1. «Менеджмент және менеджер» түсінігі

Менеджмент мәні – біріккен еңбекті басқару қажеттілігінен туындағын іс әрекетті айтамыз.

Менеджмент дегеніміз түп тамыры гректің манус сөзінен шыққан . мағынасы күш қол дегенді білдіреді. Менеджмент сөзіне берілген анықтамалар көп.

1. Охворд сөздігінде келесідей анықтама береді:

• Адамдармен қарым – қатынас жасау үлгісі

• Билік және басқару өнері

• Әкімшілік дағды және шеберліктің ерекше үлгісі

• Басқару органы

2. Ағылшын әдебиеттерінде менеджментке келесідей анықтама берілген: Менеджмент- кез- келген кәсіпорынның ресурстары мен жүзеге асырылатын барлық мақсаттар.

3. Американдық әдебиетте: Менеджмент- ұйым мақсатына жету үшін адамдардың материалдық және қаржылық ресурстарын тиімді пайдалану процесі болып табылады.

Менеджер деген сөздiң өзi бiзге ағылшын тiлiнен келген бiр нəрсенi реттеу, меңгеру, басшылық ету деген ұғымды білдіретінін айтып өттік. Мəселен, тек ғылыми iзденiстермен шұғылданатын зерттеушi менеджер емес. Алайда, ол зерттеудi ұйымдастыруға қатысатын болса, онда ол əрине менеджер. Ауруды тек емдеп қана қоймай, клиниканы меңгеретiн дəрiгер жөнiнде де осыны айтуға болады. Менеджер - ең кең тараған кəсiптiң бiрi. Бұл басқарумен, экономикамен шұғылданатын, заң жəне басқа да мəселелердi жақсы бiлетiн кез келген адам. Шаруашылықтың түйiндi орнында жұмыс iстейтiн кез келген адам да менеджер.Əр елде менеджерге түрлiше анықтама бередi. Мəселен, американдықтардың түсiнiгiнде, мұндай адамдар қатарына өзiне бағынатын белгiлi бiр қызметкерлердiң нақтылы жұмыстарын ұйымдастырумен айналысатындар жатқызылады. Европалықтардың түсiнiгiнше, менеджер қазiргi тəсiлдердi басшылыққа ала отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адамдар. «Менеджер» - бұл жауынгер, оның үрейленуге жəне қателесуге қақысы жоқ, өзiнiң жеке мүддесiн фирма мүддесiне бағындыра бiлуге, өзiнiң жанұясы - фирманың гүлденуi үшiн күресуге əзiр болуға тиiс. Жапониядағы менеджерлер мектебiнiң негiзгi жапон корпорацияларының болашақ басшыларын дайындайтын арнайы оқу орындарының жүздеген таңдаушылары осы өсиеттi күн сайын қайталайды. Менеджер табиғатына Ф. Друкер өзінше сипаттама бердi. Оның пiкiрiнше, менеджер арнайы 2 мiндеттi атқарады жəне де бұл мiндеттер кəсiпорын iскерлерiнiң ешқайсысында жоқ. Оның бiрiншiсi - қолда бар ресурстардан «нағыз тұтас» өндiрiстiк бiрлiк құру. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр дирижерына ұқсас. Алайда дирижердың қолында композитор жазған партитура болады да, ол оны түсiндiрiп берумен шектеледi, ал «менеджер» əрi композитор, əрi дирижерлiк қызметтi атқарады Екiншi мiндетке - кез келген шешiмдi қабылдап, iс-əрекетiне кiрiскенде бүгiнгi талапты ескерумен қоса кəсiпорынның болашағы, перспективасы туралы да ойланып - толғануы жатады. Əрбiр менеджерге - деп атап көрсетедi Ф. Друкер, - өзiнiң басқару мiндетiне жатпайтын көптеген iстердi атқаруына тура келедi. Алайда барлық менеджерлер үшiн, олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ қызмет мiндеттері болады. Бiрiншiден, менеджер кəсiпорынның мақсатын көздейді, сол мақсатқа жету үшін не iстеу керектiгiн ойластырады, адамдарға нақты мiндеттер жүктей отырып, оны жүзеге асыруды қамтамасыз етедi.Екiншiден, менеджер ұйымдастырушы. Ол жұмыстарды жүйелi түрде бөледi, қажеттi ұйымдық құрылымды құрады, басшы жұмыскерлердiң тиiстi құрамын iрiктейдi т.б. Үшiншiден, менеджер көтермелеу шараларын қамтамасыз етiп, адамдармен тығыз байланыс орнатады. Ол ұжымды өз iсiне жауапкершiлiкпен қарайтын адамдардан құрады. Бұл үшiн қолда бар барлық мүмкiндiктi, сыйлық беруді, марапаттауды, жоғары қызметке тағайындауды, т.б. шараларды пайдаланады. Менеджер ұжымдағы барлық адамдармен тiл табысып, тұрақты іскерлік байланыс орнатуы тиіс. Төртiншiден, менеджер ұйымның iс-əрекетiн талдайды, мөлшерлерді белгiлейдi, кəсiпорында жұмыс iстейтiн барлық адамдардың жұмысын бақылайды. Бесiншiден, менеджер адамдардың қызмет жағынан кемелденiп, жоғарылауын қамтамасыз етедi. Адамдардың мамандығын жетiлдiруi де, қызмет жағынан жоғарылап не төмендеуi де, ұжым бiрлiгiнiң нығаюы, не берекесiзденуi де менеджер жұмысына тығыз байланысты. Əрбiр менеджер деп тұжырымдайды Ф.Друкер, - өзiне есеп берсiн, мейлi бермесiн, жоғарыда аталған функцияларды мiндеттi түрде атқаруы тиiс. Ол бұлардың барлығында жақсы атқаруы да, жаман атқаруы да мүмкiн, бiрақ ол əйтеуiр орындауы қажет. Мұндағы бiр ескеретiн жəйт, осы аталған функциялардың əрқайсысы жеке элементтерден құралған жиынтық форма болып табылады. Сонымен, қорытындылай келгенде менеджер жұмысы күрделi жиынтық, басқаша сөзбен айтқанда, ол атқаратын функцияның əрбiр категориясын орындау алуан түрлi сана мен бiлiктiлiктi қажет етедi.

