeń 261

POLITYKA FINANSOWA 265

1. Przedmiot polityki finansowej 265

2. Podmiot polityki finansowej 266

3. Cele polityki finansowej 269

1. Cele uniwersalne 269

2. Cele specyficzne 274

12.4. Rodzaje polityki finansowej 275

12.4.1. Polityka monetarna 275

12.4.2. Polityka fiskalna 279

Charakterystyka ogólna 279

Skutki redystrybucji dochodów przez państwo 284

Najnowsze trendy w polityce fiskalnej 288

5. Instrumenty polityki finansowej 293

6. Problem koordynacji polityki finansowej 294

Rozdział 13 " ~*

INSTRUMENTY FINANSOWE 296

1. Istota instrumentów finansowych 296

2. Rodzaje instrumentów finansowych 297

3. Instrumenty finansowe rynku pieniężnego 299

1. Bony skarbowe 299

2. Czek 301

3. Weksel 303

4. Inne instrumenty rynku pieniężnego 304

13.4. Instrumenty finansowe rynku kapitałowego 305

1. Ogólna charakterystyka obligacji 305

2. Obligacje skarbowe i obligacje municypalne 307

3. List zastawny .'. 309

4. Akcje 310

5. Certyfikaty inwestycyjne 311

13.5. Instrumenty finansowe rynku instrumentów pochodnych .... 311

1. Istota instrumentów pochodnych 311

2. Opcje 312

3. Kontrakty terminowe 313

4. Swap 314

5. Warranty 314

13.6. Instrumenty cenowe 315

1. Ogólna charakterystyka instrumentów cenowych 315

2. Rodzaje cen 315

13.7. Finansowe instrumenty rozliczeniowe 318

1. Istota finansowych instrumentów rozliczeniowych 318

2. Inkaso 318

3. Akredytywa 320

4. Konosament 321

5. Karty płatnicze 322

13.8. Instrumenty zaspokajające popyt na pieniądz 323

19 Rozdział 14

9 STRUKTURA FINANSOWA GOSPODARKI POLSKIEJ W OKRESIE

34 TRANSFORMACJI 325

58

^ 14.1. Czynniki kształtujące strukturę finansową gospodarki polskiej

_)Ą po 1990 roku 325

14.2. Charakterystyka podstawowych wielkości i wskaźników ekono- micznych oraz finansowych 326

^ 14.3. Monetyzacja gospodarki polskiej 333

14.4. System bankowy 337

^6 14.4.1. Ogólna charakterystyka struktury systemu bankowego 337

^7 14.4.2. Narodowy Bank Polski 340

*9 14.4.3. Banki komercyjne 342

^9 Rozwój ilościowy 342

U Zmiany własnościowe 346

)3 Działalność depozytowo-kredytowa 350

)4 Charakterystyka ogólna 350

)5 Depozyty złotowe 351

)5 Depozyty walutowe 354

*l Portfel banków komercyjnych 356

)9 14.5. Towarzystwa ubezpieczeniowe 358

L0 14.5.1. Rozwój ilościowy towarzystw ubezpieczeniowych 358

11 14.5.2. Wzrost wartości składek ubezpieczeniowych 360

11 14.5.3. Struktura rynku ubezpieczeniowego 361

11. 14.5.4. Wartość i struktura aktywów i pasywów sektora ubezpieczeniowego 363

12. 14.5.5. Portfel towarzystw ubezpieczeniowych 365

13. 14.6. Towarzystwa funduszy inwestycyjnych 367

14. 14.7. Towarzystwa funduszy emerytalnych 373

14. 14.8. Towarzystwa leasingowe 377

15. 14.9. Giełda papierów wartościowych 382

15 14.10. Struktura funduszy publicznych 388

15 14.10.1. Struktura dochodów publicznych 388

18 14.10.2. Struktura wydatków publicznych 391

18 14.10.3. Skonsolidowany bilans sektora finansów publicznych 394

L8 14.10.4. Państwowe fundusze celowe 395

20. 14.11. Dhig publiczny 397

21. 14.12. Bilans płatniczy 400

12

« BIBLIOGRAFIA 407

INDEKS 411

WSTĘP

Celem przyjętym przez autora jest przedstawienie podstawowej wiedzy z za- kresu finansów. Wraz z rozwojem stosunków rynkowych, w tym zwłaszcza stosun- ków pieniężnych, zainteresowanie finansami w naszym kraju stale rośnie. Chodzi o zainteresowanie zarówno wśród osób podejmujących studia ekonomiczne, praw- nicze i inne, jak i osób z szeroko pojmowanej praktyki. Książka może się również okazać przydatna dla osób, które na co dzień nie zajmują się finansami, ale chcą poznać tę naukę, a przez to lepiej zrozumieć istotę współczesnej gospodarki.

Niniejsza praca stanowi rezultat wieloletnich zainteresowań autora finansami, obserwacji zjawisk finansowych zachodzących we współczesnej gospodarce rynko- wej w ogóle, a także w warunkach przemian ustrojowych w Polsce, które obserwu- jemy od 1990 roku. Zostało w niej wykorzystane wieloletnie doświadczenie autora jako wykładowcy różnych przedmiotów finansowych.

Ideą książki jest przedstawienie wiedzy na temat finansów w wymiarze pod- stawowym, jednakże opis i analiza zjawisk finansowych dokonane zostały z róż- nych punktów widzenia. W pracy zawarto osiągnięcia teorii finansów, które stano- wią kanon wiedzy ekonomicznej.

W pracy dominuje konwencja teoretycznego opisu zjawisk finansowych, ich abstrakcyjnej analizy. Wyjątek od tej zasady stanowi ostatni rozdział książki, w któ- rym autor przyjął za cel pokazanie finansowej struktury gospodarki polskiej w okresie transformacji, a więc w latach 1990-2001. Podczas prezentacji zjawisk finansowych realnie występujących w gospodarce polskiej nawiązywano do wcześ- niejszych rozważań teoretycznych, co —jak można zakładać — pozwoli lepiej zro- zumieć współczesne finanse.

Podczas pisania pracy wykorzystany został dorobek myśli ekonomicznej i fi- nansowej, który jest przede wszystkim udziałem teorii zachodniej. W książce za- warto także dorobek polskiej myśli finansowej, powiększony istotnie w ostatniej

dekadzie. Intencją autora jest nawiązywanie do dzieł przetłumaczonych na język polski oraz do dzieł napisanych przez polskich ekonomistów i specjalistów z dzie- dziny finansów, aby wskazać Czytelnikowi źródła poszerzenia wiedzy w odniesie- niu do konkretnego zagadnienia.

Finanse są dyscypliną par excellence ekonomiczną, dlatego analizę zjawisk fi- nansowych powinno się wykonywać przez pryzmat treści ekonomicznej i społecz- nej tych zjawisk. Przedstawiana Czytelnikowi praca różni się od wielu publikacji z zakresu finansów, które ukazały się na polskim rynku wydawniczym. To, co jest najbardziej charakterystyczne dla metody zastosowanej podczas prezentacji nauki finansów w niniejszej pracy, to próba całościowego spojrzenia na zjawiska finanso- we, dostrzegania w nich istoty ekonomicznej i społecznej. Autor pracy chciał w ten sposób zdystansować się wobec modnego obecnie narzędziowego albo technicy- stycznego traktowania finansów. Podejście takie uważa on za błędne, gdyż prowa- dzi do zatracenia istoty zjawisk finansowych, ich obiektywnego charakteru i róż- nych skutków występowania tych zjawisk. Takie ujęcie finansów, często obserwo- wane w różnych publikacjach, stwarza iluzje, że w sferze finansów istnieje nieskrępowana swoboda, jeśli chodzi o posługiwanie się instrumentami finansowy- mi, oraz możliwość osiągnięcia niemal wszystkich celów. W tym nazbyt instrumen- talnym podejściu do finansów często zwraca uwagę odrywanie zjawisk finanso- wych od ich podłoża ekonomicznego i społecznego, co prowadzi zarówno rozwa- żania, jak i wyciągane z nich wnioski na manowce. Aby tego uniknąć, konieczne było sięgnięcie do metod poznania naukowego, a zwłaszcza do metod ekonomii po- litycznej. Dopiero takie podejście pozwoliło scharakteryzować podstawowe katego- rie finansowe, a następnie dokonać przeglądu najważniejszych teorii finansowych.

W odniesieniu do zjawisk finansowych naturalną rzeczą jest ich pomiar, po- szukiwanie związków i zależności o charakterze ilościowym. Podejście kwantyta- tywne do zjawisk finansowych znajduje w pracy stosowną, wysoką rangę.

Książka ma na celu rozbudzenie zainteresowania zagadnieniami finansowymi, co oznacza przyjęcie założenia, że Czytelnik sięgnie do dalszych pozycji literatury specjalistycznej. Jest to konieczne, gdyż finanse są dyscypliną szeroką. Występują wszędzie tam, gdzie pojawia się pieniądz. Od wieków ludność żyje w cywilizacji pieniądza, podatków, cen, inflacji, kredytu itd. Tak powszechne występowanie pie- niądza w różnych dziedzinach życia gospodarczego i publicznego czyni niemożli- wym uchwycenie i opisanie w jednej pracy wszystkich przejawów i skutków zja- wisk finansowych. Finanse, należąc do dziedziny nauk ekonomicznych, są przed- miotem zainteresowania wielu innych dyscyplin, takich jak prawo, nauki poli- tyczne, socjologia, matematyka, statystyka. Z tych właśnie względów książka ma stanowić punkt wyjścia pogłębionych studiów nad finansami, prowadzonych w róż- nych aspektach, zarówno na potrzeby poznawcze, jak i na potrzeby praktyczne.

Niniejsza praca stanowi — w jakimś sensie — kontynuację dzieła nieżyjącego już Profesora S. Bollanda, który poświęcił swoje naukowe życie badaniu zjawisk fi- nansowych i teorii finansów, co znalazło wyraz w wielu Jego publikacjach, zwłasz-

cza zaś w pracy Wstęp do nauki finansów. Autor pracy, jako wychowanek Profesora S. Bollanda, miał szansę korzystać z ogromnej wiedzy Profesora, obserwować Jego warsztat badawczy. Okoliczności te nie pozostały bez wpływu na rozumienie finan- sów i zastosowaną metodę badawczą w stosunku do zjawisk finansowych opisywa- nych oraz analizowanych w tej książce.

Autor wyraża wdzięczność Profesorowi Z. Fedorowiczowi za wiele cennych uwag, które okazały się wielce przydatne w nadaniu ostatecznego kształtu pracy.

Słowa podziękowania kieruję również do mgr A. Moździerz-Nowak oraz mgr K. Owsiak, które zadały sobie trud przygotowania książki do druku.

ROZDZIAŁ 1

PRZEDMIOT I METODA NAUKI FINANSÓW

1 mm

Etymologia terminu „finanse" i główne etapy rozwoju finansów

W celu wyodrębnienia danej dyscypliny naukowej spośród wielu nauk na ogół stosuje się dwa podstawowe kryteria¹:

• przedmiot badań, metodę badań.

Zanim przejdziemy do omówienia wymienionych kryteriów w odniesieniu do nauki finansów, zastanowimy się nad etymologią terminu „finanse".

Słowo to występuje w wielu głównych językach świata, co wskazuje na wspólne źródło jego pochodzenia. Tak jest istotnie, gdyż termin „finanse" ma swo- je korzenie w średniowiecznej łacinie. Pojęcie „finanse" wywodzi się od czasowni- ka „finire", które z czasem uległo przekształceniu w słowo „finare". Następnie po- jawiło się pojęcie „fmatio". Terminem tym określano orzeczenie sądowe kończące spór („finis"). Treścią orzeczenia sądowego była m.in. należność pieniężna, czyli „financia pecuniara", którą jedna osoba musiała przekazać na rzecz drugiej osoby albo jakaś osoba na rzecz panującego (państwa)². W wyniku postanowień sądu przeprowadzono więc operacje pieniężne. Prowadzi to do konstatacji, że termin „fi- nanse" jest nierozerwalnie związany z pieniądzem.

Historia pieniądza stanowi bardzo interesujący przedmiot badań dla wielu na- uk, gdyż pieniądz jest nieodłącznym elementem rozwoju cywilizacji. Początki pie- niądza sięgają starożytności. W tym okresie wymiana między ludźmi odbywała się według formuły: towar za towar. Z czasem jednak poszczególne osoby wytwarzały większą ilość określonego towaru niż potrzebowały dla siebie. Powstawała więc sy-

tuacja, w której dana osoba posiadała znaczne nadwyżki jednego dobra (np. odzie- ży), a niedobór innych dóbr (np. żywności). Stało się to naturalną przesłanką wy- miany towarów, ale już nie według formuły towar za towar, lecz za pomocą szcze- gólnych towarów (np. skór zwierzęcych), określanych mianem placideł. Zaczęły one pełnić funkcję zarówno środka płatniczego, jak i miernika wartości.

Z upływem czasu funkcje pieniądza zaczęły być pełnione przez szlachetne kruszce ze względu na zarówno rzadkość ich występowania, jak i cechy fizyczne (jednorodność, podzielność, trwałość). W początkowym okresie w obiegu znajdo- wały się sztabki złota, srebra lub stopów tych metali, ale w miarę upływu czasu rozpoczęto bicie monet z tych kruszców. Monety miały różny ciężar i różną zawar- tość kruszców. Zakłada się, że proces bicia monet rozpoczął się w starożytnym Egipcie w III tysiącleciu p.n.e.

W państwach-miastach greckich powstanie systemu monetarnego i jego roz- powszechnienie nastąpiło w VII wieku p.n.e.¹ Podstawową funkcją pieniądza była wymiana oraz akumulacja kapitału. Rozszerzenie się systemu monetarnego stano- wiło podstawę dla rozwoju handlu wewnętrznego oraz handlu między miastami. Państwa, które nie wyraziły zgody na wprowadzenie systemu pieniężnego, pozosta- ły w tyle².

