2.2.2. Запазычаная лексіка

Кожны народ жыве побач з іншымі народамі. Вынікам гандлёвых, прамысловых, культурных кантактаў паміж народамі з'яўляецца ўзаемнае запазычванне слоў. Як правіла, натуральнае запазычванне ўзбагачае мову, робіць яе больш гнуткай і не ўплывае на яе самабытнасць, паколькі пры гэтым захоўваецца асноўны слоўнік мовы, яе граматычны лад, не парушаюцца ўнутраныя законы моўнага развіцця.

Прычыны запазычвання слоў могуць быць знешнімі (пазамоўнымі) і ўласнамоўнымі.

Да знешніх прычын запазычвання адносіцца палітычны, гандлёва-эканамічны, прамысловы ўплыў аднаго народа на другі.

Уласна моўныя прычыны запазычвання наступныя:

• патрэба ў называнні новых паняццяў, з'яў, прадметаў: лагістыка (англ. logistics 'комплексная сістэма арганізацыі працэсу руху тавару ад вытворцы да пакупніка'); спам (англ. spam 'масавая рассылка рэкламных аб'яў па электроннай пошце'); сэйл (англ. sale 'распродаж па зніжаных цэнах у канцы сезона'), а таксама: арганайзер, біпер, бэдж, класіфікатар, плотар, сканер, таймер, тонер, холстар і інш.;

• неабходнасць удакладніць, дэталізаваць пэўнае паняцце: саміт (англ. summit 'тып афіцыйнай сустрэчы або нарады кіраўнікоў дзяржаў'); снукер (англ. snooker 'від більярда, у якім выкарыстоўваюцца 15 чырвоных шароў і 6 шароў іншых колераў, якія трэба забіць у лузы більярднага стала ў пэўным парадку'); супермаркет (англ. supermarket 'буйны магазін самаабслугоўвання па гандлі спажывецкімі таварамі');

• тэндэнцыя ў мове да замены неаднаслоўных, апісальных або складаных найменняў аднаслоўнымі: аўтарскае права — капірайт (англ. соруright, блізказначнік — сінонім; велічыня пастаянная — канстанта (ад лац. constan, -ntis 'нязменны, пастаянны'); падробка крэдытных картаў — кардынг (англ. саrding);

• адсутнасць дакладнага наймення ў роднай мове: дэтэктар (валют), віртуальны, дайджэст, інвестар, спічрайтар, спонсар, спрэй і інш.;

• патрэба ў адпаведным стылістычным эфекце: сек'юрыці замест ахоўнік; бойфрэнд замест — хлопец-сябар; прэзент замест падарунак; параўн.: «Князь цемры» — тыповы хорар (англ. hоrror 'жах'), «Вій» — першы савецкі фільм жахаў;

• неабходнасць выражэння пазітыўных або негатыўных адценняў; параўн.: піўная і паб, пракат машын і фірма аўта-рэнтал і г. д.

Іншамоўныя словы звычайна захоўваюць характэрныя рысы тых моў, з якіх яны запазычаны, таму іх можна адрозніць ад беларускіх паводле паходжання.

У сучаснай беларускай мове прадстаўлены:

• грэцызмы: акіян, анекдот, арыфметыка, афарызм, граматыка, ёд, катар, клімат, конус, маналог, манархія, метафара, палітыка, парус, тэатр, філасофія і інш.;

• лацінізмы: акцыя, ангіна, апрабацыя, градус, доктар, дырэктар, калега, камедыя, канстытуцыя, карта, квота, келіх, медыяна, парафія, прапорцыя, рэліквія, сума, тэкст, тэмперамент і інш.;

• англіцызмы: біфштэкс, блок, блюмінг, бункер, гольф, джаз, дрэдноўт, жакей, клуб, кракет, лорд, мітынг, сквер, трамвай і інш.;

• германізмы: атэіст, барда, блок, гандаль, грабар, дрот, друк, кафля, кошт, куфель, кухня, лата, рада, рахунак, фальш, фартух, фурман, цэнтнер, шалі, шпік, шпіталь, шула і інш.;

