ҚАЗАҚСТАННЫҢ XVIII ҒАСЫРДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ, САЯСИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ДАМУЫ.

§1. Қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы.

Қазақтардың қоныстануы мен жалпы саны.

1. Кіші жүздің иеленген (мекендеген) жер-аумағы бүкіл Батыс Қазақстан аумағы.

Орта жүздің иеленген (мекендеген) жер-аумағы Орталық, Солтүстік, Солтүстік-шығыс Қазақстан.

Ұлы жүздің иеленген (мекендеген) жер-аумағы Оңтүстік, Оңтүстік-шығыс Қазақстан.

2. XVIII ғ.аяғында қазақ халқының саны шамамен 2,5 миллион адамға жуық.

3. Жалпыға бірдей алғашқы халық санағы болды Ресей империясында 1897 жылы.

4. 1897 жылы Ресей империясында болған жалпыға бірдей алғашқы халық санағында Қазақстанда тұратын қазақтардың саны шамамен 3,4 миллион адамға жуық.

5. Қалаларда тұратын қазақтың саны 1,1%-дан асқан жоқ.

6. Қазақстанда тұратын қазақтардың саны шамамен 3,4 миллион адамға жуық болды 1897 жылы Ресей империясында болған жалпыға бірдей алғашқы халық санағы бойынша.

7. Шыңғысхан ұрпақтары Қазақстанды биледі 600 жыл бойы.

8. Хан сайлау үшін сұлтандарды, билерді, батырлар мен рубасыларды арнайы шақырып хан сайлайтын құрылтай жиналысын.

9. Хан билігі Кіші жүз бен Орта жүзде жүргізіліп келді 1822-1824 жылдарға дейін.

10. Астрахан губерниясындағы Ішкі Ордада хан билігі жойылды 1845 жылы.

11. Қазақ хандары қалыптасқан дәстүр бойынша жерленетін Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Йасауи мешітінің кесенесіне.

12. XVIII ғасырдағы ең айбынды хандар: Тәуке , Абылай және Әбілқайыр хан.

13. XIX ғасырдағы ең күшті хан – Кенесары Қасымұлы.

Сұлтандар.

14. Шыңғысханның бүкіл ұрпақтары аталды сұлтандар.

15. Олар (Шыңғысханның ұрпақтары – сұлтандар) қожалар секілді болды «ақсүйектер» қатарында.

16. Халық арасында оларды атады төрелер.

17. Төрелер жеке әлеуметтік артықшылықты топты құрды. Оларды мойындады қазақтар мен көршілес жартылай көшпелі және отырықшы диқандар.

18. XVIII ғасырдың бүкіл барысында төрелер тобынан шыққандарды хан тағына отыруға арнайы шақырулар жиі-жиі болып тұрды Башқұртстан мен Орта Азия мемлекеттерінде.

19. Сұлтандардың (төре, ақсүйектердің) айрықша артықшылық жағдайы көрініс тапты қазақтардың дәстүрлі әдет заңында нақты.

20. Сұлтандардың ісін билер соты қарай алмайтын, олардың ісін тек қана қарай алатын хан сотында.

21. Сұлтандарға денеге зақым келтіретін жаза қолданылмайтын және оларға тіл тигізіп, масқаралағандарға айып төлеу міндетті болған. Ал оны өлтіріп қойған жағдайда төлететін ә дет заңы бойынша құн.

22. Бұл құнның мөлшері тең болатын қатардағы 7 қарапайым көшпелілердің құнына.

23. Олар өздерінің қыздарын ұзататын тек сұлтандар мен қожаларға ғана.

24. «Қара сүйектен» қыз алып некеге тұрғандар аталатын қарамандар.

25. Сұлтандар жеке-жеке ауыл болып көшіп-қонып жүретін. Бұл әлеуметтік топтың белгілі өкілдері Сұлтанбет төре, Орыс Сұлтанбетұлы, Шоқан Уәлиханов, Ғұбайдулла Уәлиұлы, Қасым Абылайұлы, Саржан Қасымұлы және басқалары.

26. Сұлтандардың беделі қарапайым қазақтың беделімен тең болуына себеп болған 1867-1868 ж. қабылданған патша үкіметінің әкімщілік реформасы (Кіші жүз бен Орта жүзде хандық билік жойылғаннан кейін).