Po upadku Cesarstwa Rzymskiego, w sferze pieniężnej zapanował chaos, któ- ry zakończył się dopiero reformą pieniężną Karola Wielkiego, przeprowadzoną około 800 roku. Istotą reformy było wprowadzenie systemu denarowego³, opartego na srebrze. W kolejnych wiekach następowało systematyczne „psucie" monety, do tego stopnia, że bite monety były tak cienkie, iż wybicie wzoru monety było moż- liwe tylko na jednej stronie (monety takie nazywano brakteatami)⁴. Proces ten trwał do przełomu XII i XIII wieku, czyli do tzw. reformy groszowej, polegającej na wprowadzeniu solidnej, grubej monety srebrnej⁵.

⁵ 1 funt = 20 solidów = 240 denarów. Zob. Historia pieniądza, w: Wielka Encyklopedia Powszech- na PWN, t. 4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 863.

Nawiązując do przytoczonej wcześniej definicji finansów pochodzącej z wie- ków średnich, trzeba zaznaczyć, że w miarę rozwoju stosunków towarowo-pienięż- nych rozszerzał się zakres operacji finansowych, kształtowanych nie tylko na dro- dze sądowej, ale przede wszystkim poprzez umowy. Umowy te miały jeszcze w przeważającej mierze charakter niepisany i były zawierane między sprzedający- mi a kupującymi, między podmiotami pożyczającymi sobie wzajemnie pieniądze

itd. Pojęciem finansów zaczęto więc określać ogół stosunków pieniężnych związa- nych z operacjami gospodarczymi, a także z życiem publicznym, np. płaceniem po- datków, ponoszeniem wydatków przez panującego, a w dalszej kolejności — przez państwo.

Kolejny ważny etap w rozwoju finansów nastąpił wraz z rozwojem bankowo- ści. Pierwsze operacje pieniężne polegające na pożyczaniu pieniędzy pojawiły się — jak już zaznaczyliśmy — w starożytności. Przejawem tego było wyodrębnienie się grupy kupców handlujących pieniądzem. Początkowo przyjmowano pieniądze na przechowanie, a później zaczęto także pożyczać je na procent.

Prawdziwy rozkwit bankowości nastąpił jednak w średniowieczu w związku z odkryciami geograficznymi. Handel międzynarodowy sprzyjał powstawaniu kan- torów wymiany pieniędzy. Właściciele kantorów zaczęli stopniowo pożyczać pie- niądze, dokonywać przelewów, udzielać kredytów, co oznaczało przeistoczenie się właścicieli kantorów w bankierów. Działalność taka była prowadzona intensyw- nie w miastach północnych Włoch. Była to bankowość komercyjna, zorientowana na zysk.

W rozwoju finansów istotną rolę odgrywali także złotnicy, którzy przyjmowali złoto na przechowanie (np. ze względów bezpieczeństwa), pobierając za tę usługę pewną opłatę. Złotnicy szybko się zorientowali, że ilość złota przyjmowanego na przechowanie znacznie przewyższa ilość złota wydawanego osobom je przechowu- jącym. Zjawisko to stało się przesłanką udzielania pożyczek w złocie dla innych osób, a za operację taką złotnicy pobierali procent. W ten sposób nastąpiło prze- kształcenie się złotników w bankierów, którzy następnie zaczęli zakładać banki. Operacje przyjmowania złota na przechowanie oraz operacje pożyczania złota były potwierdzane certyfikatami (kwitami depozytowymi, wekslami), czyli walorami, które miały zabezpieczenie w złocie. Pokusa osiągania łatwego zysku na skutek wystawiania kwitów depozytowych oraz weksli o wartości znacznie przewyższają- cej wartość złota spowodowała, że rozpoczął się powolny i długotrwały proces roz- dzielania pieniądza i złota (innych metali szlachetnych).

Działalność ta sprzyjała ekspansji pieniężnej oraz rozwojowi stosunków pie- niężnych. Zakres zarówno finansów, rozumianych jako praktyczne posługiwanie się pieniądzem, jak i nauki o finansach ulegał więc istotnemu i szybkiemu rozszerza- niu. Poza klasycznymi instrumentami finansowymi, takimi jak: podatek, cło, wyda- tek, składka ubezpieczeniowa, pojawiły się nowe instrumenty finansowe związane z rozwojem stosunków pożyczkowych. W posługiwaniu się nimi dominującą rolę odgrywały banki komercyjne.

Możliwość tworzenia pieniądza przez banki komercyjne powodowała, iż przy- czyniały się one do wzrostu gospodarczego świata, ale też niejednokrotnie dopro- wadzały gospodarki poszczególnych krajów do sytuacji kryzysowych. Pomimo wielowiekowych doświadczeń i rozwiniętego systemu kontroli działalności banków komercyjnych, kryzysy w bankowości komercyjnej występują nadał, czego przy-

kładem może być kryzys z początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, który wy- stąpił w Stanach Zjednoczonych⁶.

W rozwoju finansów istotne znaczenie miało więc powstanie bankowości cen- tralnej, która umożliwiała opanowanie chaosu pieniężnego wywoływanego przez banki komercyjne. Banki te, dążąc do osiągania coraz większych zysków, pożycza- ły na procent pieniądz symboliczny (banknoty) w wielkości przewyższającej zapa- sy złota.

Ewolucja systemu pieniężnego w kierunku pieniądza symbolicznego, a więc znanego nam obecnie, pchnęła sferę finansów w kierunku pieniądza abstrakcyjne- go. To wprawdzie spowodowało jakościowy rozwój stosunków finansowych, ale też istotnie skomplikowało zjawiska finansowe i pogłębiło trudności w poznawaniu ich natury, zwłaszcza w przypadku zależności przyczynowo-skutkowych występu- jących między zjawiskami finansowymi. Jedną kwestię trzeba uznać za bezsporną, a mianowicie, to że wzrostowi gospodarczemu narodów towarzyszyły wzrost ilości pieniądza w obiegu oraz coraz intensywniejsze posługiwanie się nim przez podmio- ty. Nie jest natomiast jasne, czy zjawiska gospodarcze (rzeczowe) determinują zja- wiska finansowe, czy też jest odwrotnie. Zdaniem wybitnego ekonomisty amery- kańskiego pytanie to jest nadal otwarte⁷.

Dalszy etap rozwoju finansów wiąże się z nasileniem wymiany międzynaro- dowej. Jej przedmiotem, w początkowym okresie rozwoju gospodarczego świata, były towary i usługi (np. ubezpieczenia), ale wraz z rozwojem międzynarodowych stosunków gospodarczych nasiliło się zjawisko handlu pieniądzem jako dobrem szczególnym. Wpłynęło to na dalszą komplikację stosunków finansowych związa- ną z zagadnieniami kursów walutowych, systemu płatności i rozliczeń, zabezpie- czenia transakcji itd. Znoszenie barier celnych i prawnych w stosunkach gospodar- czych między krajami spowodowało swobodny przepływ pieniądza (kapitału) po- nad granicami. Stosunki finansowe nabrały cech globalnych. Wystąpiło sprzężenie zwrotne między rozwojem giełd na świecie a przepływem kapitału.

Postęp w technikach przepływu informacji oraz w systemach ewidencji i roz- liczeń przyczynił się do wytworzenia nowego rodzaju pieniądza — pieniądza elek- tronicznego. Rozwój technik komunikacji spowodował przyspieszenie w systemie rozliczeń między kontrahentami. Wszystko to zmieniło oblicze pieniądza, którym posługujemy się obecnie, ale czy oznacza to także zmianę treści kategorii pienią- dza? Na pytanie to spróbujemy odpowiedzieć w dalszych rozważaniach.

^{Współczesne rozumienie finansów}

121

Charakterystyka ogólna finansów

O ile pierwotnie terminem „finanse" obejmowano — przypomnijmy — przede wszystkim zjawiska związane z finansami publicznymi, czyli z nakładaniem i ścią- ganiem przez państwo podatków, z gromadzeniem dochodów z tytułu podatków oraz innych danin publicznych, zaciąganiem pożyczek przez państwo i — wreszcie — wydatkowaniem środków finansowych przez władze publiczne, o tyle współ- cześnie przez finanse rozumie się ogól zjawisk pieniężnych powstających w związku z działalnością gospodarczą i społeczną człowieka. W tym szerszym ujęciu przedmiotem finansów są: pieniądz, kredyt, papiery wartościowe, podatek, cło itp., a także działalność związana z praktycznym wykorzystaniem tych kategorii.

Przedmiotem nauki finansów są więc przede wszystkim zjawiska związane z tworzeniem pieniądza przez bank centralny oraz kreowaniem pieniądza przez banki komercyjne. Dopiero(едва тольк) te zjawiska umożliwiają powstawanie innych zjawisk finansowych związanych z alokacją pieniądza, redystrybucją dochodów za pomo- cą pieniądza, operacjami na giełdach papierów wartościowych, międzynarodowy- mi operacjami finansowymi, działalnością powierniczą, ubezpieczeniową, broker- ską i inną.

Finanse są ściśle związane z teorią ekonomii. Zjawiska finansowe zawsze po- wstają w związku z wytworzeniem dóbr i usług zaspokajających potrzeby ludzkie. Makroekonomiczny wymiar finansów polega więc na tym, że poprzez zjawiska pie- niężne dokonuje się alokacji zasobów rzeczowych oraz zasobów pracy w gospodar- ce, co warunkuje uruchomienie procesów ekonomicznych, dzięki którym następuje zaspokojenie potrzeb ludzkich. Związek zjawisk pieniężnych ze sferą realną go- spodarki stanowi zatem i sens, i ekonomiczną treść finansów.

Finanse, a ściślej zjawiska finansowe, występują w ramach stosunków pienięż- nych powstających podczas różnorodnych transakcji gospodarczych, których przed- miotem są dobra i usługi. Przedmiotem transakcji jest także sam pieniądz i jego su- rogaty, pochodne pieniądza (derywaty). Transakcje mogą być dokonywane za po- mocą pieniądza gotówkowego albo pieniądza bezgotówkowego. Transakcje zawierane za pomocą pieniądza bezgotówkowego dominują we współczesnych sys- temach gospodarczych i pieniężnych. Stosunki finanso

we zachodzą w znacznym stopniu przy udziale pieniądza idealnego, abstrakcyjnego, występującego jedynie w postaci zapisów na rachunkach bankowych podmiotów stosunków finansowych.

Niekiedy można się spotkać ze znacznie węższym podejściem do finansów. W ujęciu takim finanse są definiowane jedynie jako proces pozyskiwania pieniędzy

(kapitału) przez podmiot, w celu rozpoczęcia działalności gospodarczej, dokonania zmian w strategii działania podmiotu czy rozszerzenia działalności gospodar- czej. Pozyskiwanie pieniędzy (kapitału) może się dokonywać przez emisję papie- rów wartościowych (akcje, obligacje), zaciąganie kredytów i w jakikolwiek inny sposób.

Niezależnie od istniejących różnic w poglądach na zakres nauki finansów, z poznawczego punktu widzenia występuje potrzeba analizowania zjawisk finanso- wych w co najmniej czterech ujęciach:

podmiotowym, przedmiotowym, instrumentalnym, funduszowym.

Finanse w ujęciu podmiotowym

Podmiotowe podejście do zjawisk finansowych jest związane z faktem, że zja- wiska te powstają w ramach stosunków ekonomicznych zachodzących między kon- kretnymi podmiotami, np. przedsiębiorstwo-bank, towarzystwo ubezpieczeniowe- -ubezpieczający się podmiot, podatnik-państwo. Na podstawie kryterium podmio- towego wyróżnia się finanse państwa (publiczne), finanse przedsiębiorstw, budżety (finanse) gospodarstw domowych itd.

Z podmiotowym ujęciem zjawisk finansowych jest związane tzw. instytucjo- nalne podejście do finansów, którego rezultatem jest wyodrębnienie instytucji fi- nansowych. Instytucje finansowe to podmioty działające w sektorze finansowym. W ramach tych podmiotów rozróżnia się bankowe instytucje finansowe, w tym bank centralny, oraz pozabankowe instytucje finansowe.

Wśród bankowych instytucji finansowych dominują banki komercyjne, ban- ki rozliczeniowe, instytucje oszczędnościowo-pożyczkowe, banki inwestycyjne, banki hipoteczne i inne. Do pozabankowych instytucji finansowych należą zwłaszcza towarzystwa ubezpieczeniowe,(особенно страховые компании) towarzystwa funduszy powierniczych, towarzystwa zarządzające funduszami emerytalnymi, funduszami inwestycyjnymi oraz inne instytucje pośrednictwa finansowego. Rozróżnienie bankowych instytucji finansowych i pozabankowych instytucji finansowych jest istotne ze względu na ich różną rolę w kreacji pieniądza. Bankowe instytucje finansowe przyjmujące de- pozyty mają prawo tworzenia pieniądza (udzielania kredytu) przy zastosowaniu formuły mnożnika kreacji pieniądza. Pozabankowe instytucje finansowe mogą ob- racać jedynie pieniądzem wyemitowanym przez bank centralny oraz pieniądzem kreowanym przez banki komercyjne. W ujęciu podmiotowym istotną rolę odgrywa-

ją międzynarodowe instytucje finansowe, takie jak: Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowy Fundusz Walutowy.

W podmiotowym ujęciu zjawisk finansowych należy uwzględnić także wiele instytucji tworzących prawne, organizacyjne, kontrolne i nadzorcze warunki nawią- zywania stosunków finansowych w gospodarce i społeczeństwie. Chodzi tutaj zwłaszcza o parlament, który tworzy fundamenty gospodarki pieniężnej (banko- wej), działalności ubezpieczeniowej, powierniczej, fiskalnej itd., ustalając normy prawne (ustawy) dla podmiotów posługujących się pieniądzem podczas pełnienia funkcji publicznych, społecznych i gospodarczych. W kształtowaniu zjawisk i sto- sunków finansowych ważną rolę — oprócz parlamentu — ogrywają władze admi- nistracyjne (rząd, administracja samorządowa), które określają — na podstawie ustaw — szczegółowe warunki zachowania się podmiotów w sferze pieniężnej. Wśród podmiotów administracji specjalna rola przypada Ministerstwu Finansów, które — obok banku centralnego — ponosi odpowiedzialność za całokształt zja- wisk finansowych w kraju. Administracja posługuje się wyspecjalizowanymi pod- miotami działającymi w danym obszarze finansowym. Można tutaj wymienić np. aparat skarbowy (w Polsce urzędy skarbowe, izby skarbowe). W zakresie kon- troli zjawisk finansowych działają specjalne podmioty, różnie zorganizowane w różnych krajach. W Polsce np. podmiotem o szerokich kompetencjach kontrol- nych, zwłaszcza w odniesieniu do zjawisk finansowych występujących w sferze pu- blicznej, jest Najwyższa Izba Kontroli. W zakresie kontroli działalności podmiotów samorządu terytorialnego w Polsce działają regionalne izby obrachunkowe. Funk- cje nadzorcze nad sferą pieniężną spełniają różne instytucje, w zależności od rodza- ju działalności. W odniesieniu do banków komercyjnych w Polsce działa Główny Inspektorat Nadzoru Bankowego, w stosunku do towarzystw ubezpieczeniowych — Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeniowego (PUNU), w zakresie publiczne- go obrotu papierami wartościowymi — Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, w przypadku funduszy emerytalnych — Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytal- nymi (UNFE)⁸.

