Проверка, оценка и учёт знаний и умений (2 ч)

Текущая, периодическая, итоговая проверка. Оценка знаний и умений. Критерии оценки. Норма времени. Самоконтроль. Технический диктант, тестирование в проверке и оценке знаний.

Кантроль паспяховасці вучняў з'яўляецца неад'емнай часткай вучэбна-выхаваўчага працэсу. Правiльна арганiзаваныя праверка, ацэнка і ўлiк ведаў і ўменняў адыгрываюць важную ролю на занятках у школьных майстэрнях і на прышкольным участку. Яны садзейнiчаюць вырашэнню шэрагу вучэбных і выхаваўчых задач:

- устанаўлiваецца, як вучні засвойваюць тэарэтычны матэрыял і набываюць працоўныя ўменні і навыкі;

- выяўляюцца прагалы ў ведах, памылкі ў тэхналогіі, у разуменні асобных яе пытанняў;

- уносяцца карэктывы ў працэс вучэбна-працоўнай дзейнасці, пры неабходнасці аказваецца дапамога вучням;

- устанаўлiваюцца адносіны да работы і ўзмацняецца выхаваўчы ўплыў на вучняў;

- вызначаецца якасць асабiстай работы настаўніка.

Пры далейшым разглядзе пералiчаных задач будзем лiчыць, што праверка — гэта працэс вызначэння ступені засваення і сфармiраванасцi ведаў і ўменняў, а ацэнка з'яўляецца канчатковым яе вынiкам. Ацэнка можа выражацца як у балах па пяцiбальнай шкале (у выглядзе адзнакi — лiчбавага выражэння ацэнкі ведаў і ўменняў), так і ў ацэначных меркаваннях ("добра", "дрэнна" і г.д.). Улiкам можна лiчыць фiксацыю (запiс) усiх адзнак ў класным журнале цi журнале шматфактарнага ўлiку.

Праверка і ацэнка ведаў і ўменняў не могуць быць самамэтай. Яны павiнны ўваходзiць арганiчнай часткай у вучэбна- выхаваўчы працэс і садзейнiчаць павышэнню яго эфектыўнасці. Месца праверкі і ацэнкі на занятках вызначаецца iх структурай.

Праверка і ацэнка ведаў і ўменняў, як гаварылася раней, выконваюць навучальную, выхаваўчую, пазнавальную і стымулявальную функцыі, садзейнiчаюць дзейснаму кантролю і самакантролю (зваротнай сувязі).

Калi размова iдзе пра навучальную функцыю, то гэта азначае, што сам працэс праверкі ведаў і ўменняў працягвае працэс навучання. Напрыклад, калi настаўнік на ўроку пры адказах вучняў на пытанні заахвочвае iх да прывядзення прыкладаў, то гэта дапамагае iм глыбей засвойваць матэрыял. Дапаўняючы адказы адзін аднаго, вучні пашыраюць кругагляд сваiх аднакласнікаў.

Рэалiзацыя выхаваўчай, развiвальнай і стымулявальнай функцыі забяспечваецца самой арганiзацыяй працэсу праверкі ведаў і ўменняў, характарам адносiнаў настаўнiка да вучняў, стылем яго паводзiн. Напрыклад, Калi настаўнік патрабуе дакладнага адказу, то выхоўваецца звычка ясна і дакладна фармуляваць свае думкi. Калi настаўнiк рэгулярна правярае веды ўсiх вучняў, то выхоўваецца звычка пастаянна рыхтавацца да заняткаў, фармiруецца пачуццё адказнасці. Калi настаўнiк патрабуе граматнага і акуратнага афармлення тэхналагiчных карт, чарцяжоў, эскiзаў, пiсьмовых прац, то выхоўваецца тэхнічная культура. Заўсёды, калi настаўнiк хвалiць за правiльны адказ, за добра выкананую работу, з'яўляецца жаданне вучыцца і працаваць яшчэ лепш. Тлумачэнне настаўнiкам прычын памылак, паказ шляхоў iх лiквiдацыi, стварэнне ўпэўненасці ў поспеху прыводзiць да iмкнення апраўдаць давер, дасягнуць пастаўленых мэт.

Ступень выхаваўчага ўплыву адзнакі на асобных этапах навучання розная. Так, на пачатку заняткаў, калi ў вучняў яшчэ няма працоўнага вопыту, адзнака настаўнiка служыць для iх асноўным паказчыкам поспехаў у рабоце. Па адзнацы яны мяркуюць не толькі аб сваiх магчымасцях, але нават і аб сваiх асабiстых якасцях. Настаўнiку вельмі важна на гэтым этапе старанна ўлiчваць iндывiдуальныя магчымасці кожнага вучня. Не трэба захапляцца выстаўленнем дрэнных адзнак і ў той жа час нельга празмерна перахвальваць вучняў. У далейшым, па меры назапашвання вопыту, у вучняў фармiруюцца свядомыя адносiны да крытэрыяў ацэнкі сваёй работы і выпрацоўваюцца навыкі самакантролю за якасцю і колькасцю зробленага імi. Веданне крытэрыяў дазваляе вучням ацэньваць вынiкi як сваёй работы, так і работы таварышаў, параўноўваць сваю ацэнку з той, што дадзена настаўнікам. Пагэтаму істотна, каб ацэнка настаўніка заўсёды была аб'ектыўнай, а адзнака выстаўлялася з улiкам усіх крытэрыяў. У адваротным выпадку знiжаецца выхаваўчая роля праверкі і ацэнкі, з'яўляецца незадаволенасць настаўнікам, падае iнтарэс да работы, знiжаецца якасць яе выканання, узнiкаюць спрэчкі.

