§23. Қазақтардың Ортаазиялық хандықтар мен патша үкіметіне қарсы көтерілістері.

709. 1808 ж. Ташкентті, 1814 ж. Түркістанды басып алды қоқандықтар.

710. Қоқандықтардың Ақмешіт бекінісі Сырдарияның оң жағалауына көшірілді 1818 ж.

711. Ташкент, Бұхара және Хиуадан Троицк, Атбасарға, Батыс Сібір қалаларына өтетін керуендерді бақылап отырды Ақмешіт әскери бекінісі.

712. Әр отбасы Қоқан үкіметіне салық төледі 6 қой, 4 арба сексеуіл, 1000 бау қамыс.

713. 1835 ж. Құртөбе әскери бекінісі салынды Қуаңдария өзені бойында.

714. Қуаңдария өзені бойында Құртөбе әскери бекінісі салынды 1835 ж.

715. Қазақ жеріне Хиуаның ең ірі шапқыншылығы 1847 ж.

716. Хиуаның 1500 сарбазы бар әскери қол қазақтарды ойрандады 1000-нан астам шаруашылығын тас-талқан етті, 2500-ден астам отбасы ойрандалып, тонауға ұшырады, 500-ге тарта қазақ қаза тапты.

717. Ресейдің әскери күштерінің орналаса бастауына қарсы ұлт-азаттық күресін халық арасынан шыққан белгілі батыр Жанқожа Нұрмұхамедұлы (1780-1860).

Жанқожа батырдың Хиуа мен Қоқанға қарсы күресі.

718. Ж.Нұрмұхамедұлы өзінің бүкіл өмірін арнады Арал маңы қазақтарының тәуелсіздігіне.

719. Кішкене шекті руының басшысы Ж.Нұрмұхамедұлы.

720. «Барлық үш жүзге ортақ батыр әрі би, қазақтардың бостандығы жолындағы атақты күрескер Жанқожа батыр орыстарды да, хиуалықтарды да, қоқандықтарды да мойындамады» М. Тынышбаев.

721. 1835 ж. Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуаның бекінісін шауып алды Бабажан бекінісін.

722. Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуаның Бабажан бекінісін шауып алды 1835 ж.

723. 1835 ж. Хиуаның Бабажан бекінісін шауып алды Ж.Нұрмұхамедұлы.

724. Ж.Нұрмұхамедұлы көп шайқастарының бірінде жараланды 8 жерінен жараланды.

725. 1836 ж. Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуаның ірі бекініс-қамалын тас-талқан етті Бесқала бекініс-қамалын.

726. Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуаның ірі бекініс-қамалы Бесқаланы тас-талқан етті 1836 ж.

727. 1836 ж. Хиуаның ірі бекініс-қамалы Бесқаланы тас-талқан етті Ж.Нұрмұхамедұлы.

728. 1843 ж. Жанқожаның жасағы Хиуа бекінісін тас-талқан етті Қуаңдариядағы бекінісін.

729. Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуаның құрамында 2000 сарбазы бар жасаған ойсырат жеңді 1845 ж.

730. Жанқожа Қоқан хандығының Сырдария төменгі ағысындағы әскери бекіністерге шабуыл жасады Жаңақорған, Күмісқорған, Шымқорған және Қосқорған.

731. К. Қасымұлының әскери жасағымен белсенді байланыс жасап тұрды Ж.Нұрмұхамедұлы.

732. Жанқожа батыр Кенесары ханның өтініші бойынша Созақ әскери бекінісін басып алуға қатысты 1845 ж.

733. 1847 ж. көтерілісшілер Хиуаның бір бекінісін басып алды Жаңақаланы.

734. Көтерілісшілер Хиуаның бекінісі Жаңақаланы басып алды 1847 ж.

735. 1847 ж. Хиуаның бекінісі Жаңақаланы басып алды көтерілісшілер.

736. Батыр мен оның жақын серіктері Хиуалықтар бұрын қазақтардан тартып алып кеткен мүлікті қайтарып алды 3000 түйе, 500 жылқы, 2000 мүйізді ірі қара, 52 000 қой.

737. Қоқандықтар қазақтардың малын күшпен айдап әкетті 1851 ж.

738. Жанқожа батыр қоқандықтардың бекініс-қамалын басып алды Қосқорған.

739. 1855 ж. Райым бекінісі таратылғаннан кейін ондағы казактар көшірілді Қазалы қамалына.

740. Хиуа және қоқандықтарға қарсы күресінде Жанқожа батыр мәжбүр болды ресейліктермен уақытша одақтас болуаға.