Warto jeszcze podkreślić, że w teorii finansów przez instytucje finansowe ro- zumie się także kategorie i instrumenty finansowe, takie jak np. fundusz (in ab- stracto), podatek, kredyt, dług publiczny⁹. Takie ujęcie instytucji finansowych jest charakterystyczne zwłaszcza dla nauki prawa, w której wyróżnia się instytucje prawno-fmansowe. Instytucje finansowe, w takim rozumieniu, będą przedmiotem rozważań w dalszych częściach pracy.

12 3

Finanse w ujęciu przedmiotowym

W podejściu przedmiotowym do zjawisk finansowych występuje koncentracja na przedmiocie stosunków finansowych. W ujęciu najbardziej ogólnym, w ramach stosunków finansowych można wyróżnić:

transakcje,

transfery,

pożyczki.

W przypadku transakcji zawsze następuje kontrświadczenie ze strony pod- miotów zawierających transakcje. Najczęstszym rodzajem transakcji są transakcje związane z aktem kupna-sprzedaży.

Drugim podstawowym rodzajem stosunków finansowych są transfery. Rodza- jem transferów są jednokierunkowe przepływy pieniądza między podmiotami, w przypadku których nie występuje żadne bezpośrednie kontrświadczenie. Typo- wym przykładem takich transferów są podatki, cła, opłaty, określane szerzej jako daniny publiczne. Kolejnym rodzajem transferów są transfery, które mogą powodo- wać kontrświadczenie warunkowe. Przykładem takich transferów są składki na ubezpieczenia społeczne, życiowe i gospodarcze, w przypadku których przepływ pieniądza następuje w odwrotnym kierunku, przy zaistnieniu określonych warun- ków, np. dożycie określonego wieku, choroba, wypadek przy pracy.

Trzecim rodzajem stosunków finansowych są pożyczki. Są one zaciągane przez różne podmioty u różnych instytucji finansowych, podmiotów publicznych, osób prywatnych. Różne są też motywy zaciągania pożyczek. Cechą charaktery- styczną pożyczek jest ich zwrotny charakter oraz — z reguły — płacony procent za pieniądze (kapitał) oddane do czasowej dyspozycji innego podmiotu. Szczególnym rodzajem pożyczki jest kredyt bankowy. Zostanie on omówiony dokładniej w dal- szej części pracy.

1.2.4

Finanse w ujęciu instrumentalnym

Zjawiska finansowe zawsze przyjmują konkretną postać. Są nimi ceny, stopy procentowe, kursy walutowe, kredyty, podatki itd. Pieniądz i kategorie pieniężne są wykorzystywane przez konkretne podmioty do osiągnięcia określonych celów. Cele te mogą mieć różny charakter, np. realny (zaspokojenie elementarnych potrzeb człowieka), finansowy (np. maksymalizacja przychodów, zysków, minimalizacja obciążeń podatkowych). Instrumentom finansowym został poświęcony, ze względu na ich duże znaczenie, odrębny rozdział w dalszej części niniejszej pracy.

Finanse w ujęciu funduszowym

Finanse w wymiarze konkretnym, praktycznym muszą przyjmować określoną formę organizacyjną, która umożliwiałaby gospodarowanie pieniądzem. Taką pod- stawową formą organizacyjną jest fundusz.

Fundusz umożliwia gromadzenie i rozdysponowanie środków pieniężnych przez określony podmiot. Powszechność występowania zjawisk finansowych jest przyczyną istnienia wielu najrozmaitszych funduszy. Ich klasyfikacja jest uzależ- niona od przyjętego kryterium.

Przyjmując za kryterium własność, rozróżnia się:

fundusze publiczne, fundusze prywatne.

Z punktu widzenia zakresu występują:

• fundusze makroekonomiczne, fundusze mikroekonomiczne.

Przyjmując za kryterium funkcje ekonomiczne podmiotów, wyróżnia się:

• fundusze państwa (rządowe, samorządowe), » fundusze banków,

fundusze przedsiębiorstw,

fundusze towarzystw ubezpieczeniowych,

fundusze towarzystw inwestycyjnych.

Ze względu na kryterium przeznaczenia (przedmiotu finansowania) można wyodrębnić:

fundusz o przeznaczeniu ogólnym, fundusze specjalistyczne (celowe).

Przykładem funduszy są budżety gospodarstw domowych, budżety władz pu- blicznych, fundusze celowe o różnym charakterze i przeznaczeniu. W przypadku mikropodmiotów występują fundusze własne i obce pokrywające (finansujące) ich majątek trwały i obrotowy.

1.3

Przedmiot badań nauki finansów

Zjawiska finansowe Istota zjawisk finansowych

W najszerszym ujęciu finanse to zjawiska finansowe. W teorii nauki zjawisko jest faktem poznawalnym empirycznie. W metodologii finansów wyróżnia się zja- wiska elementarne i zjawiska złożone. Zjawiska złożone odróżniają się od zjawisk elementarnych tym, że między zjawiskami złożonymi zachodzą związki o charak- terze przyczynowo-skutkowym. Finanse to zjawiska zarówno elementarne, jak i złożone. Zjawiskami elementarnymi są np. cena, kredyt, procent, podatek. Zja- wiska złożone to zjawiska, w których pieniądz nabiera cech dynamicznych. Jeśli ustalona przez producenta (sprzedawcę) cena zostanie zaakceptowana przez na- bywcę, spowoduje to powstanie strumienia pieniężnego związanego z aktem kup- na-sprzedaży. Ustalony przez państwo podatek i odpowiednie jego stawki wywo- łają przepływ pieniądza między podatnikiem a budżetem państwa, jeśli zaistnieją warunki do powstania stosunku podatkowego. Gospodarstwo domowe ulokuje w banku wolne środki pieniężne, jeśli oferowana przez bank stopa procentowa bę- dzie atrakcyjna. Część zjawisk złożonych jest związana z krążeniem dóbr (towary i usługi) w gospodarce, a część z nich nie wykazuje bezpośredniego związku z rze- czową stroną procesów gospodarczych. Przykładem tego są różne przepływy pie- niężne zachodzące między instytucjami finansowymi, np. przepływy pieniężne między budżetem państwa a funduszami celowymi, zaciąganie kredytów przez banki komercyjne w banku centralnym, lokowanie wolnych środków finansowych towarzystw ubezpieczeniowych w różnych podmiotach gospodarki realnej i w in- nych instytucjach finansowych. Łatwo zauważyć, że finansowe zjawiska złożone pokrywają się z omówionym już przedmiotowym ujęciem finansów, w ramach któ- rego rozróżniliśmy transakcje, transfery, pożyczki, w tym kredyty.

Zjawiska finansowe mogą mieć charakter abstrakcyjny i konkretny. W przy- padku zjawisk abstrakcyjnych pieniądz ma postać idealną, np. miernika wartości. Zjawiska konkretne dotyczą realnych procesów gospodarczych.

W teorii finansów można spotkać wiele definicji nawiązujących do przedmiotu badań. Jednym z głównych nurtów dyskusji była debata na temat tego, czy przed- miotem nauki finansów są tylko te zjawiska, w których pieniądz znajduje się w ru- chu, a więc np. zjawiska finansowe powstające w trakcie różnych transakcji gospo- darczych, czy przedmiotem nauki finansów są również elementarne zjawiska finan- sowe nawiązujące do takich kategorii pieniężnych, jak: cena, procent, kurs

walutowy. W debacie o istocie nauki finansów podzielam pogląd S. Bollanda, który zakwestionował praktyczne i poznawcze znaczenie takiego podejścia do przedmio- tu nauki finansów¹⁰. Nie sposób rozpoznać natury zjawisk finansowych, związa- nych np. z gromadzonymi dochodami publicznymi, bez analizy stawek podatko- wych, skal podatkowych, ulg i zwolnień podatkowych. Równie wątpliwe, jeśli nie bezsensowne, jest badanie wielkości i struktury kredytów w gospodarce w oderwa- niu od stóp procentowych, zarówno od udzielanych kredytów, jak i stóp oprocento- wania wkładów oszczędnościowych.

Klasyfikacja zjawisk finansowych

Zjawiska finansowe mogą być klasyfikowane z różnych punktów widzenia. Jednym z ważnych kryteriów jest statyka i dynamika zjawisk finansowych, a więc to, czy pieniądz znajduje się w bezruchu, czy w ruchu. Zjawiska finansowe, w któ- rych pieniądz znajduje się w bezruchu, to zjawiska związane z występowaniem za- sobu pieniądza. Przykładem takich zjawisk są zasoby oszczędności pieniężnych, za- kumulowane zyski przedsiębiorstw, zasoby środków pieniężnych podmiotów na ra- chunkach bankowych, pieniężny dług publiczny. Zjawiska finansowe, w których pieniądz znajduje się w ruchu, to rozmaite strumienie pieniężne przepływające w czasie między różnymi podmiotami i z różnych tytułów. Są to np. dochody wpły- wające na rachunki rządu z tytułu podatków oraz wydatki z tychże rachunków w postaci transferów czy dotacji.

Ze względu na przedmiot zjawiska finansowe dzieli się na:

1. zjawiska przychodowe, w ramach których wyróżnia się przychody ze sprze- daży towarów i usług, przychody ze sprzedaży majątku, przychody o charakterze transferowym, przychody z tytułu zaciąganych pożyczek i inne;

2. zjawiska rozchodowe, polegające na wszelkim rozdysponowaniu pieniądza związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą i pozostałą działalnością;

3. zjawiska dochodowe, związane z wytwarzaniem, realizacją i wykorzysta- niem dochodów; źródłem dochodów — w sensie finansowym — są przede wszyst- kim zjawiska przychodowe; źródłem dochodów — w sensie ekonomicznym — są działalność gospodarcza, dochody z kapitału (renty), dochody z praw majątkowych (czynsze, tantiemy) i inne;

4. zjawiska wydatkowe, polegające na przeznaczeniu środków pieniężnych na zakup towarów oraz usług, które prowadzą do zużycia produktu krajowego (docho- du narodowego); w ramach zjawisk wydatkowych wyróżnia się wydatki konsump- cyjne, wydatki inwestycyjne i inne;

5) zjawiska kosztowe, związane z powstawaniem i pokrywaniem kosztów pro-

wadzonej działalności gospodarczej; w bardziej szczegółowym podziale zjawisk kosztowych stosuje się m.in. rodzajowy podział kosztów (np. koszty rzeczowe, koszty osobowe, koszty finansowe, amortyzacja);

6. zjawiska kredytowe, które są szczególnym rodzajem zjawisk finansowych, gdyż są związane nie tylko z zasilaniem podmiotów w środki finansowe, lecz także z mechanizmem tworzenia pieniądza we współczesnej gospodarce; szczególne zna- czenie zjawisk kredytowych powoduje, że powstają one dopiero po spełnieniu wie- lu warunków, zwłaszcza istnienia przedmiotu kredytowania, który jest związany przede wszystkim z tworzeniem produktu (dochodu) narodowego; w bardziej szczegółowej klasyfikacji zjawisk kredytowych wyróżnia się kredyty produkcyjne, kredyty konsumpcyjne, kredyty inwestycyjne (średnio- i długoterminowe), kredyty obrotowe (krótkoterminowe), kredyty płatnicze (bieżące), kredyty na zakup papie- rów wartościowych, kredyty na zakup ziemi, kredyty publiczne udzielane władzom publicznym (rządowi, samorządom) i inne;

7. zjawiska pożyczkowe, odnoszące się na ogół do tych, zjawisk finansowych, które nie są związane z kreacją nowego pieniądza; przedmiotem pożyczki jest pie- niądz już istniejący, dlatego warunki udzielania pożyczek są tu łagodniejsze niż w przypadku zjawisk kredytowych; pożyczki są zaciągane i spłacane w związku z różnym przedmiotem działalności podmiotów gospodarczych, podmiotów pu- blicznoprawnych itd.;

8. zjawiska gotówkowe, powstające w związku z różnymi transakcjami zawie- ranymi w gotówce oraz — umownie — przy wykorzystaniu czeków i innych suro- gatów pieniądza, które znajdują potwierdzenie w pieniądzu gotówkowym;

9. zjawiska bezgotówkowe, obejmujące szeroki zakres transakcji finansowych, w których pieniądz występuje w postaci idealnej; zjawiska te są dominującym ro- dzajem zjawisk finansowych we współczesnych systemach gospodarczych i pie- niężnych;

10. zjawiska transferowe, dotyczące —jak już wspominaliśmy — przepływu pieniądza, którego skutkiem nie są bezpośrednio ruch towarów, wytworzenie i zu- życie usług; zjawiska transferowe są typowymi zjawiskami finansowymi o charak- terze redystrybucyjnym;

11. zjawiska oszczędnościowe, które dotyczą gromadzenia i wykorzystania oszczędności pieniężnych różnych podmiotów gospodarczych, przede wszystkim jednak ludności; oszczędności pieniężne mogą mieć formę gotówkową, bezgotów- kową (depozyty w bankach i innych instytucjach finansowych), lokat w papiery wartościowe i inne; oszczędności pieniężne mogą być dokonywane bezpośrednio przez podmiot i (lub) za pośrednictwem różnych instytucji finansowych (np. fundu- szy powierniczych, funduszy inwestycyjnych);

12. zjawiska ubezpieczeniowe, związane z różnymi rodzajami ryzyka; są one typowymi zjawiskami finansowymi, których przedmiotem jest ochrona przed skut- kami różnych zdarzeń losowych; ceną za ochronę ubezpieczeniową jest składka, natomiast kontrświadczeniem pieniężnym — w przypadku zaistnienia zdarzenia lo-

sowego — odszkodowanie lub świadczenie (renta, emerytura); zjawiska ubezpie- czeniowe powodują, z reguły, przesunięcie (redystrybucję) dochodów między pod- miotami.