Ад усебаковасці і аб’ектыўнасці праверкі і ацэнкі набытых ведаў і ўменняў вучнямі ў многім залежаць iх адносіны да працоўнага навучання, а таксама паспяховасць фарміравання такіх якасцей асобы, як самастойнасць, працавітасць, мэтанакiраванасць,

Вельмі важныя функцыі кантролю, самакантролю і зваротнай сувязі праверкі і ацэнкі, таму што пры гэтым вызначаюцца глыбіня і паўната засваення ведаў і ўменняў. Пры апытанні, калі адказы вучняў аналізуюцца, школьнiкі даведваюцца аб сваіх памылках, пераконваюцца ў тым, ці разумеюць, ці ведаюць яны матэрыял, ці — не (самакантроль).

Пры праверцы настаўнік даведваецца, як вучні разумеюць новы матэрыял, як засвоілi ўменні і навыкі. Ён асэнсоўвае, ці навучыў, ці — не, вызначае прагалы ў асабістай рабоце (зваротная сувязь).

Пра формы правядзення праверкі ведаў і ўменняў (франтальная, індывідуальная) гаварылася раней. Дададзім, што на занятках у майстэрнях ці на прышкольным участку ў час практычнай работы ствараюцца найбольш спрыяльныя ўмовы для iндывідуальнай праверкі, бо апытанне аднаго з вучняў не адцягвае ўвагу астатніх ад работы. Франтальная праверка часцей скарыстоўваецца ў тых выпадках, калі неабходна даведацца, наколькі правільна засвоены ўсёй групай якія-небудзь складаныя працоўныя прыёмы ці важныя тэарэтычныя звесткi. Франтальную праверку звычайна прымяняюць для ацэнкі выкананых практычных работ ці атрыманых вырабаў.

Пра спосабы правядзення праверкі (вусная, пісьмовая, практычная) таксама гаварылася раней. Вусная дазваляе вызначыць перш за ўсё ўзровень ведаў вучняў, трываласць і ўсвядомленасць (асэнсаванасць).

Пісьмовая праверка прымяняецца радзей і, як правіла, у тых выпадках, калі трэба зрабіць педагагічны "зрэз", вызначыць, з якiмі ведамі па таму ці іншаму пытанню школьнікі падыходзяць да вывучэння канкрэтнай тэмы, наколькі гэтыя веды папоўніліся пасля яе разгляду.

Практычная праверка служыць у асноўным для кантролю практычных уменняў і навыкаў. Яна займае асобнае месца ў працоўным навучаннi, бо дзейнасць вучняў на занятках накiравана галоўным чынам на атрыманне грамадска карыснай прадукцыі, і iх фізічныя намаганні знаходзяць пры гэтым сваё матэрыяльнае ўвасабленне.

Такiм чынам, на аснове дзвюх форм і трох спосабаў праверкі можна атрымаць шэсць камбiнацый яе правядзення.

Франтальнае вуснае апытанне прымяняецца пры неабходнасці высветліць агульную падрыхтаванасць вучняў у класе да ўспрымання новага матэрыялу. Франтальнае пісьмовае апытанне — для больш глыбокага выяўлення характару ведаў вучняў (кантрольная работа па вырыянтах, па картках, праграмаванае машыннае і безмашыннае апытанне, складанне тэхналагiчных карт, электрычных схем, напiсанне тэхнiчнага дыктанта і iнш.).

Франтальную практычную праверку настаўнiк праводзiць амаль на ўсiх занятках метадам назiрання для выяўлення ступені авалодання практычнымі прыёмамі работы.

Індывiдуальнае вуснае апытанне звычайна скарыстоўваецца пры праверцы дамашняга задання. Пры неабходнасці яно дапаўняецца рашэннем задач і выкананнем прасцейшых графічных работ на дошцы.

Індывідуальнае пiсьмовае апытанне звычайна праводзiцца з дапамогай картак для праверкі, галоўным чынам, дамашняга задання.

Індывiдуальная практычная праверка арганізуецца часцей за ўсё пры самастойным выкананні работ. Яна ўключае паказ вучнямі рабочай позы, хваткі iнструментаў, прыёмаў работы. Ад вучня настаўнiк патрабуе паказу, а не тлумачэння. Апошняе скарыстоўваецца толькі ў выпадку памылак, каб высветлiць сітуацыю: ён ведае, але не ўмее; цi не ведае і не ўмее.