• галіцызмы (галоўным чынам, запазычанні з французскай мовы): авангард, акцёр, антракт, аташэ, афіша, балет, батальён, бомба, брыгада, вадэвіль, вуаль, дэмарш, кананада, кіно, пароль, партызан, салон, тратуар, фронт і інш.;

• цюркізмы: алмаз, алтын, аршын, атаман, кабала, каблук, каліта, кунтуш, курган, мурза, нагайка, палаш, саранча, тавар, туман, чабан і інш.;

•літуанізмы: бонда, венцер, гірса, дойлід, жлукта, клуня, крупеня, мянташка, пуня, рэзгіны, свіран, твань і інш.;

• стараславянізмы: ад, акаянны, блаславенне, блажэнны, дрэва, ерась, злак, трэба, уладыка, чало і інш.;

• русізмы: ачаг, аплот, вопыт, вучоны, дваранін, звяно, подзвіг, савет, упраўленне, паражэнне, парок;

• украінізмы: бандура, боршч, бублік, галушка, гапак, шкаляр і інш;

• паланізмы: быдла, вантробы, дашчэнту, змрок, кавадла, кудлаты, маёнтак, нэндза, пагарда, рыдлёўка, скарга, сродак, страшыдла, тлусты, хлопец і інш.

Асаблівым выпадкам запазычвання з'яўляецца калькаванне — утварэнне новых слоў на базе беларускіх каранёў і афіксаў, але паводле структурных схем, уласцівых іншым мовам: напрыклад, англ. skyscraper — рус. небоскрёб — бел. хмарачос. Інакш кажучы, калька — гэта паслядоўны пераклад марфем іншамоўнага слова з дапамогай суадносных марфем беларускай мовы.

У сучаснай беларускай літаратурнай мове прадстаўлены калькі са слоў наступных моў:

• грэчаскай: alphabetos — азбука; anomia — беззаконне; autocrateia — самаўладства; biographia — жыццеапісанне; orthographia — правапіс; chronographos — летапісец; роlypeiros — мнагавопытны;

• лацінскай: agricultura— земляробства; declinatio — схільнасць; hidrogenium — вадарод; іnsectum — насякомае; оbjectum — прадмет; охіgenium — кісларод;

• французскай: сіrсопstапсе — абставіны; ітрrеssіоп—уражанне; jornal — дзённік; solidite — шчыльнасць; subdivision— падраздзяленне;

• нямецкай: augenscheinlich — відавочны; аussehеп — выглядаць; Еіпhеіt—адзінства; еіnseitig — аднабаковы; Наlbinsel—паўвостраў; Selbstbestimmung — самавызначэнне; Ǘberтеnsсh — звышчапавек;

•рускай: воспитатель — выхавацель; единоличник — аднаасобнік; непредвиденный непрадбачаны, противоположный — процілеглы; шерстеобрабатывающий — воўнаапрацоўчы; удобоваримость —легкатраўнасць і інш.

Калькавацца могуць не толькі асобныя словы, але і цэлыя выразы: англ. public relations — сувязі з грамадскасцю, англ. root segment — каранёвы каталог і інш.

Словы, якія перайшлі ў беларускую мову, адрозніваюцца па ступені асвоенасці. Некаторыя з іх настолькі трывала ўліліся ў лексічную сістэму беларускай мовы, што ўспрымаюцца як уласнамоўныя: боршч, булка, катлета, малюнак, пінжак, стул, суп, цукерка, школа. Іншыя, наадварот, захоўваюць сваё «іншаземнае» аблічча і ўспрымаюцца як відавочна чужыя. Гэта так званыя экзатычныя словы, або экзатызмы, (ад гр. eхоtikos 'чужы') словы і выразы, якія запазычаны з іншых моў, адлюстроўваюць паняцці з жыцця іншых народаў і ўжываюцца з мэтай надаць маўленню своеасаблівы мясцовы каларыт: лаваш, меджліс, пані, франк, хурал, чалма, янычар.