Stosunki finansowe

Pieniądzem, jako tworzywem zjawisk finansowych, posługują się różne pod- mioty systemu ekonomicznego i społecznego. Dlatego przedmiotem nauki finan- sów są także stosunki finansowe, które powstają między tymi podmiotami. Stosun- ki finansowe to relacje pieniężne, o różnym charakterze i stopniu złożoności, po- wstające między podmiotami w procesach gospodarczych i społecznych. Nauka finansów bada np. stosunki między pożyczkodawcami a pożyczkobiorcami (stosun- ki wierzycielsko-dłużnicze), stosunki podatkowe, stosunki ubezpieczeniowe, mię- dzynarodowe stosunki finansowe. Obserwacja stosunków finansowych, zachodzą- cych między podmiotami, pozwala identyfikować sytuację ekonomiczną poszcze- gólnych podmiotów, a w ujęciu syntetycznym — kategorii podmiotów, np. gospo- darstw domowych, przedsiębiorstw, banków, towarzystw inwestycyjnych, a także zmiany, które pod wpływem różnych zjawisk finansowych (zapłacenia podatku, za- ciągnięcia kredytu, ulokowania wolnych środków pieniężnych itd.) zachodzą w sy- tuacji ekonomicznej tych podmiotów. Ważnym przesłaniem poznawczym i aplika- cyjnym nauki finansów jest określenie charakteru czynników pieniężnych oraz siły ich oddziaływania na sytuację danego podmiotu stosunków finansowych.

Stosunki finansowe najczęściej zachodzą między dwoma podmiotami, ale nie- rzadko występują też stosunki z udziałem wielu podmiotów gospodarczych. Im bar- dziej rozbudowane (skomplikowane) są stosunki finansowe, tym trudniejsze jest za- danie poznawcze nauki finansów, zwłaszcza jeżeli badanie zmierza do ujęcia zja- wisk finansowych w zależności typu deterministycznego.

_1.4

Metoda badań

1.4.1

Uniwersalne metody poznania naukowego

Nauka finansów korzysta z wykształconej metodologii nauk¹¹, w tym zwłasz- cza nauk ekonomicznych. Nauka finansów posługuje się takimi metodami poznania

naukowego, jak obserwacja zjawisk (empiria), eksperymentowanie, prognozowa- nie. Nauka finansów w coraz większym stopniu korzysta z metod wypracowanych przez nauki ilościowe. Umożliwia to lepsze rozpoznanie dynamiki zjawisk finanso- wych, poszukiwanie zależności między nimi.

Nauka finansów, jako element nauki ekonomii, posługuje się metodą ekonomii politycznej. Celem stosowanej metody jest poznanie praw, które rządzą procesem gospodarczym¹². Główne elementy metody ekonomii politycznej to następujące po sobie trzy postępowania badawcze:

abstrakcja,

stopniowa konkretyzacja, weryfikacja.

Abstrakcja to myślowe wyodrębnienie istotnych elementów procesu gospodar- czego oraz zachodzących między nimi związków. Istotnymi elementami są tylko te elementy, które zawsze występują w danych warunkach. W wyniku abstrakcyjnego podejścia do badanej rzeczywistości gospodarczej następuje ustalenie praw ekono- micznych.

Stopniowa konkretyzacja polega na wprowadzaniu do praw ekonomicznych także elementów nieistotnych, a więc uwzględnianiu coraz bardziej szczegółowych cech badanej rzeczywistości. W wyniku takiego podejścia możliwe jest przybliże- nie rezultatów myślenia abstrakcyjnego do badanej rzeczywistości.

Weryfikacja polega na empirycznym sprawdzaniu rezultatów uzyskanych z dwóch pierwszych elementów postępowania badawczego ekonomii politycznej. Na tej podstawie następuje interakcja między ustalonymi prawami a realnie wystę- pującymi procesami gospodarczymi.

Zastosowanie metody ekonomii politycznej do badania zjawisk finansowych pozwala uchwycić zależność zachodzącą między udzielaniem i spłacaniem kredytu bankowego a wielkością podaży pieniądza (obiegiem pieniężnym). Zgodnie z tym prawem, każde udzielenie kredytu bankowego oznacza wzrost ilości pieniądza w obiegu, natomiast spłata kredytu bankowego oznacza likwidację pieniądza, a więc zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu¹³. Stopniowa konkretyzacja w po- znawaniu badanego prawa polega na wprowadzeniu elementów nieistotnych, czyli np. rozważeniu, co się dzieje z obiegiem pieniężnym wtedy, kiedy kredyt bankowy nie zostanie spłacony. W opisywanym przypadku weryfikacja zależności między obiegiem pieniężnym a udzielanymi i spłacanymi kredytami będzie polegała na po- szukiwaniu przyczyn niespłacenia kredytów, a także rozpoznaniu skutków tego zja- wiska dla gospodarki i (lub) podmiotu, który nie spłacił kredytu.

Innym przykładem zastosowania metody ekonomii politycznej jest badanie za-

leżności (prawa) między wielkością udzielanych kredytów a oszczędnościami pie- niężnymi. Dzięki obserwacji tych zjawisk finansowych można ustalić istotną zależ- ność między nimi. Stopniowa konkretyzacja umożliwia z kolei wprowadzenie do- datkowych elementów poznawczych, np. czy dla wymienionej zależności ważna jest forma gromadzonych oszczędności pieniężnych, miejsce ich trzymania (w do- mu, w banku, w towarzystwie inwestycyjnym itp.). Weryfikacja tej zależności może wprowadzić proces poznawania zjawisk finansowych do następnej fazy. Weryfika- cja zależności między oszczędnościami a kredytami prowadzi do konkluzji, że za- leżność ta jest inna w warunkach gospodarki statycznej (o zerowym wzroście go- spodarczym) niż w warunkach gospodarki dynamicznej. W tym ostatnim przypad- ku wielkość udzielonych kredytów przewyższa wielkość oszczędności pieniężnych, co skłania do postawienia pytania o źródło tych dodatkowych kredytów, przewyż- szających wielkość oszczędności.

Zależność między oszczędnościami a kredytami musi zostać poddana weryfi- kacji podczas wprowadzania dodatkowego czynnika — stóp procentowych. Z do- świadczenia wynika bowiem, że wzrost stóp oprocentowania wkładów, korzystny dla oszczędzających podmiotów, może stanowić barierę dla kredytobiorców. Dlate- go też w badaniu tej zależności, jej stopniowej konkretyzacji, konieczne jest wpro- wadzenie dodatkowych elementów, którymi są np. stopy procentowe.

i A O

1 ■ rW m mm

Metody prakseologiczne

Metoda porównywania nakładów z efektami

Istotą działalności gospodarczej człowieka jest osiąganie dochodu, który w wymiarze użytecznym (rzeczowym) pozwala zaspokajać potrzeby ludzkie. Osią- ganie dochodu jest poprzedzone ponoszeniem nakładów. Aby więc ustalić rezultaty działalności gospodarczej człowieka, trzeba dokonać pomiaru, porównać ponoszo- ne nakłady z osiąganymi efektami. Jest to warunek racjonalnej działalności gospo- darczej człowieka.

Koncepcja racjonalności działalności ma różne interpretacje¹⁴. Nie wdając się w rozważania na ten temat, możemy stwierdzić, że racjonalność zachowań człowie- ka w pełni odnosi się do jego działalności gospodarczej, chociaż poglądy na temat racjonalności homo oeconomicus ulegały zmianom.

Metoda porównywania nakładów z efektami ma szczególne znaczenie w kontekście finansowym, dlatego że kategorie finansowe, takie jak ceny, przycho-

dy, koszty, dochody, umożliwiają dokonywanie precyzyjnego pomiaru nakładów i efektów (funkcja agregacyjna cen). Metoda ta ma więc powszechne zastosowanie w obszarze finansów. Nie chodzi tutaj tylko o wspomnianą pomocniczą funkcję cen przy agregacji różnorodnych elementów nakładów, ale przede wszystkim o wyko- rzystanie tej metody w odniesieniu do zjawisk stricte finansowych. Dzięki zastoso- waniu metody porównywania nakładów z efektami możliwe jest uzyskanie odpo- wiedzi na podstawowe pytanie: czy są osiągane cele finansowe podmiotu.

Metoda porównywania nakładów z efektami występuje w dwóch odmianach. Racjonalnie działający podmiot będzie dążył do:

• maksymalizacji efektów przy danych nakładach,

• minimalizacji nakładów przy danych efektach.

Ta metoda badania rzeczywistości gospodarczej, w tym finansowej, jest w teo- rii określana jako zasada racjonalnego działania albo zasada ekonomiczności¹⁵. Jest ona stosowana zwłaszcza w działalności skomercjalizowanej, w której można jed- noznacznie, za pomocą pieniądza, porównać nakłady z efektami. Metodę tę stosuje się w dziedzinach, w których można dokładnie mierzyć (obliczać) koszty i korzyści jednorodnym miernikiem (pieniądzem). W takich przypadkach zastosowanie ma jedna z odmian tej metody — metoda nakładów i wyników.

Zastosowanie metody porównywania nakładów z efektami pozwala określić efektywność ekonomiczną przedsięwzięcia. Porównanie nakładów z efektami może dać wynik dodatni (nadwyżka ekonomiczna, zysk) albo wynik ujemny (strata, de- ficyt). Dla oceny efektywności ekonomicznej przedsięwzięcia stosowane są jednak różne kryteria (mierniki) szczegółowe, takie jak: 1) wartość zaktualizowana netto, 2) okres zwrotu nakładów, 3) księgowa stopa dochodu, 4) próg rentowności, 5) koszty kapitału. Przy pomiarze efektywności ekonomicznej przedsięwzięcia istotną rolę odgrywa wartość pieniądza w czasie, będącego miarą porównywania nakładów i efektów. Efektywność ekonomiczna może być obliczana ex ante, czyli w odniesieniu do przewidywanych efektów, nakładów i czasu. W ujęciu ex post ocenie podlegają rzeczywiste efekty i rzeczywiste nakłady. Efektywność obliczana ex ante jest znacznie mniej dokładna niż efektywność obliczana ex post.

Metoda porównywania kosztów i korzyści

W ujęciu najbardziej ogólnym metodę porównywania kosztów i korzyści stosuje się albo w chwili rozpoczynania danego przedsięwzięcia, albo podczas już prowadzonej działalności. Metoda porównywania kosztów i korzyści (nakładów i wyników) jest przydatna zwłaszcza wówczas, gdy nie można prowadzić pomiaru rezultatów działalności jednorodnym miernikiem (pieniądzem). W takiej sytuacji można zastosować tę metodę, ale pod warunkiem kwantyfikowania (określenia)

>topnia osiągania celu, który nie musi być wyrażony w jednostkach pieniężnych. Przy zastosowaniu metody porównywania kosztów i korzyści dopuszczalne jest, p niekiedy jedynie możliwe, posługiwanie się wielkościami i wskaźnikami wyrażo- nymi w jednostkach fizycznych, nawiązujących do jakościowego ujęcia efektów. W takiej formie metoda porównywania kosztów i korzyści jest stosowana zwłasz- cza w sektorze publicznym, gdzie napotyka się problem mierzenia efektów pono- szonych nakładów. Niektóre efekty można jedynie pośrednio wiązać ze wzrostem gospodarczym. Przykładowo, nakłady ponoszone na wojsko są trudno weryfikowal- ne w czasie pokoju, ale część efektów badań naukowych prowadzonych w sektorze militarnym jest przekazywana do gospodarki, co przyczynia się do jej rozwoju wzrostu). Koszty ponoszone na ochronę zdrowia można porównywać z liczbą po- rad lekarskich, zabiegów operacyjnych itp., a w wymiarze makroekonomicznym można badać zależności między wielkością nakładów ponoszonych na tę dziedzinę a zmianami w poziomie zdrowotności społeczeństwa, mierzonymi za pomocą wielu specjalistycznych wskaźników, np. przeciętnej długości życia, śmiertelności nowo- rodków, liczby zakażeń szpitalnych, zapadalności na niektóre choroby. Podobnie można postępować przy ocenie nakładów ponoszonych na inne dziedziny, takie jak bezpieczeństwo publiczne, edukacja. Zastosowanie metody porównywania kosztów : korzyści jest najtrudniejsze w przypadku tych rodzajów działalności, których efekty rozkładają się na całe społeczeństwo lub większe zbiorowości ludzkie. Tak jest np. z kosztami związanymi z funkcjonowaniem administracji publicznej, gdzie korzyści mogą być w ogóle niewymierne. Niekiedy działalność administracji pu- blicznej jest uważana za szkodliwą, np. w przypadku nadmiernego rozrostu biuro- kracji, nieuzasadnionego ograniczania wolności gospodarczej przez administrację. Jednak mimo trudności pojawiających się podczas stosowania metody porównywa- nia kosztów i korzyści w odniesieniu do niektórych dziedzin jest ona często jedyną metodą możliwą do zastosowania. W związku z tym jej doskonalenie powinno po- legać na coraz bardziej precyzyjnym określaniu stopnia korzyści przy zastosowaniu zarówno miar ogólnych, jak i miar wyspecjalizowanych ze względu na rodzaj dzia- łalności oraz jakość efektów (korzyści).

Posługiwanie się metodą porównywania kosztów i korzyści stanowi element racjonalnego działania człowieka w sferach gospodarczej, społecznej, politycznej, w indywidualnych decyzjach życiowych itp.

Metoda bilansowa

Podczas badania zjawisk finansowych niezbędna jest metoda bilansowa. Jest ona szeroko stosowana w odniesieniu zarówno do przeszłości, jak i planowania zja- wisk finansowych.

