4. Korupcja w sądach

Problem korupcji sądowej władzy może być rozpatrzony w dwóch aspektach. Pierwszy – to rola sądów w przezwyciężeniu takich negatywnych zjawisk naszego społeczeństwa, jak zorganizowana przestępczość i korupcja, drugi – to korupcja w samym środowisku sędziów. Dokładnie rozpatruje się drugi aspekt tej skomplikowanej, jak w socjalnym, tak i w prawym planie, problem doskonalenia ustawodawstwa co do zapobiegania i przeciwdziałania korupcji wśród sędziów.Sedno prawnych norm co do przeciwdziałania korupcji przy odprawie wymiaru sprawiedliwości polega na tym, żeby wyraźnie zarysować procedurę rozpatrzenia sądami spraw i przyjęcia decyzji, zapewnić apelacyjne i kasacyjne ich zaskarżenie, a także wyznaczać normatywne zasięgi uzasadnionego i etycznego zachowania sędziego, zrobić korupcyjne działania sprawą zupełnie niekorzystną i ryzykowną.System takich norm mieści się w kryminalno-procesowym, cywilno - procesowym i rozjemczo - procesowym kodeksie prawa Ukrainy “O sądownictwie i statusie sędziów”⁵⁴, O Wyższej radzie systemu prawnego i ciągowi innych normatywnych aktów. W Prawie Ukrainy “O walce z korupcją” dano prawne jej wyznaczenie – to działalność osób, pełnomocników na wykonanie funkcji państwa, skierowana na sprzeczne z prawem użycie nadanych im pełnomocnictw dla otrzymania materialnych dóbr albo innych przewag. W Konstytucji Ukrainy są przymocowane zasadnicze położenia antykorupcyjnego charakteru co do władzy sądowej, nosicielami której jest każdy oddzielny sędzia. W szczególności, art. 127 przewiduje, że fachowi sędziowie nie mogą mieć przedstawicielskiego mandatu, obejmować jakiekolwiek inne opłacanych stanowisk, wykonywać inną płatną pracę, oprócz naukowej, nauczycielskiej i twórczej. W razie nieprzestrzegania sędzia, według części piątej art. 126 Głównego Prawa,, zwalnia się go ze stanowiska za zakłócenie wymagań co do niekaralności.⁵⁵Konstytucją Ukrainy określają się główne zasady sądownictwa (art. 129), wśród których są i zasady antykorupcyjnego skierowywania. To: rywalizuje stron i wolność w nadaniu nimi swoich dowodów i w doprowadzeniu przed sądem ich siły przekonywania; podtrzymanie państwowego oskarżenia w sądzie prokuratorem; jawność sądowego procesu i jego pełne utrwalenie technicznymi środkami; zapewnienie apelacyjnego i kasacyjnego zaskarżenia decyzji sądu.Przy należnym stosowaniu tych zasad wniwecz powinny być zbiorcze jakiekolwiek korupcyjne działania konkretnego sędziego czy nawet sądu. Artykuł 130-ty. Konstytucji określa ekonomiczne podstawy, a w Prawie “O sądownictwie i statusie sędziów” przewidziano materialne i bytowe zapewnienia sędziów. Wszystkie te składowe stwarzają pewne umowy zapobiegania korupcji w systemie władzy sądowej. Państwo musi zabezpieczać finansowanie i należne umowy dla funkcjonowania sądów i działalności sędziów.W państwowym budżecie Ukrainy oddzielnie określa się wydatki na utrzymanie sądów. W związku z trudną ekonomiczną sytuacją te konstytucyjne obowiązki państwo we właściwy sposób nie może wykonać. Według danych strony internetowej Ministerstwa systemu prawnego Ukrainy, finansowania i materialno-techniczne zapewnienie sądowego systemu jest zupełnie niedostateczne⁵⁶. Z 771 pomieszczenia, że zajmują obwodowe, rejonowe (miejskie) sądy, tylko 361 albo 47% jest w dostatecznym stanie.