Ад экзатызмаў трэба адрозніваць варварызмы (ад. лац. barbarismos) — іншамоўныя словы, не да канца засвоеныя мовай, найчасцей у сувязі з цяжкасцямі граматычнай адаптацыі. Звычайна варварызмы выкарыстоўваюцца пры апісанні чужаземных звычаяў, побыту, нораваў, для стварэння мясцовага каларыту. Яны могуць надаваць гумарыстычнае, іранічнае, сатырычнае або ўзвышанае гучанне тэксту: Дзякую, дзякую, вашэці. Проша са мною клопату не рабіць (Янка Купала); На Шчары, / Нарачы, / На Свіцязі / Схаўрусіць хай / з салам алей кум. / Татары! / Множцеся й пладзіцеся, / Вы на шыя. / Салям алейкум! (Р. Барадулін).

Пытанні для самакантролю

1. Якія класы слоў складаюць лексіку беларускай мовы?

2. Назавіце прыблізны час узнікнення агульнаіндаеўрапейскіх, праславянскіх, агульнаўсходнеславянскіх і спрадвечнабеларускіх слоў.

3. Якія тэматычныя групы слоў адносяцца да агульнаўсходнеславянскай і старабеларускай лексікі?

4. Пералічыце асноўныя прычыны запазычвання слоў.

5. 3 якіх моў запазычаны некаторыя лексічныя адзінкі беларускай мовы?

6. Што такое калькаванне? У чым адрозненне паміж калькаваннем і ўласна запазычваннем?

7. Якія словы называюцца экзатызмамі?

8. 3 якой мэтай у творах мастацкай літаратуры выкарыстоўваюцца варварызмы?

2.3. ЛЕКСІКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ ПАВОДЛЕ СТУПЕНІ ЯЕ ВЫКАРЫСТАННЯ

Мова як сродак зносін знаходзіцца ў пастаянным развіцці. Найбольш выразна гэта праяўляецца ў яе лексіцы: з'яўляюцца словы для называння новых прадметаў, рэалій, і наадварот, выходзяць з ужытку словы, якімі называліся прадметы, што перасталі выкарыстоўвацца грамадствам.

Да актыўнай лексікі адносіцца сукупнасць слоў, якія шырока ўжываюцца большасцю носьбітаў мовы ў дадзены час. У літаратурнай мове гэта і агульнаўжывальныя словы, неабходныя ў штодзённых зносінах (блізка, вада, добры, доўгі, ісці, працаваць, смачны, твой, хлеб, чалавек), і грамадска-палітычная лексіка (партыя, прагрэс, сацыяльны, эканоміка), і словы, якія называюць спецыяльныя прадметы, паняцці і з'явы (ген, віртуальны, дыягназ, інфляцыя, прафілактыка, рэнтабельны) і інш.

У пасіўны слоўнік уваходзяць словы, якія не з'яўляюцца выкарыстальнымі ў сучаснай беларускай літаратурнай мове і не заўсёды зразумелыя яе носьбітам. Да пасіўнай лексікі адносяцца ўстарэлыя словы, якія выйшлі або выходзяць са сферы актыўнага ўжывання і з'яўляюцца невядомымі або малавядомымі, і неалагізмы — словы, якія ўзніклі параўнальна нядаўна і яшчэ не сталі агульнавядомымі.

Групу ўстарэлых слоў утвараюць г і с т а р ы з м ы і а р х а і з м ы.

Гістарызмы (гр. historikos 'гістарычны') — гэта ўстарэлыя словы, якія называюць паняцці, прадметы, з'явы, што зніклі з жыцця грамадства: армяк, баярын, будзёнаўка, войт, газніца, гетман, губсаюз, даспехі, жупан, жырандоль, земства, калчан, камбед, камзол, кулак, лапці, меч, нэпман, павет, пільчак, пісар, рэдут, ураднік, цівун і інш.