Metoda bilansowa pozwala ustalić stan równowagi lub stopień nierównowagi badanego elementu rzeczywistości. W ujęciu podmiotowym zastosowanie metody bilansowej pozwala ustalić stan finansowy podmiotu gospodarczego, państwa, in-

stytucji, gospodarstwa domowego itp. Jeżeli stan ten jest zrównoważony — rozcho- dy (wydatki) równają się przychodom (dochodom), wpływom pieniężnym — saldo bilansu jest równe zeru. Zastosowanie metody bilansowej w badaniu bieżącej rów- nowagi (nierównowagi) jest ważne, ale ma ograniczoną wartość poznawczą i prak- tyczną. Nie gwarantuje ono zachowania równowagi średnio- i długookresowej. Co więcej, kryterium równowagi bieżącej ma ograniczoną wartość poznawczą ze względu na możliwość oddziaływania czynników przypadkowych. W odniesieniu do nauki finansów ma to znaczenie szczególne, gdyż wiele zjawisk finansowych ma charakter dynamiczny, stąd konieczność dokonania porównań różnych czynni- ków oddziałujących na przebieg tych zjawisk.

Zastosowanie metody bilansowej ściśle się wiąże z kardynalną zasadą rachun- kowości — zasadą podwójnego zapisu. Zasada podwójnego zapisu polega na tym, że każda operacja lub transakcja ekonomiczna zachodzi między dwoma podmiota- mi (stronami, sektorami itp.), co implikuje jej zapisywanie na dwóch rachunkach z przeciwnymi znakami lub na jednym rachunku po dwóch jego stronach. Ta ostat- nia sytuacja występuje w przypadku rachunku (bilansu) majątkowego. Zapis takich samych operacji (transakcji) z przeciwnymi znakami powoduje, że znoszą się one wzajemnie, czyli kompensują. Jest to bardzo ważna cecha, a zarazem zaleta zasady podwójnego zapisu, gdyż w przypadku rozbudowanego systemu rachunków i trans- akcji, umożliwia ona kontrolę poprawności dokonywania zapisów.

Zasadę podwójnego zapisu stosuje się również w ewidencji zdarzeń gospodar- czych zachodzących w ramach jednego podmiotu. W takiej sytuacji zapisu operacji gospodarczych dokonuje się na dwóch kontach po przeciwnych stronach (np. wy- danie materiałów do produkcji).

Zasada podwójnego zapisu ma zastosowanie uniwersalne, gdyż możliwe jest ewidencjonowanie transakcji (operacji) rzeczowych, operacji rzeczowo-pienię- żnych (np. aktu kupna-sprzedaży towarów) i wreszcie wyłącznie pieniężnych (np. zaciąganie kredytów, płacenie podatków). To, co dla jednego podmiotu jest przychodem (dochodem) dla drugiego jest rozchodem (wydatkiem). Związek ten znajduje wyraz w bilansach sporządzanych dla finansów tych podmiotów. Zaletą zasady podwójnego zapisu jest to, że pozwala weryfikować statystyczne ujęcie zja- wisk finansowych, wykrywać luki i błędy w zapisach odzwierciedlających rzeczy- wiste kształtowanie się tych zjawisk.

Klasyfikacja bilansów stosowanych w badaniu zjawisk finansowych oraz w praktycznym posługiwaniu się pieniądzem jest uzależniona od przyjętych kryte- riów poznawczych oraz praktycznych. Bilanse finansowe klasyfikuje się zatem ze względu na:

• podmiot,

• przedmiot,

• treść,

• zakres,

formę, czas,

charakter zjawisk finansowych.

Klasyfikacja bilansów w ujęciu podmiotowym pokrywa się z podstawowymi kategoriami podmiotów systemu ekonomicznego (bilans sektora publicznego, za- gregowany bilans sektora bankowego, bilans finansowy gospodarki narodowej z otoczeniem — bilans płatniczy itp.).

Treścią bilansów mogą być różne zjawiska finansowe, takie jak przychody i rozchody, dochody i wydatki, straty i zyski, aktywa i pasywa.

Ze względu na formę rozróżnia się bilanse ogólne oraz bilanse strukturalne. Bilanse ogólne charakteryzuje to, że ujęte dane (treść bilansu) mają formę synte- tyczną. Ten rodzaj bilansu jest bardzo użyteczny z poznawczego punktu widzenia, gdyż pozwala ocenić stan bilansowanego układu według głównych rodzajów pozy- cji bilansowych. Z reguły jednak takie ujęcie działalności podmiotu jest niewystar- czające ze względu na zbyt wysoki stopień uogólnienia. Dla zbadania przyczyn ta- kiego, a nie innego, ukształtowania się zjawisk i wielkości znajdujących odzwier- ciedlenie w bilansie konieczne jest dezagregowanie bilansowanych wielkości. Z tych właśnie względów dla celów poznawczych i praktycznych są sporządzane bilanse strukturalne. Idea bilansów strukturalnych polega na rozbudowaniu bilansu badanych zjawisk z zastosowaniem wyróżnionych kryteriów. Przyjmując za kryte- rium dezagregacji funkcje ekonomiczne bilansowanych podmiotów, wyróżniamy: bilanse makroekonomiczne (np. rachunki narodowe), bilanse przepływów między- gałęziowych, bilanse przepływów finansowych w gospodarce. Zaletą bilansów strukturalnych jest to, że umożliwiają badanie zjawisk w układzie zależności przy- czynowo-skutkowej. Struktura bilansów, czyli stopień ich złożoności, może być rozwijana ze względu na potrzeby poznawcze i (lub) aplikacyjne. Należy jednak pamiętać, iż nadmierna szczegółowość bilansów strukturalnych może się stać ich wadą. Dlatego też dla pełnego poznania natury badanych zjawisk konieczne jest po- sługiwanie się zarówno bilansami o charakterze ogólnym, jak i bilansami o charak- terze strukturalnym.

Metody statyczne i metody dynamiczne Metoda strumieniowa

Przystępując do definiowania nauki finansów, stwierdziliśmy, że finanse to zjawiska finansowe. W szerszym ujęciu (teorii nauki finansów) rozróżnia się zjawi- ska proste i zjawiska złożone. Te ostatnie mają charakter dynamiczny, podlegają zmianie i są powiązane z innymi zjawiskami finansowymi. Zagadnienie statyki

i dynamiki zjawisk ekonomicznych jest przedmiotem teorii ekonomii, zwłaszcza teorii równowagi ogólnej gospodarki. W debatę tę nie będziemy się wdawać, chce- my jedynie podkreślić, że kwestie te stanowiły centralną oś rozważań teoretycz- nych, których celem było uzyskanie lepszego opisu gospodarki¹⁶. Traktując naukę finansów jako dyscyplinę zorientowaną na zjawiska konkretne, dalsze rozważania odniesiemy do zjawisk finansowych, które przyjmują formę strumieni pieniężnych albo zasobów pieniężnych.

W badaniu zjawisk finansowych powszechnie stosowana jest metoda stru- mieniowa. W metodzie tej przedmiotem obserwacji są strumienie pieniądza prze- pływające między przynajmniej dwoma, ale najczęściej wieloma podmiotami, z różnych tytułów (np. przychody ze sprzedaży, dochody podatkowe władz publicz- nych, udzielane i spłacane kredyty bankowe). Dzięki metodzie strumieniowej moż- na obserwować dane zjawiska finansowe w ściśle zamkniętym przedziale czaso- wym; jest więc przydatna do ustalania zmian w zjawiskach finansowych między okresem T₀ a T_L

Zastosowanie metody strumieniowej jest szeroko wykorzystywane do porów- nywania sumy strumieni pieniężnych wpływających do danego podmiotu z sumą strumieni pieniężnych wypływających od tego podmiotu. Porównanie takie prowa- dzi do ustalenia wielkości zmian, ich przyczyn oraz skutków. Metoda strumieniowa jest wręcz niezbędna w badaniu stanu budżetu państwa i innych budżetów publicz- nych, które mają ściśle określony czas obowiązywania. Jednak zastosowanie me- tody strumieniowej jest znacznie szersze, gdyż służy ona do ustalania zmian zja- wisk finansowych, np. w przedsiębiorstwach, bankach, towarzystwach ubezpiecze- niowych.

Wykorzystanie metody strumieniowej, prowadzącej do umownego zakreślenia przedziału czasu, w którym jest obserwowany dany obiekt (przedmiot), co umożli- wia kwantyfikację zmian, jest też wymuszone przez regulacje prawne i podatkowe, obowiązek prezentowania danych o firmie jej właścicielom itd.

Za pomocą metody strumieniowej bada się zjawiska, w których pieniądz znaj- duje się w ruchu, a więc zjawiska dynamiczne. Wartość poznawcza tej metody jest niekwestionowana, gdyż podejście takie pozwala skoncentrować uwagę na zmia- nach, które występują w wybranym, zamkniętym przedziale czasowym. Jednak ta- ka izolacja zjawisk finansowych, a więc badanie ich wyłącznie metodą strumienio- wą, ma ograniczone walory poznawcze, gdyż abstrahuje się w niej od zaszłości zja- wisk finansowych (np. wartości zakumulowanego kapitału), które powodują powstawanie strumieni pieniężnych. Nie wyklucza to, rzecz jasna, posługiwania się wyłącznie metodą strumieniową w oderwaniu od zasobów. Metodą taką sporządza się np. przepływy finansowe gospodarki (flow of fund) w oderwaniu od zasobów fi- nansowych nagromadzonych w przeszłości.

Metoda zasobowa

Cechą charakterystyczną metody zasobowej jest to, że badane zjawiska finan- sowe są „unieruchomione" w czasie. Jest to zabieg sztuczny w tym sensie, że zja- wiska finansowe zachodzące w realnej rzeczywistości podlegają nieustannym zmia- nom, a także dlatego, że zarówno przed okresem T₀, jak i po okresie T_x istniała i będzie istnieć jakaś rzeczywistość. Jednakże do celów poznawczych konieczne jest przyjęcie umownego okresu, aby zbadać stan układu, takiego jak np. gospodar- ka narodowa, gospodarka przedsiębiorstwa, finanse państwa, aktywa gospodarstwa domowego, aktywa banku komercyjnego. Mimo wskazanej umowności, zaletą me- tody zasobowej jest to, że — w odróżnieniu od metody strumieniowej — pozwala uchwycić i scharakteryzować stan badanego obiektu niezależnie od tego, czy dane zjawisko finansowe jest kształtowane przez jakiś inny czynnik (zjawisko), czy nie. Jako przykład możemy podać stan długu publicznego, na którego wielkość mogły wpływać zarówno zjawiska odległe w czasie, jak i zjawiska najnowsze, np. deficyt budżetowy z ostatniego roku.

Metoda zasobowa jest także nazywana metodą majątkową, co wynika stąd, że majątek jest efektem kumulacji dochodów w przeszłości (poprzednich okresach). Majątek ten może mieć postać rzeczową (np. nieruchomości) i (lub) postać majątku finansowego (np. zgromadzone oszczędności pieniężne).

Metoda strumieniowo-zasobowa

Badanie zjawisk finansowych w sposób najbardziej pełny jest możliwe w wy- niku zastosowania metody strumieniowo-zasobowej, która umożliwia rozpozna- nie zjawisk finansowych w ujęciu zarówno dynamicznym, jak i statycznym. „Unie- ruchomieniu", czyli badaniu stanu zjawiska, towarzyszy wówczas wskazanie przy- czyn zmian tego stanu. Zmiany te dokonują się pod wpływem strumieni pieniężnych lub innych zjawisk dynamicznych, np. zmian cen na rynkach finanso- wych, co niekoniecznie musi powodować realny przepływ strumieni pieniężnych. Podobnie jest np. wówczas, gdy w wyniku procesów inflacyjnych wartość zasobów finansowych (kapitałowych) się zmniejsza. Istotą metody strumieniowo-zasobowej jest powiązanie cech charakteryzujących stan badanego zjawiska finansowego z ce- chami zjawisk, które spowodowały zmiany (ujęcie ex post) lub które mają spowo- dować zmiany projektowane (ujęcie ex ante). Przejdźmy do przykładów z dziedzi- ny finansów. Metoda strumieniowo-zasobowa pozwala powiązać osiągane w danym roku (okresie) przychody (zyski) z wartością aktywów rzeczowych i finansowych przedsiębiorstwa, banku, towarzystwa ubezpieczeniowego. Metoda ta umożliwia określenie zależności między saldem budżetu państwa a zmianami w poziomie dłu- gu publicznego itd.

_1.5

^{Model w nauce finansów}

Studiując finanse, często będziemy się spotykać z ujmowaniem zjawisk finan- sowych w formie różnego rodzaju modeli. Znaczenie tych modeli, zarówno po- znawcze, jak i praktyczne, jest różne. Aby zrozumieć istotę modelu, jako narzędzia poznawania i kształtowania zjawisk finansowych, konieczne jest zapoznanie się z elementarną wiedzą z zakresu teorii modeli i modelowania.

W teorii nauki model stanowi podstawowe narzędzie poznania. Modele służą zmniejszeniu stopnia złożoności (uproszczenia) opisu badanego zjawiska (zjawisk) po to, aby je lepiej poznać, czyli zbadać, zaprojektować, zmieniać. Opisy obiektu w języku matematyki i logiki formalnej zapewniają poprawność konstrukcji mode- lu. W budowaniu modeli szczególna rola przypada więc matematyce, gdyż uniwer- salność jej języka pozwala wykrywać sprzeczności w budowanych modelach. Język matematyki ułatwia też weryfikację prawdziwości definicji pojęć.

Zastosowanie modelu ma na celu zbadanie stanu wybranej rzeczywistości (obiektu), cech (właściwości), wzajemnych związków, parametrów strukturalnych, funkcjonalnych itp.¹⁷

Klasyfikacja modeli może być rozbudowana, a wszystko zależy od badacza, pytań, które stawia wobec obserwowanej rzeczywistości, celów, którym ma służyć model itd.

Podstawowy podział modeli sprowadza się do wyodrębnienia:

• modeli teoretycznych (nominalnych), modeli realnych.