Қожалар.

27. Қожалар қазақ қоғамында саналды ақсүйектер қатарында.

28. Қожалар өздерінің арғы аталарын кімнен тараған деп есептеді Мұхаммед пайғамбардың туыстарынан.

29. Ислам дінін насихаттап, олардың негізгі қағидаларын уағыздаған қожалар.

30. Балаларды сүндетке отырғызу, неке қию, үйлену, қайтыс болған адамды жерлеу, аруақтарға арнап ас беру өткізілді қожалардың қатысуымен.

31. Қазақтар қожаларды шақыртатын Қазақстанның оңтүстігінен және Орта Азия қалаларынан.

32. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ руында қожалардың отбасы болатын 2-3.

33. Патша үкіметі қожалар жайында Түркияның саясатын жүргізушілер деп ойлады.

34. Қазақ халқының рухани мәдениетін дамытуға елеулі үлес қосқан қожалар.

35. Айтыстарға түсіп, халық арасына кең танылған Күдері қожа.

36. Ағартушы-ғалымдардың бірі – қожадан шыққан Мұхамед Салық Бабажанұлы.

Құрамалар.

37. Қазақ қоғамының құрамында әр түрлі этностық және субэтностық топтар болды. Соларды бір тобы құрамалар.

38. Құрамалар – әр түрлі рулардың, тайпалардың және басқа халық өкілдерінен құралды.

39. Олардың құрамында болды қарақалпақтардың, қырғыздардың және ноғайлардың бірнеше шағын топтары.

40. Ақмола губерниясының, Көкшетау уезіндегі қазақтардың ортасына біржола сіңісіп кеткен қырғыздардың өкілдері.

41. Ташкент қаласындағы құрамалардың жалпы саны 50 000 адамнан асатын.

42. Қазақ даласының шет аймақтарын мекендеген құрамалар.

Тархандар.

43. Патша өкіметіне айрықша сіңірген адал қызметі үшін берілетін атақ тархан.

44. Қазақтар арасында Ресей императоры II Елизаветаның арнайы жарлығымен ең алғаш тархан атағын 1743 жылы Жәнібек пен Есет батыр алды.

45. Ең алғаш 1743 жылы тархан атағын алған Орта жүз батыры Жәнібек пен Кіші жүз батыры Есет болды.

46. Қазақтардың башқұрттар мен қалмақтар арасындағы шиеленісті басуға белсене қатысқан тархандар.

47. Ең алғаш 1743 жылы тархан атағын Орта жүз батыры Жәнібек пен Кіші жүз батыры Есет осы кісінің жарлығымен алды Ресей императоры II Елизаветаның.

48. Бұрын тұтқынға түскен орыс азаматтарын және империяның қол астындағы халықтардың құл болып жүрген адамдарын Ресейге қайтарып беруге көмектескен Орта жүз батыры Жәнібек пен Кіші жүз батыры Есет.

49. Тархандардың қатары азая бастаған уақыт XIX ғ.ортасы.

50. XIX ғ.орт. Қазақстанда тархан атағы барлар саны не бары болды 20 адам ғана.

Билер.

51. Қазақ қоғамында әлеуметтік билікке ие топ билер.

52. Билер ру ақсақалдары мен қазыларының міндетін атқарды.

53. Руарарлық және тайпааралық мәселелерді шешкен билер.

54. XVIII ғасырдың басында қазақ даласындағы атақты билер:

Кіші жүзден шыққан айыр тілді алшын – Әйтеке би

Орта жүзден шыққан Қаз дауысты – Қазыбек би

Ұлы жүзден шыққан үйсін – Төле би

55. Билердің ықпалы күшті болды сұлтандар мен хандарға.

56. Билердің беделін түсіре бастаған Ресейдің билерді өздері тағайындауға көшуі.

57. Сұлтандар мен хандарға ықпалы күшті билердің.

Батырлар.

58. Қазақ хандығының шекарасын қорғау үшін құрылды халық жасақтары.

59. Жасақтардың жаумен шайқастарда ерекше көзге түскен қолбасылары мен қатардағы қарапайым жауынгерлерге берілді батыр атағы.

60. Жекпе-жекте жауын жеңіп шыққан сарбазға да берілді батыр атағы.

