§8. Қазақ-қалмақ қатынастары.

Еділдің төменгі сағасында Қалмақ хандығының күшеюі.

336. Кіші жүз қазақтарымен оның солтүстік-батысында шектесетін мемлекет Қалмақ хандығы.

337. Ойрат одағы құрамындағы тайпалар торғауыттар, хошауыттар.

338. Қалмақ хандығының көтерілген тұсы Аюке хан тұсында.

339. Еділ қалмақтарының билеушісі Далай-лама.

340. Орыс патшасы I Петр Аюкеге Ресейдің шығыстағы шептерін қорғауды ресми түрде міндеттеді 1697 ж.

341. Әбілқайыр хан қазақтар мен қалмақтардан тұратын 20 000 қолдық әскерін бастап Еділ қалмақтарына жорық жасады 1723 ж.

342. Әбілқайыр ханның қазақтар мен қалмақтардан тұратын әскеріндегі жауынгер саны 20 000.

343. Әбілқайыр хан 10 000 қол әскерімен Еділ қалмақтарына жаңадан жорық жасады 1726 ж.

Қазақтардың 1771 жылғы «Шаңды жорыққа» қатысуы.

344. Қалмақтарды ежелгі отанына қайтару жөніндегі үгіт жүргізуді басқарды Әмірсананың жақын серігі Шерен.

345. Жалпы саны 180 000 адам болатын қалмақтар Қытай шебіне көшті 1771 ж. күзінде. Еділдің оң жақ аймағында қалған қалған қалмақтар саны 60 000.

346. Қалмақтар кімнің бастауымен көшті Убашидің.

347. Қалмақтардың біраз бөлігін Сағыз өзенінің бойында қырып салған Айшуақ сұлтан.

348. Мұғалжар тауына таяу жерде Ор, Ұжым өзендері бойында шегініп бара жатқан қалмақтарға күшті шабуыл жасады Нұралы хан.

349. Қалмақтарға ойсырата соққы бергендер Абылай сұлтан, Сұлтанбет, Әбілпейіз сұлтан.

350. Мойынты өзенінің бойында 50 000 адамдық жасақпен қалмақтарды қоршап алған Абылай сұлтан. (Бұл шайқасқа Нұралы хан, Сұлтанбет, Орыс және Әділ сұлтандар қолдау көрсетті).

351. Қалмақтарға ойсырата соққы берген алатау қырғыздары.

352. Қалмақтар кімнің бастауымен көшіп келе жатты әмірші Убашидің.

353. Қалмақтарға ойсырата соққы берудің арқасында өз жерін сақтап қалды Тарбағатай жері, Іле, Еділ мен Жайық.

354. Ноғайлар – түркі тілдес топқа жататын ұлыс.

355. Далай лама – лама дінінің басшысы.

356. Аюке хан (1646-1724) – Еділ бойындағы торғауыт-қалмақтардың ханы.

§9. Абылай хан билігі тұсындағы Қазақстан.

Абылай – қазақ хандығының аса көрнекті саяси және мемлекет қайраткері.

357. XVIII ғасырдағы қазақтың көрнекті хандарының бірі Абылай хан.

358. Абылай хан дүниеге келді 1711 ж. Түркістан қаласында.

359. Абылай ханның азан айтып қойған есімі Әбілмансұр.

360. Абылай ханның жасырын есімі Сабалақ.

361. Абылай хан қандай аспапта ойнады домбыра.

362. Абылай ханның өзі шығарған қанша күйі бар 20-дан астам.

363. Абылай сұлтанның дене бітімі бойы ортадан жоғары, жауырыны қақпақтай, дене күші зор.

364. Абылай хан ерекшеленді қазақтардың ежелден келе жатқан әдет заңдары мен шежіресін өте жақсы білді.

365. Жоңғар қалмақтарымен шайқаста кіммен жекпе-жекке шықты Шарышпен.

366. Абылай ханның кеңесшісі Бұқар жырау.

367. Абылай хан болып сайланды 1771 ж. Түркістан қаласында.

368. Әбілмәмбетті тағынан тайдырып, орнына өзін ұсынды 1759 ж. Абылай сұлтан.

369. Патша үкіметі Абылайды тек Орта жүздің ғана ханы деп таныды 1778 ж.

370. Абылай хан былай деп санады: мені билеуші хан етіп халық сайлады. Олай болса, орыс патшасының тағына тағзым етіп, ант беруге тіпті де міндетті емеспін.