Cechą modeli teoretycznych jest to, że są one konstruowane w celu rozwią- zania określonego problemu naukowego. W modelu teoretycznym przyjmuje się wiele założeń (parametrów) upraszczających, przez łączenie pojedynczych zjawisk w szersze ich kategorie, aby lepiej zrozumieć istotę badanej rzeczywistości.

Modele realne to takie, które są dostatecznie podobne (izomorficzne)¹⁸, ana- logiczne do badanego układu rzeczywistości. Modele te oznaczają więc przejście od idealizacji do konkretyzacji¹⁹.

W poznawaniu zjawisk finansowych poprzez ich modelowanie trzeba przyj- mować pewne założenia, czyli aksjomaty²⁰. Przykładem aksjomatu jest płynność

pieniądza, obligatoryjność współczesnego pieniądza oznaczająca, że pieniądz pań- stwowy nie może nie być przyjęty przez uczestnika obrotu pieniężnego. Inne zało- żenie aksjomatyczne: każde udzielenie kredytu bankowego oznacza zwiększenie obiegu pieniężnego, a spłata kredytu zmniejszenie się obiegu pieniężnego. Podob- nie można przyjąć, że podatek ma zawsze charakter przymusowy. Aksjomaty mają więc istotne znaczenie poznawcze w odniesieniu do zjawisk finansowych, gdyż po- zwalają wyprowadzić — w systemie rozumowania dedukcyjnego — wszystkie tezy pochodne²¹. Jeżeli np. przyjmujemy, że podatek jest zawsze świadczeniem pienięż- nym przymusowym, to możemy wydedukować, że to zjawisko finansowe zawsze będzie wywoływać jakąś reakcję podmiotu obciążonego podatkiem. Przykładowo, możemy założyć, że reakcja podatnika na podatek bezpośredni będzie silniejsza niż na podatek pośredni. Jeżeli przyjmiemy, że inflacja jest zawsze zjawiskiem finan- sowym, to — konsekwentnie — jej wystąpienie musi prowadzić do zmian w finan- sowej strukturze gospodarki.

W badaniu zjawisk finansowych istotny jest podział modeli na modele opisu- jące rzeczywistość, czyli modele pozytywne, oraz modele projektujące rzeczywi- stość, czyli modele normatywne. Zasadniczy problem wykorzystania tych dwóch rodzajów modeli w naukach społecznych wiąże się z tym, czy jest możliwe przej- ście od modelu pozytywnego do modelu normatywnego. W metodologii finansów podkreśla się odrębność języka przy budowie tych dwóch modeli, a zwłaszcza to, że model normatywny wkracza w sferę wartościowania faktów (zjawisk)²². Oba modele mają cechy wskazujące, jaki powinien być badany fragment rzeczywistości.

Model jako narzędzie poznania naukowego znalazł szerokie zastosowanie przede wszystkim w naukach przyrodniczych, następnie w naukach technicznych. Wraz z postępem w metodach zbierania i przetwarzania informacji o zjawiskach gospodarczych, modele zaczęto powszechnie stosować w naukach ekonomicznych. W modelach ekonomicznych często są stosowane metody matematyczne. Dlatego niekiedy używa się nazw modele ekonomiczno-matematyczne, modele ekonome-

tryczne. Nie zmienia to faktu, że przedmiotem tych modeli jest gospodarka, a wy- korzystywane metody matematyczne mają na celu doskonalszą konstrukcję mode- lu, przy zachowaniu kryterium adekwatności modelu do badanej rzeczywistości. Ze względu na wysoki stopień złożoności badanej rzeczywistości konieczne jest doko- nanie w modelu wielu uproszczeń, co jest słabą stroną tego narzędzia poznawcze- go. Gdybyśmy chcieli np. skonstruować — w sensie opisowym — model finanso- wy danej gospodarki, to bylibyśmy zmuszeni zredukować wiele cech podmiotów posługujących się pieniądzem, dokonać kategoryzacji tych podmiotów, a następnie poszukiwać związków między wyodrębnionymi kategoriami²³.

Doceniając znaczenie modelu w badaniu rzeczywistości, trzeba także wskazać na pewne niebezpieczeństwa modelowania. Chodzi tutaj o postawę badacza wzglę- dem badanej rzeczywistości. Wysoki stopień komplikacji i formalizmu modeli ro- dzi wiele niebezpieczeństw w posługiwaniu się modelami w celu objaśniania rze- czywistości, nawet w odniesieniu do nauk przyrodniczych czy nauk ścisłych. Moż- na tutaj rozróżnić dwie sytuacje: pierwszą — w której w sposób nieświadomy dokonuje się nadmiernego uproszczenia rzeczywistości, drugą — w której badacz świadomie przyjmuje nierealistyczne założenia, aby uzyskać oczekiwane rezultaty. Motywem tego ostatniego działania są np. chęć zdobycia sławy przez badacza, ko- rzyści materialne itp.²⁴ Podkreślenie tego jest ważne, szczególnie w odniesieniu do nauk społecznych, gdzie modelowanie zjawisk jest znacznie trudniejsze niż w przy- padku nauk przyrodniczych. Warto o tym pamiętać, gdyż w trakcie studiowania li- teratury ekonomicznej, w tym finansowej, wielokrotnie będziemy się spotykać z „jedynie słusznym" modelowaniem zjawisk finansowych, takich jak np. inflacja, deficyty budżetowe, dług publiczny, podatki.

1.6

Systemowe podejście do zjawisk finansowych

W badaniu zjawisk finansowych konieczne jest podejście systemowe. W me- todologii finansów: „... pojęcie systemu można zdefiniować i rozwijać na różne sposoby, w zależności od celów badania naukowego oraz jako odzwierciedlenie różnych aspektów pojęcia głównego"²⁵. Konieczność ta wynika nie tylko z faktu, że według teorii systemów otaczająca nas rzeczywistość to jeden wielki system, skła-

dający się z wielu podsystemów, lecz także stąd, że w nauce finansów, podobnie zresztą jak w wielu innych dziedzinach nauki, powszechnie używa się terminu ..system", i to w różnym znaczeniu.

System to zbiór wzajemnie powiązanych elementów wyodrębnionych z oto- czenia ze względu na te powiązania. Powiązania między systemem tworzą strukturę systemu. System charakteryzują następujące cechy:

1. zachowanie każdego elementu wpływa na zachowanie całości, ale żaden element nie ma wyłączności w oddziaływaniu na całość;

2. każdy wyodrębniony według dowolnego kryterium podzbiór elementów ma wpływ na funkcjonowanie systemu, ale żaden z podzbiorów systemu nie ma wpływu wyłącznego;

3. system jest niepodzielną całością²⁶.

Teoria systemów, wykształcona przez nauki przyrodnicze, ma coraz szersze zastosowanie także w naukach społecznych, chociaż napotyka się tutaj wiele trud- ności, wynikających stąd, że o ile nauki przyrodnicze mają do czynienia z bytami fizycznymi, o tyle nauki społeczne mają do czynienia z istotami ludzkimi w stwo- rzonym przez nie same świecie kultury. Istoty ludzkie otacza świat symboli (język, stosunki międzyludzkie, nauka, prawo), który wpływa na zachowanie się człowieka w różnych dziedzinach²⁷.

W nauce finansów pojęcie systemu jest stosowane powszechnie. W najszer- szym ujęciu mamy do czynienia z systemem finansowym (gospodarki). System mo- że być rozumiany jako całokształt zasad organizacyjnych, ogół norm i reguł obo- wiązujących w danej dziedzinie. Inne powszechnie stosowane terminy to np.: sys- tem pieniężny, system rozliczeń pieniężnych, system bankowy, system kredytowy, system podatkowy, system ubezpieczeń społecznych. Wymienione przykłady wska- zują, że bez podejścia systemowego trudno byłoby zarówno badać, jak i projekto- wać różne rozwiązania w sferze finansów. Badania nad zjawiskami finansowymi to także badania nad systemami, które funkcjonują w zakresie finansów. Podejmowa- ne są próby określenia skuteczności systemu bankowego²⁸, kryteriów racjonalności systemu finansowego²⁹ itp.

Znaczenie eksperymentu w nauce finansów

O ile w naukach przyrodniczych możliwe jest zastosowanie eksperymentu, ro- zumianego jako doświadczenia w laboratorium, w ramach którego można zmieniać dowolnie parametry (warunki) i obserwować obiekt, o tyle w naukach społecznych możliwości przeprowadzenia eksperymentu są ograniczone, przynajmniej w takim rozumieniu, jak w naukach przyrodniczych.

Badanie rzeczywistości oraz próby jej zmiany, czyli modelowanie, wymagają najczęściej prowadzenia eksperymentów, które umożliwiają zmienianie parame- trów (warunków) oraz obserwację badanego obiektu (zjawiska). W kwestii ekspe- rymentu w ekonomii politycznej można zauważyć złagodzenie stanowiska. O. Lan- ge, charakteryzując metodę ekonomii politycznej, stwierdził, że zastosowanie abs- trakcji w ekonomii jest trudne, dlatego iż nie można zastosować w niej ekspery- mentu³². Jednak dalej, cytowany ekonomista zauważa, że przeprowadzenie eks- perymentu w naukach ekonomicznych jest możliwe w odniesieniu do pewnych procesów szczegółowych jako narzędzie weryfikacji konkretnych rezultatów bada- nia, ale nie może być przyjmowane „...za punkt wyjścia abstrakcji naukowej"³³.

Można przyjąć, że rozwój metod ilościowych, które są dzisiaj powszechnie stosowane do opisu rzeczywistości gospodarczej, wzmocnił znaczenie eksperymen- tu, ale w specyficznym rozumieniu. Chodzi mianowicie o symulowanie przebiegu różnych złożonych zjawisk ekonomicznych za pomocą różnych modeli (układu równań). Zmiana parametrów w tych modelach pozwala na prześledzenie wpływu tych zmian na stan badanych obiektów (procesów). Jeżeli jednak na podstawie wy- ników tych symulacji wyciągane są wnioski praktyczne, to i tak nie ma pewności, że przyjęte założenia wystąpią w rzeczywistości.

Metoda eksperymentu ma znaczenie zwłaszcza dla nauki finansów, w której próbuje się, przez symulowanie różnych zjawisk finansowych, przewidywać zmia- ny w określonym obszarze zjawisk finansowych. Przykładowo, poszukuje się zależ- ności między ciężarem podatkowym a wydajnością podatkową dla państwa. Przyj- muje się założenie, że obniżka stawki podatkowej wywoła pozytywną reakcję po- datnika, czyli chęć rozszerzania działalności gospodarczej. To ma z kolei doprowa- dzić do zwiększania podstawy opodatkowania, a więc państwo w najgorszym wypadku per saldo nie uszczupli swoich dochodów, a korzystnymi zjawiskami bę- dą np. wzrost produkcji, wzrost produktu krajowego (dochodu narodowego), zmniejszenie bezrobocia. Zależności te niestety nie zawsze się sprawdzają, co

³² O. Lange. Ekonomia polityczna, jw., s. 97.

³³ Tamże, s. 97 (w przypisie).

oznacza, że wpływ na nie mają także inne zjawiska, które w identyfikowanej zależ- ności między stawką podatku a dochodami publicznymi uznane były za nieistot- ne ³⁰. Zależności takie, np. między inflacją a bezrobociem, stanem bilansu płatnicze- go (handlowego) a interwencją w kurs walutowy, nie zawsze się potwierdzają. Dla- rgo też możemy mówić, że podejmowanie decyzji finansowych i ich wdrażanie w życie jest specyficznie rozumianym eksperymentowaniem.

Metoda prób i błędów

Ograniczone możliwości stosowania eksperymentu w nauce finansów powo- dują, że decyzje finansowe muszą być podejmowane przy użyciu metody prób i błędów. Dotyczy to zwłaszcza makroskali, czyli polityki finansowej państwa. Wprawdzie w ostatnich dekadach dzięki lepszemu systemowi ewidencji zjawisk fi- nansowych, dokładniejszej statystyce finansowej, nowoczesnym technikom prze- marzania danych, postępowi w modelowaniu zjawisk finansowych itd. nastąpił :<totny postęp w diagnozowaniu stanu zjawisk finansowych, ale mimo tych wszyst- kich pozytywnych zjawisk nie udało się w sposób kategoryczny ustalić zależności rypu deterministycznego w stosunku do wielu istotnych, zachodzących w gospodar- ce zjawisk, w tym zjawisk finansowych. Dlatego też diagnozy zjawisk finansowych ■ niepełne i niewystarczające pod względem proponowanych środków. Zmusza to podmioty odpowiedzialne za stan sfery finansowej do podejmowania decyzji o za- stosowaniu różnych środków, a następnie obserwowania skutków tego zastosowa- nia. Zaobserwowane rezultaty są podstawą do ewentualnych korekt decyzyjnych.

Stosowanie nawet tak ułomnej metody napotyka trudności. W podejmowaniu decyzji finansowych pojawia się efekt opóźnień czasowych, który polega na tym, ze jeżeli nawet stan gospodarki jest zdiagnozowany, to przygotowanie środków po- lityki finansowej wymaga określonego czasu. Prowadzi to do nieadekwatności przygotowanych środków wobec zmienionego już stanu gospodarki.

Metoda prób i błędów ma zastosowanie także w skali mikroekonomicznej, np. przy przewidywaniu zysków przedsiębiorstwa, ustalaniu czynników kształtują- cych płynność finansową podmiotu, kształtowaniu portfela inwestycyjnego. Wyni- ka to z faktu, że wiele czynników oddziałujących na te zjawiska jest nieprzewidy- •valnych. Dlatego budowanie różnych modeli metodą prób i błędów w odniesieniu do mikropodmiotów jest łatwiejsze niż w odniesieniu do całej gospodarki, ale także jest skazane na pewien margines błędu. Zmniejszenie błędu jest możliwe poprzez lepsze rozpoznanie badanej rzeczywistości, badanie warunków, w których działa

podmiot; niemożliwe jest wyeliminowanie oddziaływania czynników przypadko- wych. Pewnym pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że błędy popełniane podczas rozpoznawania i przewidywania przyszłości mogą wywoływać nie tylko negatyw- ne, lecz także pozytywne skutki dla sytuacji finansowej mikropodmiotu.