Многiя настаўнiкi часта прымяняюць праграмаваны безмашынны кантроль ведаў, якi з'яўляецца разнавіднасцю пiсьмовага франтальнага апытання. Перавагі гэтага метаду ў тым, што скарачаецца час апытання і адначасова кантралююцца ўсе вучнi.

Для праграмаванага кантролю распрацоўваюць некалькі варыянтаў картак-заданняў, якiя ўтрымлiваюць часцей за ўсё 5 цi 10 пытанняў (задач) з адказамі. Колькасць адказаў на кожнае пытанне звычайна роўна чатыром. Прычым толькі адзiн з адказаў поўны і правiльны. Вучань павiнен выбраць і назваць яго. Робіцца гэта рознымі спосабамі.

У першым выпадку вучнi проста адзначаюць (падкрэслiваюць цi выпiсваюць) правiльныя адказы, якiя потым настаўнiк уважліва вывучае.

У другім выпадку вучнi атрымлiваюць спецыяльную пласцiнку з адтулінамі, якую накладваюць на чысты аркуш паперы. Тыя адтулiны, якiя, на думку вучня, адпавядаюць правiльным адказам, замалёўваюцца (затушоўваюцца) алоўкам цi ручкай. Для паскарэння праверкі настаўнiк скарыстоўвае адпаведны трафарэт (шаблон). Калi прыкласці яго да вучнёўскай работы, то можна адразу ўбачыць колькасць правiльных адказаў. Напрыклад, вучань атрымаў картку, на якой першае з пяцi пытанняў наступнае: колькі працэнтаў вугляроду ўтрымлiваецца ў сталі маркі «Сталь 20»? Пад пытаннем знiзу пералічаны чатыры адказы: 1) 20; 2) 2; 3) 0,2; 4) 0,02. Вучань павiнен замаляваць трэцюю адтулiну, таму што гэта правiльны адказ. Такiм жа чынам ён знаходзiць і адказы на тыя чатыры пытанні, якiя засталіся.

З ростам матэрыяльнай забяспечанасці школьных майстэрань праграмаванае апытанне можа праводзiцца з дапамогай электронна-вылiчальнай і iншай тэхнiкi.

Даволі распаўсюджаным вiдам франтальнай пiсьмовай праверкі з'яўляецца тэхнічны дыктант. Сэнс яго ў тым, што вучні ўважлiва слухаюць тэхнiчны тэкст і запiсваюць у час пауз, якiя перыядычна робiць настаўнiк, толькі прапушчаныя iм словы. Пры падрыхтоўцы да гэтага вiду праверкі настаўнiк падбiрае, цi сам складае такi тэкст, у амаль кожным сказе якога апошняе, цi апошнiя словы з’яўляюцца тым тэрмiнам, якi правяраецца. Для эканоміі часу ўвесь тэкст вучням запiсваць не трэба.

Прывядзем прыклады такiх сказаў з тэхнiчнага дыктанта:

1. Здольнасць металу супрацiўляцца ўцiсканню ў яго якога-небудзь цела пад дзеяннем сiлы называецца — паўза — цвёрдасцю.

2. Пачалі рубiць стальную паласу зубiлам, але аказалася, што яго рабочая частка крышыцца. Значыць, на яе патрэбна ўздзейнічаць такiм вiдам тэрмiчнай апрацоўкі металаў, як — паўза — водпуск.

З дапамогай пытанняў і заданняў павiнна правярацца не столькі памяць вучняў, колькі разуменне матэрыялу. Заданні павiнны насіць творчы, нестандартны характар, дазваляць праводзіць ускосную праверку і ўстанаўлiваць сувязь з іншымі тэмамі праграмы і нават прадметамі (напрыклад, з фізікай — вызначыць даўжыню ручак плашкатрымальнiка пры вядомых сiлах супрацiўлення ў працэсе наразання разьбы плашкай).

У залежнасці ад часу правядзення праверка ведаў і ўменняў можа быць трох вiдаў: бягучай, перыядычнай і выніковай.

Бягучая праверка праводзiцца на кожным уроку. Пры гэтым настаўнiк правярае (вызначае, кантралюе) розныя элементы вучэбнага працэсу. У ходзе бягучай праверкі вызначаюцца:

- якасць засваення матэрыялу і ўменне прымяняць яго на практыцы;

- правільнасць выканання лабараторна-практычных, пiсьмовых, графiчных i iншых работ; веданне iнструментаў, прыстасаванняў, абсталявання і ўменне правiльна скарыстоўваць iх, рыхтаваць да работы;

- правільнасць выканання аперацый і працоўных прыёмаў;

- выкананне правiлаў бяспекі працы;

- уменне арганiзаваць і ўтрымлiваць у парадку сваё рабочае месца;

- уменне ашчадна расходваць матэрыял;

- уменне ўлічваць фактар часу;

- уменне дасягаць патрабуемай дакладнасці і г. д.