Архаізмы (гр. archaios 'старажытны') — гэта ўстарэлыя назвы сучасных паняццяў, прадметаў, з'яў: бакшта 'вежа', вахмістр 'ахоўнік', векша 'вавёрка', волах 'румын', выя 'шыя', бортнік 'пчаляр', жывот 'жыццё', злуч 'злучнік', кроніка 'хроніка', кругавід 'га- рызонт', лемантар 'буквар', піжмо 'мускус', раме 'плячо', стрычок 'вяроўка' і інш.

Устарэлая лексіка выкарыстоўваецца ў мастацкіх творах для стварэння каларыту пэўнай гістарычнай эпохі, для надання велічнасці, урачыстасці гучання: I нічога не зробіць рада ні з замкам, ні з царквою, ні з магнатамі, ні з іхнімі шляхецкімі атрадамі, слугамі і прыгоннымі. Толькі і засталося радзе, што ўладарыць над рачеснікамі, падмайстрачі ды плебеямі. 1 над табою ўсялякі суд ёсць, а ты, бурмістр, вы, радцы ды лаўнікі, толькі і можаце, што спрэчкі аб маёмасці разбірань радзецкім судом ды забойствы і іншае такое — судом лаўнічым (У. Караткевіч).

Неалагізмы (гр. neos 'новы') — гэта словы, якія з'явіліся ў мове як назвы новых прадметаў рэчаіснасці і яшчэ не страцілі адцення навізны: аніматар 'работнік атэля, які арганізоўвае вольны час кліентаў'; вэб-дызайн 'мастацкае канструяванне, афармленне ў сетцы інтэрнэт'; дылер 'супрацоўнік банка, які займаецца аперацыямі з валютай, дэпазітамі, каштоўнымі паперамі'; дэфолт 'невыкананне грашовых абавязкаў дзяржавай'; трафік 'у інфарматыцы: інтэнсіўнасць патоку перадаваемых даных'; турбагрыль 'грыль. аснашчаны вентылятарамі'; шэйкер 'пасудзіна для змешвання кактэйляў' і інш.

За апошнія дзесяцігодцзі сучасная беларуская літаратурная мова засвоіла вялікую колькасць новых слоў і ўстойлівых словазлучэнняў, многія з якіх не абазначаюць новыя паняцці, а з'яўляюцца дублетамі нарматыўных моўных адзінак: выкіды — адходы, гламурны — прывабны, кантэнт — змест, канцэрн — аб 'яднанне, інсталіраваць — устанавіць (праграму), інсітнае мастацтва — наіўнае мастацтва, інтэгратар — аб'яднальнік, наратар — апавядальнік, снэк — закуска, флаер — лістоўка-рэклама і інш.

Сярод неалагізмаў вылучаюцца аказіяналізмы (ад с.-лац. оссаsionalis 'выпадковы') — індывідуальна-аўтарскія словы, якія ствараюцца пісьменнікамі, паэтамі, грамадскімі дзеячамі як мастацка-выяўленчыя сродкі: Усе ўмоўнасці ўмоўныя / з не маёю шчырасцю — / са шляхамі да абрывасцяў; Рукі мае — арабінава-гронкавыя / безбранзалетныя і беспярсцёнкавыя (Я. Дашына); Вершапраходцы крывіцкай мовы, іх шлях не ўсыпаны быў васількамі (Р. Барадулін); У нас жыло святло, была крылатасць птахаў (А. Пісьмянкоў); Надыходзяць Каляды і зоры вышэюць уноч (Л. Рублеўская).

За межы індывідуальнага словаўжывання аказіянальныя словы не выходзяць і таму, як правіла, не набываюць статуса агульнамоўных лексічных адзінак.

Пытанні для самакантролю

1. У чым адрозненне паміж актыўнай і пасіўнай лексікай мовы?

2. Дайце азначэнне паняццям архаізм і гістарызм.

3. Ці з'яўляюцца сінонімамі паняцці неалагізм і аказіяналізм?