Obecność korupcji w środowisku sędziowskim potwierdza się wynikami obserwacji jakości pracy i cnoty państwowych instytucji, w tej liczbie sądów, przeprowadzonego na Ukrainie przez Instytut ekonomicznego rozwoju⁵⁷. Tak, ponad 30% przesłuchanych obywateli przyznało, że mieli sprawy w rejonowych sądach, wskazują na naciąganie w tych instytucjach a 15 % – na nienależne zachowanie sędziów. Z tych obywateli, którzy mieli kontakt z sędziami sądów rejonowych, ponad 20 % zawiadomiło, że do rozstrzygnięcia problemu zdarzyło się dodatkowo płacić w gotowce albo w towarze. Korupcja jest bardzo ukryta. Dlatego sądowe statystyki nie odzwierciedlają faktycznej skali tego zjawiska, jego stan i dynamikę wśród sędziów. Oprócz tego, trzeba zważyć i na to, że czynne antykorupcyjne ustawodawstwo, w szczególności że Prawo “O walkcez korupcją”, nie sprzyja aktywnemu ujawnieniu faktów korupcji wśród sędziów, ponieważ nie stworzyło dla tego odpowiedniej prawnej podstawy doskonalenia procedury doboru kandydatów na stanowiska sędziów, jak główna składowa systemu zapobiegania korupcji w ławach sędziowskiego korpusu Z podziałem władzy na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą problem zapobiegania korupcji sędziów zdobywa szczególne znaczenie. Bez przesady można stwierdzić, że właśnie korupcja w sędziowskim korpusie jest najbardziej niebezpieczna, bo podkopuje się wiara do wymiaru sprawiedliwości. Koncepcja sądowo-prawnej reformy, zaakceptowana przez Radę Najwyższą Ukrainy w kwietniu 1992 r., przewidywała stworzenie gwarancji samodzielności i niepodległości sądowych narządów od wpływu prawodawczej i wykonawczej władzy⁵⁸, a także usunięcia prokuratury od nadzoru za prawomocnością sądowych decyzji. Koncepcja wyznaczała punkty orientacyjne statusu sędziów: nieodmienność i nietykalność. W tym samym czasie obok wzrostu roli i znaczenia sądowej władzy w społecznym i państwowym życiu bez uwag koncepcji i przyjętych w jej rozwój praw o statusie sędziów, o kwalifikacyjnych komisjach, kwalifikacyjnej atestacji i dyscyplinarnej odpowiedzialności sędziów sądów Ukrainy zostały pytania co do przygotowania i kształtowania jakościowo nowego sędziowskiego korpusu, a także moralne kryteria doboru kandydatów na stanowisko sędziego. Czyli nie znalazły swojego normatywnego wcielenia ważne składowe systemy zapobiegania skorumpowaniu sędziów. Doświadczenie pracy Wyższej rady systemu prawnego, która rozpoczęła swoją działalność w marcu 1998 r., daje faktyczny materiał dla krytycznego przeglądu niektórych prawodawczych aktów antykorupcyjnego ukierunkowania z uwzględnieniem specyfiki funkcjonowania sądowej władzy. Nawet pojedyncze fakty korupcji, łapówkarstwa, nadużycia służbowego stanu wśród sędziów – to negatyw działalności Wyższej Rady systemu prawnego. Więc, Wyższa rada systemu prawnego jest jedynym konstytucyjnym narządem, który musi urzeczywistniać kadrową politykę prawnego państwa co do korpusu sędziów. W swojej działalności powinien on przejmować się również pytaniami co do zapobiegania skorumpowaniu wśród sędziów, zaczynając już z doboru kandydatów na stanowiska sędziów. Sędzia, który powołany został, aby wymierzać sprawiedliwość, musi być nie tylko dobrym fachowcem w branży prawa, a i cnotliwym człowiekiem o wysokiej moralności. Niewątpliwie, proces kształtowania fachowego korpusu sędziów właśnie z wysokimi moralnymi jakościami jest bardzo skomplikowany i w ten czas, jeszcze za mało normuje.Dobór kandydata na stanowisko sędziego nie musi ograniczać się tylko montażem kwalifikacyjnego egzaminu z cywilnego, kryminalnego, procesowego i innych branż prawa. Trzeba głęboko sprawdzać sposób życia kandydatów na sędziego, ich zachowanie na poprzedniej pracy. Rekomendować na stanowisko sędziego można takiego kandydata, który ma nie tylko odpowiednią fachową wiedze, ale i wysokie moralne, osobiste wartości, które są potrzebne do wykonania obowiązków sędziego. W Prawie “O kwalifikacyjnych komisjach, kwalifikacyjnej atestacji i dyscyplinarnej odpowiedzialności sędziów sądów Ukrainy” (artykułowi 27, 28)⁵⁹ zaznacza się, że kwalifikacyjne komisje, rozwiązując zagadnienie o rekomendacji kandydata dla wybrania na stanowisko sędziego, oprócz wyników kwalifikacyjnego egzaminu, powinniśmy uwzględniać nie tylko poziom jego specjalistycznej wiedzy, a i osobiste i moralne jakości. Niestety prawo nie daje chociażby przybliżonej listy tych wartości, a także nie określa mechanizmu ich wyuczenia i zbiór odpowiedniej informacji co do kandydata na stanowisko sędziego. Dlatego nic dziwnego, że kwalifikacyjne komisje sędziów, w tym i Wyższa kwalifikacyjna komisja sędziów Ukrainy, osobistym i moralnym jakościom kandydata prawie nie poświęcają należnej uwagi. W wielu rekomendacjach charakterystyka tych jakości sprowadza się do ogólnika np.: zasadniczy, w kontaktach grzeczny, skromny, sumienny, umie pracować z ludźmi, konsekwentny, samokrytyczny, czujny, życzliwy, zasadniczy, moralnie odporny, zrównoważony.