Апрача апытання, пры праверцы настаўнік шырока выкарыстоўвае назіранне. Вынікі назiрання ён адзначае ў сваiм рабочым сшытку і ўлічвае iх пры выстаўленні вынiковай адзнакі.

Ацэньвацца можа ўся работа вучняў на ўроку цi толькі асобныя, больш важныя моманты (за адказы на пытанні, за выкананне тэхналагiчнай аперацыі, за лабараторна-практычнуго работу і г.д.). Канчатковая адзнака аб'яўляецца вучням з абавязковай матывіроўкай і заносіцца ў класны журнал.

Перыядычная праверка звычайна праводзiцца ў канцы вывучэння тэмы цi раздзела. Адным з важнейшых момантаў пры перыядычнай праверцы з'яўляецца ацэнка выкананай кожным вучнем практычнай работы (вырабу) і выстаўленне адзнакі за яе. Настаўнiк улiчвае дакладнасць апрацоўкі, час работы і яе якасць у цэлым. Пры гэтым скарыстоўваюцца розныя формы і спосабы праверкі: вуснае апытанне, пісьмовая работа цi выраб кантрольнага аб’екта працы. Але вельмі часта праводзiць кантрольныя работы немэтазгодна, бо будзе губляцца шмат рабочага часу. Таму патрэбна выбiраць больш аптымальныя спосабы праверкі. Звычайна пра тэрмiн правядзення кантрольнай работы і аб яе характары вучні папярэджваюцца загадзя, iм таксама паведамляюцца патрабаванні, што прад'яўляюцца да яе. Адзнакі, атрыманыя вучнямі пры перыядычных праверках, таксама заносяцца ў класны журнал.

Выніковая праверка праводзiцца ў канцы кожнай чвэрці і навучальнага года. Вынiковыя адзнакі часцей за ўсе выстаўляюцца вучням на аснове адзнак бягучай і перыядычнай праверак. Гадавая адзнака па працоўнаму навучанню (тэхналогіі) улічваецца пры пераводзе вучняў у наступны клас нароўні з адзнакамі па іншых прадметах.

Каб правiльна ацанiць веды і ўменні ў працэсе праверкі, неабходны пэўныя крытэрыі, з якіх настаўнiк павінен зыходзіць пры выстаўленні канкрэтнай адзнакі (бала). Крытэрыі — гэта, iншымі словамі, розныя паказчыкі для параўнання.

У аснову ацэнкі ведаў звычайна кладуцца наступныя крытэрыі:

- дакладнасць (правiльнасць сфармуляваных законаў, азначэнняў, высноў і iнш.) ;

- трываласць (скарыстанне неабходных ведаў у патрэбны момант);

- усвядомленасць (доказнасць, здольнасць асэнсавана растлумачваць, выкарыстоўваць на практыцы);

- гiбкасць (здольнасць скарыстоўваць iх ў новых цi нетыповых сiтуацыях);

- глыбіня (вялiкi аб'ём, усебаковасць).

Пры ацэнцы практычных уменняў і навыкаў скарыстоўваюцца наступныя крытэрыі:

- дакладнасць апрацоўкі;

- расход (ці норма) часу;

- правiльнасць выканання працоўных прыёмаў і аперацый;

- арганiзацыя рабочага месца;

- выкананне правілаў бяспечнай работы і iнш.

На сённяшні дзень яшчэ, на жаль, няма навукова абгрунтаваных патрабаванняў да дакладнасці вырабаў. Не сфармуляваны таксама выразныя тэхнiчныя патрабаванні, якiя можна прад'явiць да якасці вырабаў. Мiж iншым, назіранні за працай вучняў паказваюць, што прад'яўленне пэўных патрабаванняў да дакладнасці выкананай работы павышае інтарэс да працоўных заданняў, у вучняў узрастае пачуццё адказнасці за работу, якая выконваецца.

Усе даныя па дакладнасці апрацоўкі, якiя часам указваюцца ў некаторых даведнiках, атрыманы пераважна доследным шляхам. Таму кожнаму настаўніку ў сваёй дзейнасці неабходна самому ўстанаўліваць і распрацоўваць патрабаванні да дакладнасці вырабаў, абагульняючы свой асабісты і чужы вопыт работы, улічваючы ўзроставыя асаблівасцi вучняў і іншыя фактары. Патрабаванні павінны распрацоўвацца для кожнай тэхналагічнай аперацыі з улікам таго, у якім класе яна выконваецца.

Дакладнасць апрацоўкі залежыць ад віду матэрыялу. Напрыклад, допускі пры апрацоўцы драўніны прыкладна ў два разы больш допускаў пры апрацоўцы металаў. З увядзеннем у школы грамадска карыснай, прадукцыйнай працы патрабаванні да дакладнасці работ вучняў павышаюцца.