371. Патша үкіметі өзінің ханға ықпалын түсірмес үшін ханға жылына 300 сом мөлшерде жалақы тағайындап, 200 пұт ұн беруге уәде берді.

372. Жоңғарлар қазақтарға тағы жорық жасады 1741 ж.

373. Галдан-Церенге жіберілген майор Миллер елшілігі жоңғарларға «жақсы көрші» болуға тіле білдірді.

374. Цин империясы Жоңғарияға елеулі әскер күшін кіргізді 1755 ж.

375. Ресей мемлекетінің қамқорлығына үміт артып, Сібірге қашып шығуға мәжбүр болды Әмірсана.

376. Жоңғарияны Қытай армиясы түгелдей бағындырып алды 1758 ж.

377. Қырғынға ұшыраған қалмақтар саны 1 миллион.

378. Қытай өзінің Жоңғариядағы жағдайын нығайту үшін онда империяның Синьцзянь немесе Шыңшаң (Жаңашеп) аймағын құрды.

379. Абылай сұлтан Қытай үкіметімен дипломатиялық қатынас орната бастады 1756 ж.

380. Қытай шекара мәселелерін реттеу үшін Қазақстанға, Абылай сұлтанға арнайы елшілік жіберді 1755 ж.

381. Қазақ жасақтары Қытай әскерлеріне қарсы Жоңғарияның ішкі бөлігіне жорық жасап, терең еніп кетті 1756 ж. көктемінде.

382. Синьцзянь немесе Шыңшаң (Жаңашеп) аймағынтарының құрылу себебі Қытай өзінің Жоңғариядағы жағдайын нығайту үшін.

383. Қытайдың шығыстан келе жатқан әскеріне қазақ-жоңғар жасақтары қарсы шықты Әмірсана мен Қожаберген батыр.

384. Қытайдың оңтүстіктен келе жатқан әскеріне қазақ-жоңғар жасақтары қарсы шықты Абылай мен Бөгенбай батыр.

385. Қытай әскері мен Абылай арасында ең соңғы ең ірі шайқас болды Тарбағатайдың солтүстігі, 1757 ж.

386. Қазақтардың Аягөз өзенінің оңтүстігіне көшіп-қонуына тыйым салу туралы жарлық шығарды Қытай боғдыханы, 1761 ж.

387. Іле өзенінің бойындағы жайылымдарды қазақтардың пайдалануына рұқсат етуге мәжбүр болды 1767 ж. Қытай.

388. Қазақтардың алатау қырғыздарымен байланысы дамыды XVIII ғ. 60-70 жылдар.

389. Абылай қырғыздарға қарсы бірінші жорығына шықты 1765 ж.

390. Абылай қырғыздарға екінші рет күйретте соққы берді 1770 ж.

391. Абылай қырғыздарға үшінші рет жорық жасады 1779 ж.

392. Тұтқынға алынған қырғыздардан құрылған болыстар Жаңақырғыз, Байқырғыз.

393. Жаңақырғыз, Байқырғыз болыстары қоныстандырылды Көкшетау маңы, атығай руы.

394. Абылай хан дүние салды 1781 ж.

395. Абылай ханның артында қалған ұрпақтары 30 ұл, 40 қыз.

396. Абылай хан дүние салғаннан кейін хан тағына үлкен ұлы Уәли отырды.

397. 2 сұлтан, 19 старшын, 120 000 қазақ Ресей империясы қол астына өтуге II Екатеринаға өтініш жасады 1795 ж.

398. Қазақтардың Ертіс бойы оң жағалауына көшіп-қонуға рұқсат етілді 1788-1798 ж.

399. Көкшетаудың етегінде Абылай ханның құрметіне алып ескерткіш стелла орнатылған.

400. Боғдыхан – қытай императорының монғол тілінде атауы.

401. Стелла – ескерткіш құлпытас.

402. Шежіре – қазақтардың генеалогиялық кестесі, тарихи жылнама.

403. Әмірсана (1722-1757) – жоңғар нойоны. Давацидің бақталасы. 1755 ж. Қытайдың Цин империясына қарсы көтеріліс ұйымдастырды. Көтеріліс қатыгездікпен басып-жаншылғаннан кейін Ресейге қашып барып, Тобыл қаласында шешек ауруынан қайтыс болды.

404. Уәли Абылайханұлы – 1781-1819 ж. билік еткен. Абылай ханның үлкен ұлы.

405. Бұқар жырау Қалқаманұлы (1693-1787) – қазақтың әйгілі ақын-жырауы, мемлекет қайраткері, Абылай ханның бас кеңесшісі.