W wielu państwach świata szczególnego znaczenia nadają osobistym i moralnym jakościom przy doborze kandydatów na stanowiska sędziego. Na przykład, w Rzeczpospolitej Polskiej do kandydata na stanowisko sędziego Prawem o ogólnych sądach typują się siedem wymagań, wśród których na drugim miejscu – psychologicznych i wysokich moralnych jakości.⁶⁰ Zapobieganiu korupcji wśród sędziów musi sprzyjać również wprowadzenie w życie ogólnie uznanych norm etyki i ich zachowania. W tym planie trzeba uwzględniać i światowe doświadczenie. Na przykład, Amerykańska asocjacja prawników opracowała typowe zachowanie sędziów . W dokumencie wyraźnie i dokładnie określono, jak musi zachowywać się sędzia, ⁶¹ żeby nie zaistniały nawet najmniejsze wątpliwości co do jego uczciwości i przyzwoitości. Sędzia przed wejściem na stanowisko przysięga uczciwie i sumiennie wykonywać obowiązki sędziego, wymierzać sprawiedliwość poddawszy się tylko prawu. Jakiekolwiek działanie korupcyjne, przewidziane Prawem “O walki z korupcją”, po pierwsze jest zakłóceniem przysięgi sędziego. Korupcja sędziego mogą ciągnąć za sobą nie tylko kryminalną, a i dyscyplinarną odpowiedzialność. Odpowiednio do części piątej art. 126 Konstytucji Ukrainy, sędziego w razie zakłócenia przysięgi zwalnia się ze stanowiska. Rozpatrzenie o zwolnienie sędziego z posady w związku z zakłóceniem przysięgi leży w rękach Wyższej rady systemu prawnego. Według art. 30 Prawa “O Wyższej radzie systemu” prawnego, z taką propozycją do niej w prawie zwróci się ludowy deputat Ukrainy, Pełnomocnik Rady Najwyższej Ukrainy z praw człowieka, odpowiednia kwalifikacyjna komisja sędziów, a także członek Wyższej rady systemu prawnego. Decyzja co do wniesienia ostatniego przedstawienia Prezydentowi czy Radzie Najwyższej Ukrainy o zwolnieniu sędziego z zaznaczonych podstaw przyjmuje się nie mniej jak jedną trzecią głosów wszystkich członków Wyższej rady systemu prawnego, którzy uczestniczyli w obradach. ⁶²

Korupcja sędziów to nierozpowszechnione zjawisko. Ale, nie zważając na to, powinno być konsekwentne i systemowe podejście do profilaktyki działań korupcyjnych. Szczególną rolę w tym powinny odgrywać narządy sędziowskiego samorządu, kwalifikacyjne komisje sędziów i Wyższa rada systemu prawnego. Prawem “O kwalifikacyjnych komisjach, kwalifikacyjnej atestacji i dyscyplinarnej odpowiedzialności sędziów sądów Ukrainy” na kwalifikacyjne komisje sędziów Autonomicznej Republiki Krym, obwodów, most Kijowa i Sewastopola, rozjemczych i wojskowych sądów pokładł obowiązek przeprowadzania służbowych sprowozdań w związku z zakłóceniem dyscyplinarnego prowadzenia co do sędziego. Należy wskazać, że podstawami jego zakłócenia mogą być przedstawienia Ministerstwa systemu prawnego i jego narządów na miejscach według wyników sprawdzań oświadczeń czy doniesień obywateli, głowy odpowiedniego albo wyżej stojącego sądu, ludowych deputatów Ukrainy, kierowników albo zastępców kierowników organów państwowych, instytucji albo narządów miejscowego samorządu, a także doniesienia w środkach masowej informacji. Lista funkcjonariuszy i narządów, które w prawie stawiają pytanie o sprawdzaniu co do sędziego, świadczy, że działalność sędziowskiego korpusu i zachowanie każdego oddzielnego sędziego znajdują się w oczach szerokiej masy. Informacja tych subiektów o niezgodnych z prawem działaniach sędziów może świadczyć o ich skorumpowaniu. Niepokojącym symptomem jest wzrost z roku do roku ilości skarg na działaniu sędziów. W związku z oświadczeniami, skargami i innymi negatywnymi informacjami co do sędziów, należy wszechstronnie sprawdzać wszystkie opisywane w nich fakty. W celu nie tylko zapobiegania, a i ujawnienia korupcji w sądach trzeba głęboko i systemowo analizować przyjęte przez sądy i sędziów decyzje dotyczące miedzy innymi o zadowoleniu powództwa, czy o odmowie w procesowych decyzjach z cywilnych i rozjemczych spraw kryminalnych, albo co do prawomocności oskarżycielskich czy uniewinniających wyroków, uzasadnienie decyzji o skasowaniu sankcji prokuratora na areszt, zwolnienie delikwentów od administracyjnej odpowiedzialności i innych działań, które można uznać za nie motywujące, bezprawne i nielogiczne⁶³.