Вельмі важным крытэрыем пры ацэнцы практычных работ з'яўляецца расход (ці норма) часу. Устаноўлена, што нарміраванне працы вучняў стымулюе iх дзейнасць. Яны пачынаюць больш цанiць час, павышаецца iх увага да дакладнасці апрацоўкі і якасці вырабу аб'ектаў працы ў цэлым. Пры гэтым настаўнік навінен пазнаёміць вучняў з паняццямі "прадукцыйнасць працы", "нормы працы" і iншымi эканамічнымi тэрмінамi.

Вядома, што нарміраванне працы чалавека садзейнічае развіццю тэхнічнай творчасці, рацыяналізацыi і вынаходніцтва. Вучні спрабуюць удасканалiць тэхналагiчны працэс, прапаноўваюць новыя спосабы апрацоўкі, новыя прасцейшыя прыстасаванні. Нармiраванне працы вучняў вельмі важна, бо на вытворчасці ўсе здзельныя работы нармiруюцца, Наогул, пры нармiраваннi працы прымяняюцца ў асноўным два спосабы: доследна-статыстычны і разлікова-аналітычны. У школьных вучэбных майстэрнях зручней скарыстоўваць першы з iх.

Устанаўліваючы нормы працы, настаўнiк павiнен улiчваць узрост вучняў, наяўнасць і стан матэрыяльна-тэхнiчнай базы, прыпускі на апрацоўку, час на адпачынак і iншыя фактары.

Пры выстаўленні агульнай адзнакі настаўнiку неабходна ўлiчваць калi не ўсе, то асноўныя, важнейшыя крытэрыі. Тут адны з iх могуць быць галоўнымі, другiя — дапаможнымі. Гэта вызначаецца зместам заняткаў, iх мэтамі і задачамі, этапамі навучання, вопытам настаўнiка і iншымi абставiнамi. Часам устанаўлiваюцца і ўводзяцца новыя дадатковыя крытэрыі, але аб iх патрэбна загадзя папярэдзiць вучняў.

Нельга знiжаць адзнаку вучню за парушэнні дысцыплiны. Яны павiнны карацца ў дысцыплiнарным парадку. Калi парушэнне дысцыплiны прывяло да знiжэння якасці выкананай работы, што часцей за ўсё i бывае, то зніжаецца і адзнака за работу. Пры гэтым вучню тлумачыцца, што дрэнная яго работа — гэта вынiк парушэння дысцыплiны.

Усе крытэрыі ацэнкі адначасова ўлiчыць дастаткова цяжка. Пагэтаму маладым настаўнiкам пажадана весці свой асабісты рабочы журнал шматфактарнага ўлiку дзейнасці вучняў, пра якi ўжо гаварылася раней.

Адзiных навукова абгрунтаваных нормаў адзнак па працы (тэхналогіі) пакуль няма. Настаўнiк распрацоўвае iх сам. У метадычных дапаможнiках даюцца па гэтаму пытанню пэўныя рэкамендацыі.

Пры праверцы і ацэнцы практычных работ і выстаўленні адзнак настаўнiк скарыстоўвае наступныя прыёмы:

- папярэдне памячае і выстаўляе адзнакі, а потым iх каменцiруе;

- у канцы ўрока выклікае па чарзе вучняў да сябе, ацэньвае iх работу, ставiць адзнакі, каменцiруе iх;

- каменцiруе толькі адзнакі за лепшыя і горшыя работы, а астатнiя ацэньвае без каментарыяў;

- да ацэнкі выкананых работ прыцягвае самiх вучняў цi брыгадзiраў, звеннявых і г.д.

Вучні павiнны ведаць і разумець нормы адзнак, імкнуцца ў вучобе і пры выкананні практычных работ выконваць патрабаванні, якiя пры гэтым прадугледжаны. Калi яны ўсё гэта добра ведаюць, то адпадае неабходнасць падрабязнага тлумачыння (матывiроўкi) адзнакі, якая выстаўляецца ў класны журнал. Нормы адзнак пажадана ўказаць на стэндзе (плакаце) цi рэкамендаваць вучням запiсаць у рабочыя сшыткі.

Безумоўна, пры выстаўленні адзнак трэба скарыстоўваць iндывiдуальны падыход да вучняў.

На занятках, апрача кантролю з боку настаўнiка, павiнен прымяняцца і самакантроль самiх вучняў. Ён з'яўляецца састаўной часткай і абавязковай умовай эфектыўнага выканання самастойных работ вучняў і павiнен праводзiцца пры планаванні работы, у яе ходзе і ў канцы.

Самакантроль уключае ў сябе пачуццёвыя, разумовыя і рухальныя кампаненты працэсу дзейнасці. Ён дазваляе вучню на аснове пастаўленай мэты, намечанага плана і засвоенага ўзору сачыць за сваiмi дзеяннямі, вынiкамi гэтых дзеянняў і свядома рэгуляваць iх. Пры самакантролі ўлiчваецца мэтазгоднасць і эфектыўнасць як самога выканання работы, так і намечанага плана.