"I ft 1 ■ 9

Ekonomiczna i społeczna treść zjawisk finansowych

Podsumowując rozważania na temat istoty, przedmiotu, metody nauki finan- sów, podkreślmy, że dzisiejszy pieniądz, jako tworzywo zjawisk finansowych, staje się pieniądzem coraz bardziej abstrakcyjnym. Fakt ten niewątpliwie ułatwia posłu- giwanie się pieniądzem, ale też stwarza nowe zagrożenia. Wynikają one ze zwięk- szających się trudności w zachowaniu kontroli nad zjawiskami finansowymi. W związku z tym, że zjawiska te mają charakter ponadnarodowy, osłabia się zna- czenie lokalnych (krajowych) banków centralnych i możliwość ich interwencji.

Współczesny rozwój stosunków finansowych, w ramach których podmioty po- sługują się coraz bardziej wyrafinowanymi instrumentami finansowymi, stwarza zwłaszcza niebezpieczeństwo pozbawienia zjawisk i procesów finansowych ich tre- ści ekonomicznej i społecznej. Wyrazem tego jest nazbyt „inżynieryjne" podejście do finansów. Jego przejawem mogą być: mnożenie „papierowych" zysków, różne operacje (machinacje), za którymi nie stoją realne dochody. Podejście takie trzeba uznać za powierzchowne, nie sięgające do istoty kategorii finansowych. Z tych względów metodą charakterystyczną dla nauki finansów musi być analiza zjawisk finansowych w powiązaniu ze zjawiskami rzeczowymi, a jeszcze ściślej z warto- ściami użytkowymi, czyli towarami i usługami.

Pieniądz i zjawiska finansowe są obiektywne w tym sensie, że od pewnego etapu rozwoju cywilizacji, tj. od rozwoju społecznego podziału pracy oraz włącze- nia pieniądza w procesy wymiany, pieniądz jest katalizatorem rozwoju gospodar- czego i rozwoju cywilizacyjnego. Zniknięcie pieniądza oznaczałoby trudno wy- obrażalne skutki zarówno dla jednostki, jak i dla społeczeństwa. Badając współ- czesne zjawiska finansowe, nie można zapominać o pochodzeniu pieniądza, o jego funkcjach, które wykształciły się w dziejowym procesie.

Związki i zależności między sferą finansową a sferą realną stanowią ekono- miczną i społeczną treść zjawisk finansowych. Poszukiwanie natury tych związ- ków, przyczyn i skutków takiego, a nie innego ich ukształtowania się należy więc do metody nauki finansów w jej najogólniejszym wprawdzie, ale zarazem i głów- nym znaczeniu.

; ROZDZIAŁ 2

SYSTEMATYKA DYSCYPLIN FINANSOWYCH

2.1

Ogólna charakterystyka dyscyplin finansowych

Przedstawiona w pierwszym rozdziale pracy istota finansów stanowiła przybli- żenie przedmiotu i rodzajów zjawisk, które znajdują się w obszarze zainteresowa- na nauki finansów. Obecnie pogłębimy nasze rozważania o finansach, co jest ko- rjeczne z tego względu, że są one przedmiotem zainteresowania nie tylko ekono- mii, lecz także innych dziedzin wiedzy.

Przypomnijmy więc, że z dotychczasowych rozważań wynika, iż nauka finan- sów zajmuje się zjawiskami finansowymi powstającymi w gospodarce i społeczeń- stwie. Tworzywem zjawisk finansowych jest pieniądz. Celem poznawczym nauki rinansów jest badanie zjawisk finansowych, ich istoty, treści ekonomicznej i spo- łecznej, a także związków zachodzących między tymi zjawiskami. Nauka finansów — za pomocą omówionych już metod — analizuje zjawiska finansowe, rozpoznaje rządzące nimi prawidłowości i prawa. Badania analityczne są podstawą uogólnień i indukcja) i dostarczają zaleceń dla działalności praktycznej w sferze pieniądza, zwanej polityką finansową, gospodarką finansową, zarządzaniem aktywami i pasy- wami danego podmiotu, zarządzaniem podmiotem przez wykorzystywanie instru- mentów finansowych, inwestowaniem finansowym itp.

Przedmiotem zainteresowania nauki finansów są zarówno cała gospodarka na- rodowa, jak i podstawowe kategorie podmiotów systemu gospodarczego, takie jak przedsiębiorstwo, gospodarstwo domowe, państwo, podmioty sektora finansowego bank, towarzystwo ubezpieczeniowe itp.).

Ten szeroki obszar obserwacji, analiz i poszukiwań praw rządzących zjawiska- mi finansowymi powoduje, że w istocie na naukę finansów składa się wiele finan- sowych dyscyplin szczegółowych. Stosuje się różne kryteria klasyfikacji nauk fi- nansowych. Podstawowe znaczenie ma jednak kryterium funkcjonalne.

_2*2

_{Rodzaje dyscyplin finansowych}

Kryterium metody

Ze względu na stosowaną metodę, w ujęciu najbardziej ogólnym, rozróżnia się następujące dyscypliny finansowe:

1) opisowe, w ramach których wyodrębnia się dyscypliny zajmujące się jako- ściowym opisem zjawisk finansowych oraz dyscypliny zajmujące się ilościowym opisem zjawisk finansowych;

2. historyczne;

3. teoretyczne;

4. praktyczne.

Zaproponowany podział ma charakter uniwersalny i może się odnosić do każ- dej dziedziny nauki.

Dla dalszych rozważań bardziej przydatny będzie podział dyscyplin finanso- wych ze względu na metodę typową dla danej dyscypliny. Innymi słowy, chodzi o to, w jakim stopniu metoda charakterystyczna dla danej dyscypliny spełnia funk- cję objaśniającą zjawiska finansowe.

Według kryterium metody (funkcji) poznawczej można wyróżnić następują- ce dyscypliny finansowe:

ekonomikę (teorię) finansów, historię finansów, naukę o polityce finansowej, statystykę finansową, naukę prawa finansowego, inżynierię finansową, matematykę finansową, socjologię finansów, psychologię finansów.

Wśród dyscyplin finansowych centralne miejsce zajmuje ekonomika (teoria) finansów, gdyż bada ona naturę i treść zjawisk finansowych, a także ich rolę w go- spodarce i społeczeństwie. Inne dyscypliny, zwłaszcza takie, jak historia finansów czy statystyka finansowa, mają za zadanie dostarczać niezbędnej wiedzy i informa- cji o przebiegu zjawisk finansowych, tak aby możliwe było budowanie adekwatnej do rzeczywistości teorii finansów.

Zadaniem historii finansów jest nie tylko opisywanie zjawisk w następstwie

czasowym, lecz także poszukiwanie prawidłowości zachodzących w czasie w dzie- dzinie finansów, wiązanie tych prawidłowości z ogólniejszymi zjawiskami gospo- darczymi i społecznymi występującymi w przeszłości.

Nauka o polityce finansowej zajmuje się rozpoznawaniem celów podmiotów prowadzących politykę finansową oraz hierarchizacją tych celów, przesłankami ich zmienności ze względu na różne warunki prowadzenia polityki finansowej, instru- mentami polityki finansowej, oceną skuteczności stosowanej polityki itp. Nauka

0 polityce finansowej stanowi element szerszej nauki, którą jest nauka o polityce gospodarczej, jednak nauka o polityce finansowej operuje specyficznymi narzędzia- mi pieniężnymi. Przyjmuje się, że nauka o polityce finansowej obejmuje dwa ob- szary zjawisk finansowych:

obszar monetarny, obszar fiskalny

Rozróżnienie to jest konsekwencją pewnej odrębności tych obszarów finanso- wych we współczesnych systemach ekonomicznych. Wyraża się to m.in. w duali- zmie podmiotów polityki finansowej, którą odrębnie prowadzą władze monetarne kraju, a odrębnie władze fiskalne. Dualizm ten wynika wprawdzie z racjonalnych przesłanek (do zagadnień tych powrócimy), ale też nie można zaprzeczyć, że go- spodarka narodowa stanowi jednolity układ. Dlatego ogromnym wyzwaniem po- znawczym i aplikacyjnym dla nauki o polityce finansowej jest badanie warunków koordynacji działalności podmiotów polityki finansowej wobec tych dwóch róż- nych obszarów zjawisk finansowych. W badaniach tych musi zostać uwzględniony fakt, że polityka finansowa jest tylko narzędziem osiągania celów użytecznych, a więc zaspokajania indywidualnych i wspólnych potrzeb ludzi.

Celem statystyki finansowej jest gromadzenie i przetwarzanie danych liczbo- wych charakteryzujących rozmaitą działalność finansową. Statystyka finansowa umożliwia więc dokonywanie przez teorię finansów syntez oraz weryfikację formu- łowanych przez teorię finansów hipotez.

Nauka prawa finansowego ma na celu systematykę i opis analityczny insty- tucji prawnych funkcjonujących w dziedzinie finansowej. Przesłaniem nauki prawa finansowego jest również rozpoznanie prawnych podstaw działalności podmiotów posługujących się pieniądzem. W istocie chodzi tutaj nie tylko o zjawiska finanso- we, które najczęściej są wiązane z funkcjonowaniem państwa oraz innych instytucji

1 związków publicznoprawnych, lecz także o inne dziedziny prawa, takie jak prawo gospodarcze, prawo administracyjne, prawo bankowe, prawo ubezpieczeniowe, prawo papierów wartościowych i inne³¹.

W ostatnich latach (a ściślej mówiąc dekadach) rozwinęła się nowa dyscyplina

finansowa — inżynieria finansowa. Zwraca uwagę jej silnie sformalizowana me- toda badawcza, opierająca się na modelach matematycznych. Praktycznym przesła- niem inżynierii finansowej jest „...sprytne wykorzystanie instrumentów finanso- wych w celu przejęć (innych firm — SO) lub też powiększenia rynkowej wartości firmy bez istotnej poprawy faktycznych wyników działalności"³². Inżynieria finan- sowa może mieć zatem podłoże spekulacyjne, a więc obciążone ryzykiem, co jest związane np. z nadużywaniem tzw. pochodnych instrumentów finansowych. Inży- nieria finansowa jest też ważnym narzędziem zarządzania podmiotem. Dobrym te- go przykładem jest posługiwanie się nią w związku z efektem dźwigni finansowej, który polega na tym, że podmiot, dla podniesienia rentowności kapitału własnego, decyduje się na zaangażowanie kapitałów zewnętrznych (obcych). Uzyskanie do- datniego efektu dźwigni finansowej wymaga, aby rentowność całego kapitału przedsiębiorstwa była wyższa od kosztów pozyskania kapitału obcego (stopy pro- centowej). Drugim warunkiem podniesienia rentowności kapitału własnego przez zastosowanie dźwigni finansowej jest zachowanie właściwej relacji między kapita- łem własnym a kapitałem obcym. Wysoki udział kapitału obcego w strukturze ka- pitału przedsiębiorstwa prowadzi zazwyczaj do wzrostu kosztów kapitału.

Bardziej kontrowersyjne jest wykorzystywanie inżynierii finansowej do tzw. finansowania pozabilansowego. Przykładem może tu być leasing maszyn, zamiast ich zakupu, albo przeprowadzanie operacji przez podmioty o złej kondycji finanso- wej, czego skutków nie widać w bilansie podmiotu stosującego taki rodzaj finan- sowania³³.

Złożoność zjawisk finansowych powoduje, że wiele innych dyscyplin nauko- wych również wykazuje zainteresowanie finansami. Należy tutaj wymienić zwłasz- cza socjologię finansów, która bada społeczne warunki i skutki funkcjonowania pieniądza (socjologia pieniądza) i finansów (np. problem nierówności dochodo- wych w społeczeństwie), a także psychologię finansów, która bada przesłanki i skutki reakcji podmiotów stosunków finansowych podczas podejmowania decyzji w sferze finansów.

2*2»2

Kryterium funkcji ekonomicznych

Każda klasyfikacja nauk finansowych ma charakter względny. Łatwo zauwa- żyć zachodzenie na siebie proponowanych podziałów, mimo że są one dokonywane według odrębnych kryteriów.

wa- ane

Zastosowanie kryterium funkcji ekonomicznych prowadzi do podziału nauk fi- nansowych na:

finanse publiczne, • skarbowość,

finanse przedsiębiorstw, finanse zarządcze, bankowość,

finanse międzynarodowe,

ubezpieczenia,

teorię rynku kapitałowego.

Finanse publiczne zajmują się badaniem oraz wskazówkami praktycznymi w zakresie finansowej działalności państwa, jego organów, związków publiczno- prawnych, w tym władz samorządowych itp. Ze względu na przedmiot, finansami publicznymi są zainteresowane inne dziedziny wiedzy, zwłaszcza prawo (różne ga- śezie) i nauki polityczne. To interdyscyplinarne zainteresowanie finansami publicz- nymi wynika stąd, że środki pieniężne władz publicznych pochodzą przede wszyst- kim z danin publicznych, a więc z przymusowych świadczeń finansowych podmio- tów znajdujących się poza państwem, co wywołuje wiele różnych skutków — w tym negatywnych — dla obywateli, podmiotów gospodarczych. Część pu- blicznych środków finansowych pochodzi z zaciąganych pożyczek, co również wy- * ołuje zainteresowanie nie tylko innych dyscyplin finansowych (teoria rynku kapi- tałowego), lecz także innych dziedzin nauki, np. socjologii, etyki (kwestia między- pokoleniowych ciężarów finansowych). W przypadku finansów publicznych istotne ;est nie tylko to, kto ponosi ciężary publiczne, lecz także to, w jaki sposób są wy- korzystywane środki publiczne, czyli jak władze publiczne pełnią funkcje, osiągają cele, wykonują zadania, na finansowanie których nakładane są ciężary podatkowe.

Systematyzując dyscypliny finansowe, musimy się odnieść do relacji, jakie za- chodzą między finansami a skarbowością. Jest to konieczne, gdyż w języku potocz- nym pojęcia te są używane zamiennie⁴.