61. Батыр атағы кейін беріле берді руаралық күрес кезінде, барымтаға қатысқандарға, патшалық Ресейдің әкімшілік өктем билігіне және Орта Азия хандықтарының зорлық-зомбылығына қарсы көтеріліске қол бастап шыққандарға да.

62. Батыр атағы берілетін болды қарапайым адамдарға да, билер, сұлтандар тіпті хандарға да.

63. XVIII – XIX ғасырларда қазақ хандары Тәуке, Қайып, Әбілқайыр, Абылай және Кенесарыға «батыр» атағы берілді.

64. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен батырлар Бөгенбай, Қабанбай, Малайсары, Олжабай, Наурызбай.

65. XIX ғасырда Ресей империясының отаршылдық экспансиясына және Орта Азия хандықтарының зорлық-зомбылықтарына қарсы қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы кезінде көзге түскен батырлар Наурызбай, Ағыбай, Бұқарбай, Иман, Жанқожа, Есет.

Еркін көшпелілер («Қара сүйектер»).

66. Соғыс кезінде қазақтардың атты әкерінің негізгі бөлігін құрағандар Еркін көшпелілер.

Төлеңгіттер.

67. Хандар мен сұлтандардың қамқорлығында болған төлеңгіттер.

68. Төлеңгіттер құрамында рулар мен тайпадан шыққан адамдар, басқа ұлт өкілдері де болды.

69. Төлеңгіттер өз шаруашылықтарын өздері атқарғанымен, қамқорлыққа алған сұлтандардың елтаңбасын пайдаланды.

70. Ішкі Ордада Жәңгір хан төлеңгіттер арасынан руларды басқаратын старшындарды тағайындады.

71. XVIII – XIX ғ. бірінші жартысында төлеңгіттер негізінен сұлтандар мен хандардың әскери қызметін атқарды.

72. Абылай ханға 5000 үй төлеңгіт, Кенесары ханға 1000 үй төлеңгіт қызмет етті.

73. Бөкей хандығындағы қожа Қарауыл Бабажанұлы өз қарамағында бағынышты 200 үйге жуық төлеңгіт ұстады.

Құлдар.

74. Қазақстандағы құлдық патриархалдық (үй ішілік) сипатта болды.

75. Кіші жүзде құлдықта болғандар ауғандықтар, парсылар, орыстар, башқұрттар және қалмақтар.

76. Орта жүзде құлдықта болғандар жоңғарлар, қалмақтар, алатау қырғыздары және орыстар.

77. Құлдарға бас бостандығы толық берілді егер ол ислам дінін қабылдайтын болса.

78. 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы жарғыға» сәйкес қазақстардың құл ұстауына тыйым салынды.

79. Төлеңгіттер қатарын толықтыра түскен құлдар.

80. Құлдардың біразы төлеңгіттердің қатарын толықтыра түсіп, дала қазақтарының «асырап алған балаларына» айналды.

81. Қазақтардың құл ұстауына тыйым салынды 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы жарғыға» сәйкес.

82. Әскери қолбасшы, дипломат, жоңғар қалмақтарымен болған соғыста халықтың басын қосып, жауға күресті ұйымдастырушылардың бірі, Абылай ханның беделді жақын серіктерінің бірі болған – Бөгенбай Ақшаұлы (1680-1778)

83. 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы жарғыға» сәйкес қазақтарға тыйым салынды құл ұстауына.

84. Қазақтардың жалпыға бірдей қоғамдық дәстүрлі құқығы – әдет заңы.

85. Дау-жанжалға бітім айтып, төрелік жасаушы, ел ішіндегі әділ-қазы, рубасы – би.

86. Өзіндік ерекшелігі бар белгілі бір аймақта қолданылатын сөздердің жиынтығы – диалект.

87. Діни ағым – конфессия.

88. Өздерінің шыққан тегін Мұхаммед пайғамбардың туыстарымен байланыстыратын, дін уағыздаушылар – қожалар.

89. Адам өлтіргені үшін төленетін материалдық өтем – құн.

90. Әр түрлі топтардан құралған, біріккен, қосылған адамдар – құрама.

91. Шыңғысханның ұрпақтары, төрелер – сұлтан.

92. Хан мен сұлтандардың қызметіндегі адамдар – төлеңгіттер.

93. Айрықша артықшылықтары бар, сый-құрметке бөленген адам – тархан.