Jeszcze w trakcie działań projektu "Dostojna Ukraina", jego eksperci poświadczyli, że 63% Ukraińców uważa korupcję w sądowym systemie za bardzo rozpowszechnioną, 22 % – bardziej rozpowszechnioną, aniżeli ograniczoną, 13 % respondentów nie porafiło odpowiedzieć na to pytanie i tylko 1% przesłuchanych uważał, że korupcji w ukraińskich sądach nie ma w ogóle. Przy czym sądowy system otrzymuje wysoki indeks korupcji (49%) obok analogicznych wskaźników Państwowej samochodowej inspekcji (57,5%), milicji (54,2%) i instytucji lecznictwa (54%).⁶⁴ Zrozumiałe okoliczności "roboty" czterech współpracowników jednego z miejscowych sądów Kijowa musi wyjaśnić śledztwo, a o ich winie albo niewinności musi dowieść sąd. Zresztą, o tym, że czyni się w sądach, władza jest świetnie zorientowana dziś i nie mniej zorientowaną była przedtem. Z korupcją w sądowym systemie SBU walczy od dawna, regularnie spełniając tajne operacje, składową których jest przesłuchiwanie gabinetów i telefonów sędziów i ich pomagierów.

Po głośnej zwłoce "kolędnika" Igora Zwarycza⁶⁵, głowy Lwowskiego apelacyjnego sądu administracyjnego, zdaje się, że powinny być przedsięwzięte systemowe środki z naprowadzenia trybu w sądowym systemie. I nie tylko dla przezwyciężenia korupcji. Ale czy władzę faktycznie interesujeę sytuacja w sądowym systemie? Wydaje się, że ona uparcie nie życzy sobie aby zaglądać do środka tego systemu w celu ujawnienia korupcyjnych czynników które wreszcie rodziły potworne linie ojczystego sądownictwa. Sygnały co do rzeczywistego stanu spraw w sądach do władzy docierają regularnie. Jeden z ostatnich to list otwarty pracowników aparatu Staromiejskiego rejonowego sądu Winnicy, który był rozpowszechniony wśród instytucji w grudniu zeszłego roku. Ten list nie jest o korupcji i o korupcyjnych schmatach h. Ten list jest odtworzeniem tych umów, w których pracują współpracownicy aparatów miejscowych sądów."My – pracownicy aparatów miejscowych sądów Ukrainy, z desperacją i z uczuciem socjalnej niesprawiedliwości zwracamy się do Was w celu naprawienia katastroficznego stanu, który już od lat ma miejsce w zakresie opłat za naszą pracę... W związku z przyjęciem Prawa Ukrainy od 7 lipca 2010 roku "O sądownictwie i statusie sędziów" państwowi biurokraci miejscowych sądów mieli nadzieję na to, że ich liczebne zwrócenie się do sprawy zwiększenia płac zarobkowych i poziomu socjalnej obrony będą uregulowane". Tylko według danych sądowej statystyki, do każdego sędziego miejscowego ogólnego sądu w 2009 roku i w pierwszej połowie 2010 roku miesięcznie średnio przychodziły do rozpatrzenia 102 sprawy (materiały) (w 2008 roku – 178,9). Rozpatrzenie wszystkich spraw i materiałów, które nadchodzą do sądów, zabezpiecza się pracą pracowników aparatu sądu, które rejestrują ruch tych spraw w kancelarii, nadsyłają polecaną pocztę stronom i rozwiązują inne biurokratyczne zagadnienia, związane z rozpatrzeniem każdej sprawy. Bezpośrednio wyucza sprawę i przygotowuje ją do rozpatrzenia sędzia, jednak dobór ustawodawstwa i naukowych pozycji po prawnym pytaniu, którego dotyczy spór w sprawie, spełnia pomagier sędziego, który również przygotowuje i projekt sądowej decyzji. Właśnie za to on otrzymuje płacę zarobkową. Na obradach Rady sędziów Ukrainy 25 marca 2011 roku było powiadomiono, że na dany czas dla zadowolenia głównych potrzeb sądownictwa zabrakło ponad 1 miliarda hrywien. Na ten rok na