§14. Дәстүрлі билер соты.

493. Би болатын адамның бойынан бірнеше қабілет табылуы тиіс еді.

Біріншіден, қазақтың дәятүрлі әдет құқығын жете білуге міндетті. Мәселен, «Қасым ханның қасқа жолын», «Есім ханның ескі жолын», Тәуке ханның «Жеті жарғысын» жатқа білуі керек.

Екіншіден, би атағын үмітекердің шешендік өнер мен аталы сөзді жақсы меңгеруі керек.

Үшіншіден, барынша адал, ешкімге бұра тартпайтын әділ болуы шарт.

494. Екі би айтысқанда жалпы үкімді шығарушы Төбеби.

495. Би өзінің сіңірген еңбегі үшін сыйақы алды «бидің билігі».

496. Куәгерлерді шақыру үшін арнайы жіберілді жасауылдар.

497. Ант ішу түрлері:

1. Мынадай мазмұнда ант берді: «Егер мен жалған куәлік айтатын болсам, онда менің жазамды бір Құдайдың өзі беретін болсын, екі дүниеде де жақсылық көрмеймін, бар байлығым мен балаларымның қызығы бұйырмасын».

2. Мылтық ұңғысын сүю.

3. Ата-баба зиратын үш рет айналу. Қолға құран ұатып ант берген.

498. Жасаған қылмысы үшін материалдық немесе ақшалай құн төлеу айып.

499. Ауыр қылмыс жасаған адамдар мал есебімен айып төлейтін «тоғыз».

500. Тоғыз құрамына кірді үш түйе, үш сиыр, үш қой.

501. Ер адамды өлтіргені үшін төленетін құн 1000 қой немесе 1000 жылқы, немесе 50 түйе.

502. Жағымсыз қылық, бұзақылық жасаған, өтірік айтқан адамға берілетін жаза дүре соғу.

503. «Дат» сөзінің парсы тіліндегі мағынасы «әділ, заң, өтініш».

504. Өзге біреудің төлемей кеткен қарызы үшін оның малын не мүлкін тартып әкету барымта деп аталды.

505. Көкшетау сыртқы округында орыстар 117 рет билер сотына шағым түсірді 1865 жылға дейін.

506. Патша үкім билер сотын тарата бастады XIX ғ. 20-90 ж. аралығы.

507. Айып – қылмыс жасап, жазалы болғандығы үшін заттай не ақшалай төленетін ақы.

508. Барымта – жауласқан екі рудың бірінің-бірі мал-мүлкін күшпен тартып алып кек қайтаруы.

509. Құн – кісі өлтірген адам тарапынан төленетін төлем.

510. Шоқан Уалиханов Шыңғысұлы (1835-1865) – аса көрнекті қазақ ғалымы.

§15. Бөкей хандығының құрылуы.

Қазақтардың Жайықтың оң жақ бетіне өтуінің себептері.

511. Біріншіден, шекара шебіне таяу аймақтарда отырған қазақтар мал жайылымынан тапшылық көрді. Қазақтардың Қытайға қарай көшіп кету ықтималдығы пайда болды.

Екіншіден, қазақтар өздерінің бұрынға ата қонысына қайтып баруға тырысты. Ал ол қоныстар Ресеймен шекаралық шептің ішкі жағында қалып қойған болатын. 1771 ж. Еділ қалмақтарының елеулі үлкен тобы Шыңшаңға көшіп кеткеннен кейін Еділ мен Жайық аралығында босап қалған жерлер болды.

Үшіншіден, Сырым Датұлы бастаған көтеріліс күшпен басып-жаншылған соң оған қатысушыларға сұлтандар мен ханның тарапынан қатты қысым көтеріліп, қуғын-сүргін жиілеп кетті.

Төртіншіден, Е. Пугачев пен С. Датұлы бастаған көтерілістер аяусыз басып-жаншылғаннан кейін патша үкіметі бұрыннан белгілі «бөліп ал да, билей бер» деген империялық пиғыл принципі бойынша біртұтас Кіші жүзді әлсіретуге тырысып бақты, Әбілқайыр ханның ұрпақтары болып табылатын бірнеше топтың арасында тақ таласын шиеленістіре түсті. Хан тағына негізгі үміткер Бөкей сұлтан болатын, бірақ 1797 ж. қартайған Айшуақ сұлтан Кіші жүздің ханы болып сайланды. Шыңғыс ұрпақтарының арасындағы қарым-қатынас шиеленісе түсті. Бұл жағдайдан шығудың бірден-бір жолы Жайықтың оң жақ бетіне көшіп бару ғана еді.