2. Басқару әлеуметтік мектебінің қалыптасуы.

Ғылыми басқарудың пайда болуын, əдетте ХХғ. Басындағы Ф.Тейлордың, Г. Эмерсонның, Г.

Фордтың, А.Файольдің жұмыстарының жарыққа шығуымен байланыстырылады, яғни басқарудың

классикалық мектебтің пайда болуымен байланысты. Осы мектебтің негізін қалаушылардың жігерлері жеке тұлғаны бақылаулардан негізделген жəне өндірісті оңтайландыруға бағытталған басқарудың əмбебап қағидаларын құруға бағытталды. Классикалық мектептің өкілдері негізгі көнілін, төрт басты элементтерге аударды: еңбек бөлініске, басқарудың сатылығы мен көп буындығының өзгерісіне, кəсіпорындар мен ұйымдарды басқару құрылымдарын жетілдіруге жəне басқарудың мүмкін болатын шектеулерін анықтауға. Осы кезде өндіріс үрдісіндегі əлеуметтік қатынастардың назар аудармай, адам факторына тиісті көнілін аудармады. 30-шы жылдарда құрылған басқарудың неоклассикалық мектебі керісінше адам факторына жəне Ф.Тейлор мен басқа классикалық мектептің өкілдерімен онша есепке алынбаған факторларына да көңілін аударды. Гарвартық универмситеттің аса ірі неоклассикалық мектептің профессоры Э.Мэйо «адам қатынастары» теориясын құрастыра отырып, өндіріс үрдісіндегі əлуметтік пен психологиялық жағдайға қарағанда , жұмысшы үшін жұмыстың өзі аз мағананы білдіреді деген тұжырмға келген. Э.Мэйо ғылыми басқарудың қағидаларын қарастырғанда, адам қызметі артықшылықты түрде қалыптасқан топтық мінез- құлық нормаларын уəждмеленіп, тейлорлық ғылыми басқарудың қағидаларына сəйкес іске асырылатын ұйымның қатаң иерархиясы, адам табиғаты мен оның еркнідігіне сəйкес келмейді. Басқарудың неокласскалық мектебінің тұжырымдама жақтаушылары ең алдымен басқару үрдісіндегі жеке тұлға аралық қатынастарды зерттеп, адам қатынастары, жүйесінің маңызды элементтері ретінде, өзара байланыспен ақпарат жүйесін жəне сұқпат тəубалардың жүйесін бөлді, сонымен қатар бейресми топтар мен оларды басқарудың қалыптастыру проблемаларына үлкен көңілін бөлді. Менеджменттің қазіргі тұжырымдамалары басқаруында мінезқұлық мектебі мен сандық əдістемесі анағұрлым толық сипаттайды. Мінез құлық мектебі басты түрде менеджменттің бихвиоральдік аспектілерін зерттейді: билік пен жетекшілік табиғатын, басқару стилін, мінез құлық уəждемесін жəне т.с.с осы мектебтің мақсаты болып, кадрлық потенциалдыдұрыстау пайдалану есебінен кəсіпорынның жұмыс тиімділігін арттыруы табылады. Сандық əдістеме мирко мен макродеңгейде ббасқарушылық үрдісінің нысандандыруын, олардың математикалық құралдармен бейнеленуін жəне оңтайландыруын жорамалдайды. Басқару ғылымының дамуына маңызды үлес қосқан негізгі тəсілдер.Ғылыми мектебітің құрылуы мен дамуы. М.Х.Мэскон, М.Альберт, Ф.Хедоури “Менеджмент негiздерi: басқарудағы ой-пiкiрдiң дамуы” кiтабында мектептiң 4 түрiн белгiледi:

-ғылыми басқару мектебi; - əкiмшiлiк мектебi; - психология жəне адамдар қарым-қатынасының мектебi; - басқару ғылымының мектебi (немесе сандық мектеп).

Мектептiң төртке бөлiнуiне байланысты басқару мəселелеріде төртке бөлiнедi, немесе мұнда басқару 4 түрлi көзқарасты қарастырады.