Pojęcie skarbowości jest historycznie znacznie starsze niż pojęcie finansów publicznych. We wcześniejszych okresach terminem „skarbowość" obejmowano cziałalność państwa, której przedmiotem były majątek, dochody publiczne, wydatki publiczne, dług publiczny. Jako dyscyplina finansowa skarbowość rozwinęła się zwłaszcza w związku z badaniami nad skutkami nakładania danin publicznych, i także skutkami zaciąganych długów. Dla rozwoju skarbowości istotne znaczenie miało oddzielenie skarbu królewskiego od skarbu publicznego. W miarę upływu

czasu i wzrostu dochodów państwa (publicznych) pojęcie skarbowości zamieniano coraz częściej na pojęcie finansów publicznych. Przedmiotem zainteresowania kla- sycznej skarbowości były majątek i dochody publiczne. Z czasem, na gruncie za- równo teorii, jak i praktyki, zaczęto się również interesować wykorzystaniem ma- jątku państwa i zarządzaniem nim oraz przeznaczeniem dochodów państwa, czyli wydatkami publicznymi. W znaczeniu umownym, współcześnie skarbowość jest w praktyce wiązana z majątkiem państwa (władz publicznych), natomiast przycho- dy, rozchody, dochody, wydatki publiczne stanowią przedmiot rozwiniętej nauki

0 finansach publicznych. Punktem wspólnym dla tych dwóch dyscyplin finanso- wych jest dług publiczny, który — z reguły — jest zabezpieczony majątkiem pu- blicznym (Skarb Państwa, skarb gminy itd.). Obsługa długu publicznego, z kolei, wiąże bieżące zjawiska finansowe, które mają odzwierciedlenie w budżecie pań- stwa, w budżetach władz samorządowych.

Finanse przedsiębiorstw obejmują zjawiska finansowe zachodzące w przed- siębiorstwie. Podstawowym przedmiotem teorii finansów przedsiębiorstwa jest efektywny wybór źródeł środków pieniężnych (kapitału) oraz ich odpowiednie za- stosowanie. Wyodrębnia się wewnętrzne i zewnętrzne źródła zasilania finansowego przedsiębiorstwa. Finanse przedsiębiorstwa w ujęciu funkcjonalnym są narzędziem pozyskiwania pieniądza i jego wykorzystywania. W ujęciu podmiotowym finanse przedsiębiorstwa są analizowane z punktu widzenia struktury podmiotowej i orga- nizacyjnej, która umożliwia zarządzanie procesami pozyskiwania i wydatkowania pieniądza. W ujęciu przedmiotowym finanse przedsiębiorstwa obejmują zjawiska finansowe w różnych wyodrębnionych sferach jego działalności, np. w działalności bieżącej i rozwojowej. Przedsiębiorstwa we współczesnych systemach ekonomicz- nych zajmują centralne miejsce. Finanse przedsiębiorstwa koncentrują się wpraw- dzie na finansach wewnątrz firmy, ale są kształtowane przez czynniki zewnętrzne. Chodzi zwłaszcza o stosunki przedsiębiorstw z bankami, państwem (podatki, dota- cje), towarzystwami ubezpieczeniowymi (ograniczanie ryzyka działalności), giełdą

1 innymi instytucjami rynku kapitałowego (notowania na giełdzie, pozyskiwanie ka- pitału) itp. Finanse przedsiębiorstw oddziałują silnie na finanse całej gospodarki na- rodowej.

Następną dyscypliną finansową są finanse zarządcze, których celem jest roz- poznawanie istoty zjawisk finansowych, powstających w obszarze działalności podmiotów, i na tej podstawie praktyczne wykorzystanie finansów (instrumentów finansowych) do zarządzania daną działalnością podmiotu, jej elementami. Dyscy- plina ta jest pokrewna finansom przedsiębiorstwa, chociaż ma szersze zastosowa- nie, tzn. także w odniesieniu do podmiotów prowadzących działalność nieskomer- cjalizowaną. W przypadku podmiotów prowadzących działalność skomercjalizowa- ną celem zarządzania finansami podmiotu jest przede wszystkim utrzymanie się tego podmiotu na rynku, a następnie wzrost jego wartości, co się konkretyzuje przez wzrost bieżącej i przyszłej ceny akcji, oraz wzrost dywidendy udziałowców. Osiągnięciu wymienionych celów zarządzania finansami powinno sprzyjać ograni-

:zanie różnych rodzajów ryzyka. Finanse zarządcze mogą jednak być z powodze- niem wykorzystywane przez jednostki działające w ramach sektora publicznego, które nie są zorientowane na osiąganie zysków. Wykorzystywanie finansów zarząd- czych w tego typu jednostkach jest trudniejsze, gdyż efekty działalności tych pod- miotów nie przyjmują charakteru pieniężnego (rozważaliśmy to, omawiając metodę porównywania kosztów i korzyści). Dlatego też siła oddziaływania instrumentów finansowych jest kierowana na kosztową stronę działalności tych podmiotów.

Bankowość w znaczeniu potocznym jest dość często traktowana jako odrębna dziedzina w stosunku do finansów³⁴. Z punktu widzenia zarówno istoty finansów, jak i samej bankowości nie ma żadnych podstaw, aby dziedziny te traktować jako odrębne. Przeciwnie — bankowość należy do nauki finansów, co wynika z pienięż- nego charakteru zjawisk finansowych, a jedynym źródłem pieniądza (jeśli pominąć występujący przejściowo i na ograniczoną skalę pieniądz skarbowy) jest system bankowy. Bez bankowości, która jest źródłem pieniądza, nie ma finansów, co wy- nika z przedstawionej wcześniej definicji finansów. Fakt, że bankowość jest dome- na nauki finansów, w niczym nie przeszkadza, aby wyodrębnić ją, na podstawie kryterium funkcji ekonomicznych, jako jedną z dyscyplin finansowych. W zakres bankowości wchodzi działalność zarówno banku emisyjnego, czyli banku central- nego, jak i banków komercyjnych. Bankowość, podobnie jak finanse przedsię- biorstw, jest wspomagana przez matematykę finansową, która jest przydatna w pro- cesie modelowania rozwoju banku, w zarządzaniu aktywami i pasywami banku, w teorii inwestowania.

Finanse międzynarodowe wyodrębniły się w oddzielną dyscyplinę finansową pod wpływem dynamicznego rozwoju handlu zagranicznego, międzynarodowych instytucji finansowych, międzynarodowych rynków finansowych. Finanse między- narodowe są najbliższe bankowości, co jest zrozumiałe, ponieważ znaczna część międzynarodowych operacji finansowych jest dokonywana za pośrednictwem ban- ków. Przedmiotem finansów międzynarodowych są zjawiska związane z rozlicze- niami międzynarodowymi, teorią kursów walutowych, działalnością międzynaro- dowych instytucji finansowych, takich jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, międzynarodową współpracą i porozumieniami walutowymi, mię- iz\ narodowymi organizacjami³⁵ itp. Finanse międzynarodowe zajmują się analizą zjawisk powstających na rynkach międzynarodowych. Z punktu widzenia gospo-

darki krajowej istotnym obszarem obserwacji finansów międzynarodowych są bi- lans płatniczy kraju, czynniki kształtujące równowagę bilansu itp.³⁶

W systemie ekonomicznym i społecznym ważną rolę odgrywają ubezpiecze- nia. Ich rola polega na ograniczaniu różnych rodzajów ryzyka, które są nieuchron- nie związane z działalnością gospodarczą, z życiem człowieka oraz różnymi zda- rzeniami losowymi dotykającymi pojedyncze osoby, zbiorowości ludzkie, podmio- ty gospodarcze. Ubezpieczenia są typową instytucją finansową, tzn. mają one silny związek z gromadzeniem i dzieleniem pieniędzy. Operacje finansowe przeprowa- dzane przez podmioty zajmujące się ubezpieczeniami są wprawdzie ściśle związane z ochroną ubezpieczeniową, ale wywołują też różnorakie skutki dla społeczeństwa i gospodarki. Ubezpieczenia, jako jedna z dyscyplin finansowych, zajmują się zja- wiskami powstającymi w ramach zarówno całego sektora ubezpieczeń, jak i po- szczególnych rodzajów ubezpieczeń. Dyscyplina ta ma ważne znaczenie poznaw- cze i praktyczne. Obserwowanie i analizowanie zjawisk ubezpieczeniowych umoż- liwia sformułowanie pewnych prawidłowości w tej dziedzinie, które pozwalają lepiej rozpoznać potrzeby z zakresu ochrony ubezpieczeniowej, a także poszukiwa- nie optymalnego dla społeczeństwa i gospodarki modelu organizacyjnego ubezpie- czeń, w tym budowę systemu ubezpieczeń opartych na przezorności indywidualnej oraz ubezpieczeń opartych na zasadzie solidaryzmu społecznego. Ważnym przesła- niem poznawczym ubezpieczeń jest określenie warunków: zarówno ceny ochrony ubezpieczeniowej (poziom składki), jak i realności ochrony ubezpieczeniowej. W tym ostatnim przypadku chodzi o to, aby ubezpieczające się podmioty mogły rzeczywiście otrzymać należne im świadczenia i odszkodowania. Przedmiotem za- interesowania ubezpieczeń są także warunki inwestowania czasowo wolnych środ- ków, m.in. po to, aby ochronić wartość gromadzonych pieniędzy, co ma znaczenie zwłaszcza w ubezpieczeniach długoterminowych. W ubezpieczeniach powstają pewne nadwyżki finansowe (oszczędności). Jest to związane z makroekonomiczny- mi zjawiskami w gospodarce, zwłaszcza takimi jak inwestowanie rzeczowe.

Ubezpieczenia dzielą się na:

ubezpieczenia gospodarcze, ubezpieczenia społeczne.

Zasadniczym kryterium rozróżnienia tych dwóch rodzajów ubezpieczeń jest finansowy cel ich działalności. W przypadku ubezpieczeń gospodarczych celem tym jest zysk. Ubezpieczenia gospodarcze funkcjonują na zasadach rynkowych, ko- mercyjnych (wyjątek od tej reguły stanowią ubezpieczenia wzajemne).

Ubezpieczenia społeczne z kolei opierają się na zasadzie solidaryzmu społecz- nego. Oznacza to, że celem ich działalności jest ochrona ubezpieczonych osób,

córa dokonuje się nie przez „sprzedaż ochrony", ale przez działalność zaopatrze- niową, wymagającą redystrybucji dochodów. Ideą ubezpieczeń społecznych jest :cc zabezpieczenie osób na okoliczność zdarzeń losowych o charakterze zarówno naturalnym (starość), jak i nadzwyczajnym (choroba, niezdolność do pracy). Ubez- pieczenia społeczne należy zaliczyć do jednego z najważniejszych osiągnięć cywi- lizacyjnych. Mają one stosunkowo bogatą tradycję, a w ich powstaniu i rozwoju istotną rolę odegrało państwo. Najwcześniej ubezpieczenia na wypadek choroby powstały w Prusach; zostały one wprowadzone w 1883 roku przez kanclerza Otto von Bismarcka³⁷. Rok później wprowadzone zostały ubezpieczenia od wypadków przy pracy, a w 1889 roku ubezpieczenia emerytalne. Ubezpieczenia od bezrobocia wprowadzono w 1911 roku³⁸.

W przypadku zarówno ubezpieczeń społecznych, jak i ubezpieczeń gospodar- czych konieczne jest gromadzenie środków pieniężnych pochodzących ze składek ubezpieczeniowych, z których ubezpieczyciel tworzy fundusze ubezpieczeniowe przeznaczone na pokrycie materialnych następstw zdarzeń losowych. W ubezpie- czeniach gospodarczych konieczne jest wyodrębnienie środków pieniężnych I charakterze gwarancyjnym, tak aby zapewnić wspomnianą realność ochrony ubezpieczeniowej³⁹. W ubezpieczeniach społecznych ogniwem domykającym sys- tem funduszy ubezpieczeniowych jest, z reguły, budżet państwa, z którego w przy- padku deficytu w systemie ubezpieczeń społecznych są asygnowane środki fi- nansowe.

Ubezpieczenia społeczne stanowią obecnie ważny przedmiot obserwacji i ana- liz, gdyż wypracowany model, oparty na solidaryzmie społecznym, jest coraz trud- niejszy w realizacji. Oznacza to zwiększające się wyzwanie dla nauki finansów, która powinna sprecyzować nowe zalecenia praktyczne w zmieniających się warun- kach cy wilizacyj nych⁴⁰.

W odróżnieniu od ubezpieczeń społecznych, ubezpieczenia gospodarcze mają znacznie szerszy przedmiot zainteresowania, co jest związane z tym, że dotyczą one zjawisk stricte gospodarczych. W przypadku zjawisk gospodarczych pojawia się wiele niepożądanych rodzajów ryzyka, przed którymi przynajmniej w części można się ubezpieczyć.

W przypadku teorii rynku kapitałowego obserwuje się zjawiska powstające na rynku kapitałowym, zachowanie się podmiotów na tym rynku, różne strategie stosowane przez inwestorów, a także instrumenty inwestowania. Nadrzędnym ce- lem poznawczym jest jednak obserwowanie i analizowanie podstawowych funkcji ekonomicznych rynku kapitałowego. Jedną z funkcji rynku kapitałowego jest trans- formacja oszczędności pieniężnych w kapitał, i dalej — alokacja kapitału między różne segmenty gospodarki. Inną funkcją tego rynku jest weryfikacja przedsię- biorstw poprzez wycenę ich akcji. Teoria rynku kapitałowego zajmuje się instytu- cjami tego rynku, takimi jak giełdy, towarzystwa inwestycyjne, biura maklerskie⁴¹. Przedmiotem zainteresowania teorii rynku kapitałowego są wreszcie instrumenty fi- nansowe używane w procesach inwestowania. W zakresie instrumentów rynku ka- pitałowego następuje stały rozwój, co oznacza nieustanną komplikację zjawisk fi- nansowych. Obserwowanie i analizowanie zjawisk zachodzących na rynku kapita- łowym jest łatwiejsze wówczas, gdy dokona się jego uporządkowania i usystematyzowania. Dlatego teoria rynku kapitałowego zajmuje się także syste- matyzowaniem zjawisk powstających na tym rynku.

■ I Ą

_{Finanse a inne nauki}