34. Дзяржаўна-палітычны крызіс Рэчы Паспалітай ў другой палове 17 – першай палове 18 ст. Спробы дзяржаўных рэформ у другой палове 18 ст.

Прычыны падзёлаў Рэчы Паспалітай заключалі- ся перш за ўсё ва ўнутрыпалітычным становішчы самой дзяр- жавы. Яно характарызавалася яіспалітычны крызіс, або бяз- ладдзе. Гэты стан быў вынікам злоўжывання шляхецкімі вольнасцямі. На пасяджэннях сойма яшчэ з другой паловы XVI ст. дзейнічала права «ліберум вета» (ад лацінскага «не дазваляю»). Згодна з ім, калі хоць адзін дэпутат сойма выступаў супраць, то рашэнне не прымалася, а пасяджэнне сойма спынялася. Аднагалоссе было галоўнай умовай прыняц ця пастановы сойма. У выніку абсалютная большасць соймаў была сарвана. Такім чынам, бязладдзю ў Рэчы Паспалітай спрыяла тое, што значная частка шляхты лічыла права «ліберум вета» сведчаннем сваёй шляхецкай вольнасці і выкарыстоўвала яго на практыцы для адхілення (непрыняцця) непажаданых пастаноў. Дзяржаўнае кіраванне характарызавалася ўсеўладдзем магнатаў і шляхты і слабасцю каралеўскай улады ў асобе апошняга караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764—1795). Фактычна некаранаваным каралём на тэрыторыі BKJI з’яўляўся нясвіжскі магнат Кароль Станіслаў Радзівіл Пане Каханку, які заяўляў у адрас Станіслава Аўгуста: «Я — такі пан, табе ж яшчэ трэба такім стаць». Унутрыпалітычнае становішчаўскладнялася знешнепалі- тычнымі абставінамі,звязанымі ў пачатку XVIII ст. з баявымі дзеяннямі ў гады Паўночнай вайны. Рэч Паспалітая стала «заезным дваром і карчмой» для іншаземных войскаў. Такое становішча дазваляла суседнім дзяржавам умешвацца ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай. Такім чынам, палітычная анархія (бязладдзе) унутры краіны, адсутнасць моцнай цэнтральнай улады ў асобе караля (яго пасада была выбар- най і цалкам залежала ад вольнасцей магнатаў і шляхты), а таксама ўмяшанне ва ўнутраныя справы з боку суседніх дзяржаў прывялі да тэрытарыяльных падзелаў Рэчы Паспалітай.

3 другой паловы XVIII ст. быў здзейснены цэлы шэраг рэформаў, накіраваных на ўзмацненне Рэчы Паспалітай. У эканамічнай галіне пэўны поспех мелі рэформы А. Тызенгаўза, дзякуючы якім пачала замацоўвацца такая форма прамысловай вытворчасці, як мануфактура. У галіне асветы пачаткам рэформы стала дзейнасць Адукацыйнай камісіі, арганізаванай у 1773 г., па адкрыцці школ сярэдияй ступені. У палітычнай галіне права «ліберум вета» было часткова аб- межавана (канчаткова адменена толькі ў 1791 г.). Спробы абмежаваць уладу магнатаў прывялі да праяў не- здаволенасці з іх боку. Міжусобная барацьба магнатаў ускладнілася незадаволенасцю шматлікай шляхты каталіцкага веравызнання, якая была ўраўнавана ў правах з некатолікамі — праваслаўнымі і пратэстантамі, якіх называлі дысідэнтамі. Супярэчнасці паміж католікамі і некатолікамі выкарысталі суседнія дзяржавы.

У 1772 г. у Пецярбургу быў падпісаны дакумент аб першым падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расійскай імперыяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Гэта падзея стала вынікам абсалютнай слабасці цэнтральнай улады і палітычнай анархіі, пры якой рашэнне сойма магло непрымацца, калі супярэчыла інтарэсам мясцовай шляхты і магнатаў. Спробай выратаваць,дзяржавы ад распаду стала абвяшчэнне соймам 3 мая 1791 г. Канстытуцыі Рэчы Паспалітай — другой у свеце пасля Канстытуцыі ЗША 1787 г. і першай у Еўропе. Канстытуцыя ліквідавала падзел Рэчы Паспалітай на Польшчу і ВКЛ, абвясціла агульную дзяржаву з адзіным урадам, агульным войскам і фінансамі. Хаця Канстытуцыя заклала аснову для вывядзення Рэчы Паспалітай з крызісу, аднак час на рэфармаванне дзяржавы быў ужо страчаны.