Самакантроль уключае ў сябе наступныя структурыя элементы:

- асэнсаванне мэты дзейнасці,

- ацэнку работы,

- карэкцiроўку асобных этапаў работы.

Першы структурны элемент з'яўляецца асноўнай умовай ажыццяўлення самакантролю. Вучні павiнны дакладна ўяўляць сабе тую мэту, да якой трэба iмкнуцца. Апрача таго, iм неабходна засвоiць патрабуемы ўзор (тэхналогiю) і канчатковы вынiк сваёй дзейнасці:

- правiльныя рабочыя рухi;

- узоры гатовых вырабаў;

- пiсьмовыя і графічныя дакументы;

- розныя нарматыўныя патрабаванні;

- планы выканання работы і iнш.

Засваенне ўзору звычайна адбываецца пад час iнструктажу. Настаўнiк паведамляе вучням мэту работы і патрабаванні да якасці яе выканання. Ён паказвае, напрыклад, узор вырабу і правiльныя прыёмы работы і суправаджае ўсе гэта слоўнымі каментарыямі. Тут жа даюцца ўказаннi па самакантролі: што правяраць; калi правяраць; як, якiмi сродкамі правяраць; па якiх прыкметах рабiць кантроль; як улiчваць вынiкi.

Другі структурны элемент самакантролю — ацэнка вучнем сваёй работы. Гэта значьщь, што ён параўноўвае (супастаўляе) яе з узорам, атрымлiвае iнфармацыю аб ходзе яе выканання, устанаўлiвае і аналiзуе памылкі і iх прычыны. На гэтым этапе адбываецца толькі канстатацыя таго, што адбываецца (узнiкае), — самаацэнка. Метады правядзення самаацэнкі залежаць ад зместу работы і яе характару, засвоенага ўзору і спосабаў яго засваення, узроўню ведаў і ўменняў па дадзенаму вiду работы і г.д.

Асноўныя спосабы збору цi атрымання iнфармацыi пры самакантролі (самаацэнцы) наступныя:

- напасрэдныя (пры дапамозе органаў пачуццяў);

- апасродкаваныя (на аснове скарыстання вымяральных інструментаў, прыбораў і iншых тэхнічных сродкаў);

- змешаныя (спалучэнне двух першых).

Існуюць наступныя асноўныя вiды непасрэднага самакантролю: мышачна-рухальны, слыхавы, зрокавы, камбiнаваны.

У працэсе навучання школьнiкаў самакантролю сваiх дзеянняў у iх неабходна развiваць вокамер, дакладнасць адчуванняў, вучыць рашаць дыягнастычныя задачы, працаваць з дапамогай кантрольна-вымяральных інструментаў і прыбораў.

На занятках трэба дадаткова скарыстоўваць не толькі самакантроль, але і ўзаемакантроль памiж вучнямі.

Трэці элемент самакантролю — карэкцiроўка работы, якая выконваецца. Яна ажыццяўляецца на аснове самаацэнкі. Пры карэкцiроўцы выпраўляюцца дапушчаныя памылкі і ацэньваецца таксама дастатковасць унесеных выпраўленняў. Настаўнiк павiнен дапамагаць вучням пазбягаць памылак. Для гэтага ён арганiзуе практыкаванні па выкананню тых дзеянняў, у якiх магчымы цi ўжо дапушчаны памылкі, праводзіць паўтарэнне неабходнага тэарэтычнага матэрыялу, іншы раз можа прапанаваць вучню зноў выканаць усё заданне, у якiм было дапушчана шмат памылак. Пры карэкціроўцы вучні могуць уносiць удасканаленні ў сваю работу, у спосабы яе выканання, у прылады працы, што выкарыстоўваюцца.

Для кантролю за якасцю работы неабходна больш шырока прымяняць розныя тэхнiчныя сродкі. Па канструкцыі, адносiнах да прылад працы, асаблiвасцях карыстання iмi ўсе iх можна ўмоўна падзялiць на асобныя групы.

У першую групу можна ўключыць тэхнiчныя сродкі для першапачатковага кантролю. Яны звычайна не ўваходзяць у канструкцыю прылад працы. Гэта розныя iнструменты, шаблоны, кантрольна-вымяральныя прыборы і iнш.

Другую групу складаюць тэхнiчныя сродкі, якiя ўваходзяць у канструкцыю машын. Перш за ўсё — гэта кантрольна-вымяральныя прыборы і датчыкі, якiмi абсталяваны машыны і механiзмы — спiдометры, паказальнiкi тэмпературы, напружання, велічыні току і iнш.

Да трэцяй групы можна аднесці тэхнiчныя сродкі, якiя ўстанаўлiваюцца на рабочых месцах толькі на час праверкі цi кантролю. Яны могуць абцяжарваць працу вучняў i нават адцягваць iх увагу. Гэта ў асноўным прыборы і ўстройствы для вымярэння i рэгiстрацыi розных паказчыкаў цi характарыстык тэхналагiчнага працэсу і стану вучня пры яго ажыццяўленні. Такiмi тэхнiчнымi сродкамі часта карыстаюцца настаўнiкi-даследчыкi.

