2.11. Тыпалог1я слоўнікаў беларускай мовы, IX прызначэнне I функцыі

Слоўнік — кніга, у якой падаецца пералік слоў або іншых адзінак мовы, размешчаных у вызначаным парадку, з пэўнымі звесткамі пра іх.

Слоўнік з'яўляецца адным з найважнейшых спосабаў характарыстыкі лексічнай сістэмы мовы. У адрозненне ад іншых формаў прадстаўлення слоўнікавага складу мовы, для лексікаграфічных прац характэрна:

• рознабаковасць аналізу (апісанне з розных пазіцый);

• паўната лінгвістычных звестак;

• доказнасць пададзенай інфармацыі.

У слоўніках моўныя адзінкі апісваюцца ў сукупнасці ўсіх іх уласцівасцей, таму лексікаграфічныя працы не толькі садзейнічаюць павышэнню культуры вуснага і пісьмовага маўлення, але і з'яўляюцца важным інструментам навуковых даследаванняў.

Раздзел мовазнаўства, які займаецца распрацоўкай тэарэтычных асноў стварэння слоўнікаў, а таксама практыкай іх складання, называецца лексікаграфіяй (ад гр. lexikos 'які адносіцца да слова' і grapho 'пішу').

Тыпалогія слоўнікаў — гэта класіфікацыя лексікаграфічных выданняў і іх групоўка на аснове пэўных крытэрыяў. Праблема тыпалогіі слоўнікаў з'яўляецца адной з найважнейшых у тэорыі лексікаграфіі, паколькі яе вырашэнне дазваляе не толькі сістэматызаваць ужо створаныя працы, але і прагназаваць складанне новых тыпаў слоўнікаў.

Традыцыйна ўсе слоўнікі падзяляюцца на дзве групы — лінгвістычныя і энцыклапедычныя.

У лінгвістычных слоўніках асноўным аб'ектам апісання з'яўляецца мова. У іх раскрываецца значэнне, паходжанне, утварэнне, структура, асаблівасці выкарыстання моўных адзінак (найчасцей слоў), фіксуецца іх напісанне і вымаўленне, прапануецца пераклад слоў на іншую мову і г. д., напрыклад:

Войт ист. войт, род. войта? м. (Русско-белорусский словарь);

Інжыр (дрэва) -а, -ы; -аў; (плады) -у, -ы (Беларускі арфаграфічны слоўнік);

Насцярожыцца; наструніцца (разм.) □ навастрыць вушы (Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў).

У энцыклапедычных слоўніках аб'ектам апісання з'яўляецца прадмет або паняцце, абазначанае словам:

Рэестры (лац. regestrum), спісы, вопісы, а таксама кнігі ў судах ВКЛ, у якіх рабілі запісы аб розных справах, што падляталі судоваму разгляду (Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік);

Ломыш, возера ў Хойніцкім р-не Гомельскай вобл., на пойме р. Прыпяць (Беларуская энцыклапедыя).

Энцыклапедычныя слоўнікі бываюць агульныя і галіновыя.

Агульныя (універсальныя) энцыклапедычныя слоўнікі даюць сістэматызаваныя звесткі па ўсіх галінах ведаў, назапашаных чалавецтвам, галіновыя — па адной (гл. табліцу 5).

Табліца 5

Галіновыя энцыклапедычныя слоўнікі	Агульныя энцыклапедычныя слоўнікі	Галіновыя энцыклапедычныя слоўнікі
Матэматычная энцыклапедыя (2001), Беларуская міфалогія (2004), Беларускія пісьменнікі: 1917— 1990 (1994), Земнаводныя. Паўзуны (1996), Беларускі фальклор: у 2 т. (2005—2006)	Беларуская савецкая энцыклапедыя ў 12 т. (1969—1975), Беларуская энцыклапедыя (1996—2004) і інш.	Беларуская мова (1994), Каталіцкія храмы Беларусі (2008), Мовы свету (2009), Археалогія і нумізматыка Беларусі (1993), Музеі Беларусі (2008), Культуралогія (2003) і інш.

Пытанні для самакантролю

1. Дайце азначэнне паняццю слоўнік.

2. Якая роля слоўнікаў у грамадстве?

3. Што такое лексікаграфія?

4. Для чаго ствараецца тыпалогія слоўнікаў?

5. У чым асноўныя адрозненні паміж энцыклапедычнымі і лінгвістычнымі слоўнікамі?