741. Патша үкіметі Жанқожаны өз жағына тартуға бар күшін салды, осы мақсатпен оған жалақы төлеп тұрды жыл сайын 200 сом мөлшерінде.

742. Қарақұм мен Сырдария жағасындағы Борсыққұм қазақтарының басқарушысы деген лауазымды қызмет ұсынылды Жанқожа батырға.

743. Ресей жоғарғы өкімет билігінің атынан жасауыл деген атақ берілді Жанқожа батырға.

744. Ресей жоғарғы өкімет билігінің атынан Жанқожа батырға атақ берілді жасауыл.

745. Жанқожа батырды Кіші жүздің билеуші-сұлтандарына бағынышты етуге де тырысты патша үкіметі.

746. Сыр бойы қазақтарының Ресейге қарсы қарулы көтерілісі басталды 1856 ж. желтоқсан айында.

747. Көтеріліске шыққандардың жалпы саны 3000 адам.

748. Қазалы қамалы қоршауға алынды 1856 ж. желтоқсан айының аяғында.

749. Көтерілісшілердің саны 5000-ға жетті 1857 ж. қаңтарда.

750. Жазалаушы әскер мен көтерілісшілер арасындағы шайқас өтті Арықбалық шатқалы, 1857 ж. 9 қаңтарда.

751. Жанқожа батырдың көзін жою үшін арнайы жазалаушы әскер жіберді патша үкіметі.

752. 1860 ж. жазалаушы әскер Жанқожа батырдың ауылын қоршауға алады Қызылқұмның ішіндегі Жанқара көлінің басындағы ауыл.

753. 80-нен асқан жазалаушылардың қолынан қаза тапты Жанқожа батыр.

754. Жанқожа батырдың өмірден өтер кездегі соңғы сәтін суреттеген Л. Мейер.

755. «Қарт батыр оқ өтпейтін сауытын киіп, қару-жарағын асынып, үйінен шығып үлгерді. Бірақ аты жоқ екен. Ажалымның жеткен жері осы екен деп, ол бір төмпешіктің үстіне аспай-саспай шығып алды да, өз иманын өзі үйіріп, дұға оқи бастады...зулаған оқтар...көпке дейін оның сауытынан өтпей, қайқып ұшып, кері түсіп жатты. Ақырында бір оқ оның мойнына дәл тиіп, қарт батырдың өмірін қиып кетті». Л. Мейер Жанқожа батыр жайлы.

756. Көтерілісшілердің 164 ауылын ойран салып, үйлерін тонап, өртеп, малдың бәрін айдап әкетті Кузьмин бастаған жазалаушы отряд.

Есет Көтібарұлы бастаған көтеріліс.

757. Сыр бойындағы қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысын басқарған батырлардың бірі Есет Көтібарұлы (1807-1888).

758. Өз руластарын патша үкіметіне қарсы күреске жігерлендіре шақырғандығы туралы жазған ағылшын зерттеушісі Бульжер Демитриус Чарлз.

759. «Рас, олардың аттары мен қаруы бар. Ат пен қару бізде жоқ деп кім айта алады? Біздің мұхит түбіндегі құмның қиыршығы сияқты көп екеніміз өтірік пе? Өздерің мойын бұрып қараңдаршы: шығыс пен батыста, солтүстік пен оңтүстікте де қаптаған қалың қырғызды (қазақты. – авт.) көретіндерің анық. Сөйте тұра неге біз ат төбеліндей аз ғана жат жерліктерге бағынуға тиіспіз?!» Бульжер Демитриус Чарлз.

760. Есет батыр Ресейдің Елек бекінісіне шабуыл жасауға қатысты 1838 ж.

761. Жанқожа батырмен бірге Хиуа және Қоқан басқыншыларына қарсы белсене күресті 1847-1848 ж.

762. Жем өзенінің бойында патша үкіметінің жазалаушы әскеріне тұтқиылдан шабуыл жасады 1847 ж. жазында.

763. Отаршыл әкімшіліктің қолшоқпары, билеуші-сұлтан Арслан Жантөреұлын өлтірді 1855 ж.

764. Өз еркімен Ресей импнриясының бейбіт келісім жасау жөніндегі шартын қабылдады 1858 ж.

765. Хиуаға қарсы жорыққа Ресей әскерлерінің құрамында белсене қатысты 1873 ж.

766. Жанқожа мен Есет батыр бастаған көтерелістер Орта Азия хандықтары мен Ресей империясының отаршылдық езгісіне бағытталады.