У чацвёртую групу ўваходзяць тэхнiчныя сродкі, якiя прымяняюцца для навучання школьнікаў прыёмам самакантролю. Яны часцей за ўсё не ўваходзяць у канструкцыю прылад працы і ўстанаўліваюцца на рабочых месцах толькі на перыяд навучання. Гэтыя тэхнiчныя сродкі яшчэ інакш называюцца трэнажорамі, аб чым ужо ішла размова пры разглядзе практычных метадаў навучання.

Хуткая праверка і ацэнка ведаў і ўменняў вучняў

Праверка i ўлiк ведаў і ўменняў вучняў дазваляе настаўнiку працы (тэхнiкi, тэхналогіі) паэтапна вырашаць пытаніі падрыхтаванасці iх да працоўнай дзейнасці. Пры ўмела пастаўленым навучанні тэхніцы, тэхналогіі і працы школьнікі не толькі спасцiгаюць радасць і задавальненне ад выканання працоўнага задання і набываюць "зарад" гатоўнасці да наступнага засваення асноў навук. Яны мiжволi становяцца суб'ектамi, выканаўцамі інтэгратыўнай сістэмы, якую можна ўмоўна назваць "чалавек — працоўная дзейнасць".

Кампаненты гэтай сiстэмы маюць зваротны шлях: у працоўнай дзейнасці чалавека ўвогуле (і вучняў у тым лiку) фарміруюцца якасці асобы, выпрацоўваюцца адпаведныя патрабаванні да набытага ўзроўню працоўнай квалiфiкацыi.

На ўроку працы (тэхнiкi, тэхналогіі), дзе значная частка рабочага часу адведзена калектыўнаму выкананню вучэбна-працоўнага задання, не кожнаму настаўніку з лёгкасцю ўдаецца праверьщь, як "працуе" прыведзеная вышэй сiстэма падрыхтоўкі ўсяго вучнёўскага калектыву да працоўнай дзейнасці. Сістэматычная праверка ведаў і ўменняў (аб чым iшла гаворка вышэй), якой бы дынамiчнай яна нi была, не зможа адначасова і хутка ахапiць цалкам увесь калектыў класа. Нейкая частка вучняў міжволі застаецца па-за ўвагай настаўніка. І ў педагагічнай тэорыі, і ў школьнай практыцы нарадзіліся прыёмы, метады і сродкі хуткай праверкі і ацэнкі ведаў і ўменняў вучняў. Найбольш дзейсныя з іх — вучэбна-праверачныя заданні і хуткацечныя тэсты паспяховасці. Яны афармляюцца настаўнiкам загадзя на асобных картках і сістэматызуюцца паводле раздзелаў (блокаў, модуляў) праграмы адпаведнага класа.

Прыводзім прыклады вучэбна-праверачных (кантрольных) заданняў хуткаснага выканання,

1.Супаставiць уласцiвасцi драўнiны i назваць адпаведныя пароды дрэў:

Пароды дрэў		Уласцівасці драўніны
А. Сасна Б. Елка В. Дуб	1. 2. 3. 4.	Мяккая, з мноствам сучкоў, смалістая. Колер белы з жаўтаватым адценнем Мяккая з моцнай прапіткай смалістымі рэчывамі. Колер чырванаваты. Мае параўнальна невялікую колькасць сучкоў Цвёрдая. Колер белы з бураватым адценнем Цвёрдая. Колер светла-жоўты з карычнева-шэрым адценнем

Свае адказы вучні запісваюць на гэтай жа картцы або на асобным аркушы паперы (паводле ўказання настаўнiка). Правільнымі будуць адказы: А-2, Б-1, В-4.

2. Назваць правiльна тэхнiчныя тэрмiны, якiмi варта абазначыць:

А. Дрыль, корба _________________________________

Б. Рубанак, свердзел ______________________________

В. Штангенцыркуль, лінейка _______________________

Правiльнымі будуць адказы: А — прыстасаванні для свідравання, Б — інструменты для рэзання, В — iнструменты для вымярэння.

Колькасць і характар кантрольна-праверачных заданняў настаўнiк вар’iруе ў залежнасці ад узроўню падрыхтаванасці вучняў. Важна, каб заданні былі кароткiмi па фармулёўцы і па магчымасці адказаў адпавядалі праграмнаму матэрыялу, мелі галоўным чынам практычную накiраванасць.

Адпаведнае распаўсюджанне ў працоўнай падрыхтоўцы школьнікаў атрымаў тэст паспяховасці "Лiшняе слова". Выкананне яго патрабуе не толькі адпаведных ведаў праграмнага матэрыялу, але і кемлiвасці, што дае настаўніку падставы для меркавання як аб узроўні полiтэхнiчнага кругагляду, так i аб псіхафізіялагічных і асобавых характарыстыках вучняў.