512. Бөкей сұлтанның қол астындағы қазақтар орналасқан аймақ Ішкі Орда.

513. Ішкі Орда батысында Астрахан, солтүстгі мен шығысында Саратов және Орынбор губернияларымен шектесті.

514. Ішкі Орда бағынышты болды Орынбор шекара комиссиясына.

515. Қазан университетінің кітапханасына араб, парсы және түркі тілдеріндегі 6 құнды қолжазба тапсырған Жәңгір хан.

516. Орынбор шекара комиссиясының аумағы қарады Астрахан губерниясына.

517. 1801 ж. Жайықтың оң жағасына көшіп келген отбасы саны 5 мың.

518. 1897 жылғы Ресей империясының жалпыға бірдей алғашқы халық санағы бойынша Ішкі Ордадағы қазақтар саны 207 мың.

519. Бөкей сұлтанға хан лауазымы берілді 1812 ж.

520. Бөкей хандығының (Ішкі Орданың) негізін қалаған Бөкей хан қайтыс болды 1815 ж. 12 мамырда.

521. Бөкей ханның өсиеті бойынша тақ мұрасы қалдырылды ұлы Жәңгірге.

522. Жәңгір сұлтанның жасы небары 14 жаста болғандықтан, кәмелеттік жасқа толғанша хандықты билеп тұрды Шығай сұлтан.

523. Жәңгір ер жетіп, кәмелеттік жасқа толғанша тұрды Астрахан губернаторы Андреевскийдің үйінде.

524. Жәңгір хан Қазан университетінің кітапханасына тапсырды араб, парсы және түркі тілдеріндегі 6 құнды қолжазба.

525. Жәңгір Орал қаласында хан болып жарияланды 1824 ж.

526. Жәңгір хан Орал қаласын биледі 20 жыл.

527. Жәңгір ханның өзінің жеке меншігінде жері болды 400 000 десятинаға жуық.

528. Би Балқы Құдайбергенұлының иеленген жер көлемі 300 000 десятина.

529. Жәңгір хан Бөкей хандығының өз жәрмеңкесін ұйымдастырды 1822 ж.

530. Жәңгір ханның тікелей нұсқауымен мұсылман мешіті ашылды 1835 ж.

531. Жәңгір ханның бастамасымен алғаш зайырлы мектеп ашылды 1841 ж.

532. Жәңгір хан қайтыс болды 1845 ж.

533. Далалық жағдайда бірінші болып Ішкі Орданың топонимикалық және географиялық картасын жасатты Жәңгір хан.

534. Жәңгір хан жақсы көрді аң аулау, ағаш отырғызуды.

535. Жәңгір ханның нұсқауы бойынша ағаш отырғызылды 50 000 гектар жерге.

536. Ағашты кескен, сындырған адамға айып 25 дүре соқтырылды.

537. Қару-жарақ палатасын ашу жөнінде бастама көтерген Жәңгір хан.

538. Мал тұқымын асылдандыру ісіне белсене қатысқан Жәңгір хан.

539. Ресейдің Еуропалық бөлігінен ауыл шаруашылық құрал-саймандарын жеткізуге нұсқау берді Жәңгір хан.

540. Жәңгір хан Бөкей хандығын басқару ісіндегі жетістіктері үшін марапатталды I дәрежелі Қасиетті Анна орденімен.

541. Жәңгір хан 42 жасында – генерал-майор, 43 жасында Қазан университеті Ғылыми кеңесінің құрметті мүшесі.

542. Жәңгір ханның отбасылық құрамы 2 әйелі, 6 ұлы, 3 қызы.

543. Уақытша Кеңес құрылды 1846 ж.

544. Уақытша Кеңес төрағасы Әділ сұлтан (Бөкейдің ұлы).

545. Ішкі Орда Астрахан губерниясының құрамына берілді 1872 ж.

546. Жәңгір хан Бөкейұлы (1801-1845) – Бөкей ордасының ханы (1812 жылдан бастап).

547. І Павел (1754-1801) – Ресей императоры.

548. Мешіт – мұсылман қауымның намаз оқуға жиналатын, Аллаға сыйынатын орны.