spełnienie wymiaru sprawiedliwości miejscowych sądów w budżecie wyodrębniono 1 343 031,4 tysięcy hrywien. W zeszłym roku wydatki te budżet składał w wysokości – 1 347 782,7 tysięcy⁶⁶. Te koszty skierowują się i na opłatę pracy. Dla porównania: Generalna prokuratura w budżecie 2011 roku otrzymała jednakowo na 1 miliard więcej, aniżeli w roku przeszłości, a mianowicie 2 200 000 tysięcy. "Służbowe uposażenie pomagiera sędziego miejscowego rejonowego sądu ogólnej jurysdykcji, że wykonuje całą "zgrubną" robotę sędziego, składa na daną chwilę średnio 500 hrywien, największa wyplata to zaledwie 922 hrywien. Czyli pomagier sędziego, który ma wyższą prawną edukację, nienormowany dzień pracy, pracuje z najważniejszymi sądowymi projektami, w obecnej chwili ma zarobki na 15 hrywien większe w porównaniu do zarobków sprzątaczki, która, w odróżnieniu od państwowego biuralisty, ma prawo do dodatkowego zarobku. Ich służbowe zarobkisą najniższymi wśród wszystkich kategorii państwowych biuralistów, i pytanie leży nie tyle w tym, że oni są niższymi za opłatę prostej niefachowej pracy, powiedzmy sprzątaczki, a w tym, jak przy bezustannym wzroście cen i inflacji utrzymywać rodzinę za te koszty czy wyżyć samemu ?!".⁶⁷ Do rzeczy, pracownicy aparatów sądów mogą być pociągniętymi do kryminalnej odpowiedzialności za zakłócanie reguł przepływu dokumentarnego, który będąc przedtem środkiem statystyki i obrachunku, na dany czas stał się częścią cywilnych i kryminalnych procesów. Prawie każdy pracownik sądu ma dostęp do systemu przepływu dokumentarnego i swoje obowiązki co do niej oraz ponosi odpowiedzialność za swoje błędy, które mogą być ocenione jak zakłócenie ustawodawstwa. Państwo, które powinno bronić, stawia pracowników sądu w trudnej materialnej sytuacji, poniżając mizernymi pensjami i stałym ignorowaniem zwróceń i propozycji. To doprowadziło do takich negatywnych zjawisk, jak tendencja częstej zmiany kadry, co nie daje możliwości osiągnięcia wysokiego fachowego poziomu pracowników. Niechęć możnowładców do zwracania uwagi na należne finansowe zapewnienia pracowników aparatów sądów na dany czas doprowadziło do paradoksalnej sytuacji, która złożyła się w opłacie za pracę pracowników aparatu sądowego. Odpowiednio do artykułu 144 prawa "O sądownictwie i statusie sędziów", o rozmiarze płacy zarobkowej pracowników sądów, ich bytowym zapewnieniu i poziomie socjalnej obrony określa się prawem i nie mogą one być mniejsze, aniżeli u odpowiednich kategorii państwowych służbowych narządów prawodawczej i wykonawczej władzy.⁶⁸ Odpowiednio do czynnego ustawodawstwa pracownicy sądów są państwowymi biuralistami, a więc nie mają prawa brać uczestnictwa w strajkach. Dlatego jedyną możliwością jest opowiedzieć osobom urzędowym o problemach w listach-zwróceniach. Na dzień dzisiejszy zwrócenie do władzy pracowników miejscowych sądów poparli pracownicy ponad 60 sądów Ukrainy, które dołączyły się do Staromiejskiego rejonowego sądu Winnicy, albo skierowały do władzy listy z podobną treścią. Szewczenkowski rejonowy sąd Kijowa, a także ponad 600 innych ogólnych miejscowych sądów Ukrainy odpowiedzi nie dały. Nie ma odpowiedzi od władzy. Naprawdę w Szewczenkowskim rejonowym sądzie Kijowa SBU zatrzymała nie łapówkarzy, a tylko grupę szachrai, przecież zgodnie z treścią prawa kryminalnego ani pomagierzy sędziów, ani sekretarze sądu nie są służbowymi osobami, których można inkryminować.