Прыводзім прыклады некаторых тэстаў, у кожным з якiх (на асобных картках) прапануецца 4 слупкі слоў-тэрмінаў па 5 штук у слупку. Вучань павiнен уважлiва iх прачытаць, падумаць, якое з прыведзеных слоў і чаму лішняе, і выкрэсліць яго. Унiзе ён запісвае сваё прозвiшча, нумар класа, школы.

Тэст для 5-га класа:

Бервяно ДВП ДСП Фанера Шпона

Асіна Дуб Елка Ліпа Сасна

Абцугі Адвёртка Малаток Малаток з прораззю Шыла

Вяршыня Кант Пласць Руб Тарэц

У першым слупку “лішнім” будзе слова “бервяно” (не з'яўляецца ліставым матэрыялам, усе астатнiя — з'яўляюцца), у 2-м — "дуб" (цвёрдая парода, усе астатнiя — мяккiя), у 3-м — "адвёртка" (не з'яўляецца інструментам для злучэння дэталяў на цвіках), у 4-м — "вяршыня" (не элемент дошкі).

Тэст для 6-га класа:

ДВП ДСП Фанера Шархебель Шпона

Аловак Лобзік Нажоўка Напільнік Рубанак

Аловак Рубанак Чарцілка Шаблон Шыла

Асіна Бяроза Дошка Дуб Ліпа

У 1-м слупку прыведзены назвы ліставых драўняных матэрыялаў і назва рубанка для грубага стругання (шархебель). Гэтае слова не складае адзiнага лагiчнага цэлага з астатнімі, таму з’яўляецца "лiшнiм". У 2-м слупку пададзены віды рэжучых інструментаў, таму лiшнiм тут будзе аловак — разметачны iнструмент пры апрацоўцы драўнiны. Трэцi слупок прапануе чатыры назвы разметачных інструментаў (чарцілка, аловак, шаблон, шыла) і адну — рэжучага (рубанак), якое і з'яўляецца "лiшнiм" у дадзеным ланцужку тэрмінаў. Чацвёрты слупок дае ўяўленне аб пародах драўнiны (дуб, бяроза, асiна, лiпа). "Лiшняе" слова тут — "дошка" — адзін з вядомых вучням піламатэрыялаў.

Тэст для 7-га класа:

Долата Зубіла Кусачкі Нажніцы Чарцілка

Нажоўка Напільнік Свердзел Стамеска Шкурка

Бляха ДВП Дошка Фанера Шпона

Брус Брусок Дошка ДСП Рэйка

У 1-м слупку "лiшнiм" словам-тэрмінам з'яўляецца"чарцiлка" — разметачны інструмент для апрацоўкі металу, усе ж астатнія — рэзальныя: па драўніне (долата) і металу (зубіла, кусачкі, нажніцы). Другі слупок складаюць назвы рэзальных іструментаў для апрацоўкі драўнiны і металу, тэрмiн "стамеска" абазначае рэзальны iнструмент толькі для апрацоўкі драўніны. Гэтае слова і будзе "лішнім". У 3-м слупку змешчаны назвы матэрыялаў, з якiмi вучні працуюць у майстэрні. Толькі чатыры з iх адносяцца да ліставых, а дошка — да пiламатэрыялаў. Натуральна, гэтае слова i з'яўляецца "лiшнiм". У 4-ы слупок таксама ўваходзяць назвы матэрыялаў, чатыры з якiх складаюць адзiнае цэлае (піламатэрыялы: дошка, брусок, рэйка, брус), Сюды лагiчна не ўпісваецца ДСП (ліставы драўняны матэрыял).

Падобныя тэсты выконваюцца школьнікамі вельмі хутка, на працягу 3-4 хвiлiн, а пры адпаведнай трэніроўцы — нават за больш кароткі час. Ацэнка кожнага з iх праводзiцца тут жа, на ўроку і таксама вельмі хутка.

Вучні ахвотна, як паказвае практыка, з вялiкім задавальненнем выконваюць тэставыя заданні, абмяркоўваюць iх вынiкi на перапынку, просяць даць ім новыя заданні на наступным уроку. Тэстыраванне ў цэлым, апрача хуткай і 100 % праверкі ведаў і ўменняў вучняў ва ўсiм класным калектыве, высвятлення ўзроўню полiтэхнiчнай падрыхтаванасці, уносіць элемент разнастайнасці ў нярэдка манатонны працэс ручной апрацоўкі матэрыялаў, ажыўляе ўрок. Тэсты даюць настаўнiку канкрэтны матэрыял як для стратэгіі навучання цэлых класных калектываў, так і для iндывідуальнай работы з вучнямі. Як спецыялізаваныя абагульняльныя заданні, кароткiя і разнастайныя па зместу і непрацяглым часе выканання, тэсты паспяховасці аказваюць істотную метадычную дапамогу настаўніку ў карэкціроўцы політэхнічнай падрыхтоўкi вучняў да працоўнай дзейнасці.