67. Омюр копчеги

Маня, бу Муратларнынъ сыгъырынынъ ады, эр йылы бузавлай эди. Базыда исе, дерсинъ шорбаджыларнынъ огюнде озюнинъ месулиетли боюн-борджуны одемек макъсадынен, эгиз кетире эди. Эм озю де бильген киби, Муратларнынъ аилеси энъ сумелеген маальде – эрте баарьде бузавлай тургъан. О куньлери оларнынъ къыта-къыта сакълап юрьген ун-богъдайы сонъуна барып чыкъа, туруп, согъан, къартоп бите, кузьден азырлангъан емиш къуруларынынъ да тозу къала эди. Аилени ачлыкъ кольгеси баса эди. О вакъыт вазиетни сыгъыр анълай эди.

Маня эгизлесе – бу байрамнынъ байрамы ола тургъан. Адети узьре, Муратнынъ анасы маале къомшуларына, он аиле олса керек, сюзме, къатыкъ, энъ сонъунда исе къаймакъ бере тургъан. Манянынъ сютю гъает номай эди – саба ве акъшам сагъгъанда биле бирер къопкъадан эксик бермей эди.

Эльбет, бу боллукъта Манянынъ джынсий хусусиетлеринден гъайры, Муратнынъ да баягъы иссеси бар эди. Сыгъырыны энъ отлу ерлерде, вакъытыны аямадан чиркийлерге ем олып отлаткъан Мурат дегильми? О, сыгъырыны бир керечик биле вакъытындан эвель, къурсагъы давулдай шишмеден, эвге айдап къайткъаны ёкъ. Амма Мурат буны буюк бир къараманлыкъ япам демей эди. Яшамакъ ичюн куреште эр кес элинден кельгенини сонъунадже этмек борджлу...

Яхшы тойгъан сонъ, Мурат оны къазыкъкъа багълай да, памукъ сыралары арасындан от юлкъмагъа тутуна эди, эльбет сыгъырыны назарындан къачырмадан. Отнынъ энъ яхшысы сармашыкъ сайыла, Мурат оны юлкъмагъа севе эди.

Догърусыны айткъанда, Мурат бу ишлерни ёрулмай-талмай япа эди. Шакъамы бу, эр кунь, эр ай, йыл бу джансыкъыджы ишнен огърашмакъ? Амма Мурат даяна эди.

Бунынъ озь сыры бар эди. Чобанлыкъ мешгъулиети онъа чокъ китап окъумагъа имкян догъура эди. Сыгъырыны арыкъкъа айдап тюшюрдими, озю чонъкъайып отура, китапнынъ керек саифесини ача... ве ана, энди о ашамчакъ Манянынъ янында дегиль де, дейик, ава шарынынъ сепетинде булуна ве Ай тарафкъа ёл ала, яхут къызыласкер Джуранынъ янында ат чаптырып, баскъынджы басмачларнынъ изинден къувалай....

Муратны къанаатлендирмеген бир шей исе, о да китап етишмегени эди. Онынъ киссесинде мектеп китапханесининъ анахтары бар. Оны Мураткъа та яз башында китапхане мудири Абдулла Гъазы теслим этти. Бунынъле Мурат бутюн татиль бою китапханеден истеген маалинде, истеген китабыны алмакъ укъукъына малик. Амма бунынънен берабер онъа яз бою район китап коллекторына къатнап турмакъ, янъы эсерлер берселер, къышлакъкъа алып кельмек, рафларгъа ерлештирмек вазифеси юклене эди. Ондан гъайры, онъа афтада бир-эки кере китапхане одасыны еллендирмек, полларны сылакъ чулнен сюртип чыкъмакъ керек эди. Мурат бунъа агъырсынмай эди, о, иштен къачкъан адам дегиль (355 сёз).

Э. Умеровдан

1. Метиннинъ эсас мундериджесини сакълап, беян язынъыз.

2. Метиннинъ серлевасыны бегенесизми? Делиль кетиринъиз.

68. * * *

Салядин агъа ве Мидат дагъдан кузьнинъ сонъларында къайтып кельдилер. Лякин ишлери бирден бите къоймады. Учь ай ичинде якъыладжакъ комюрни койге кетирип, сатмакъ керек. Бу дагълыкъ ичиндеки койлерде комюр алыш-вериш эвельде ич олгъан шей дегиль. Шимди муаребе… къытлыкъ. Дагъгъа кетип комюр кетирмеге адам къалмады: икътидарлы эркеклернинъ эписи диерлик, аскерликке алынгъан, яхут узакъ улькелерде гизленмектелер. Бу себептен, дюльгернинъ дагъдан эндирген уджуз фиятлы комюрини койлернинъ бедбахт, янъгъыз къадынларына яваш-яваш сатып битиргендже эппи вакъыт кечти. Салядин текяран пара къазанды. Ама насыл пара? Бир койде эльде этильген пара дигер койде кечмез эди. Чюнки укюм кимнинъ элинде олса, о озь парасыны чыкъарды. Украинада – Петлюр, мында – Врангель, Деникин.

Бир кунь саба Салядин агъанынъ хатирине алма ашламалары тюшти. О, бу ашламаларнынъ тамырларыны бир афта эвельси багъчада, чокъракъ янында, топракъ астына комип къойгъан эди. Шимди хатирине тюшти де, абдырап кетти. Оларны чокътан сачмакъ керек эди. Эсинден чыкъкъан. Курекни алып, алель-аджеле багъчагъа кирди. Чукъурлар къазды, ичлерине кубре къойды, топракъ иле къарыштырды, ашламаларны отуртты, астларындаки топракъ пекильсин деп, аякъларынен текаран таптады, зайыфча сойларынынъ янашаларына къазычыкълар къакъып, сыджымнен багълады. Бу ёрултыджы, агъыр иштен сонъ, бираз нефес алмакъ ичюн джевиз тереги алтында отурды.

Кунеш артыкъ чатал-Къая артындан чыкъкъан, тереклернинъ тёпелерини акъчиль зия иле ортькен эди. Бу серин авада къартнынъ юрегини чокътан бери сезмедиги севинчли ислер къаплады. О, арыкъта чагълап акъыджы сувнынъ сесине динъленип, тереклернинъ пытакъларында къабаргъан гъонджелерге козьэтип баарьден зевкъ алып сусып отургъанда, аркъасыны терекке таямакъ истеди, лякин балдырына къатты шей тирельгенини дуйды. Элини джебине сокъты, пармакълары тютюн чубугъына илишти, оны чекип чыкъарды. Ашыкъмай, агъызына къапты…

Салядин эвге догърулгъанда, чубугъы эсине тюшти, джеплерини бирер-бирер тутып бакъты, чубукъ ёкъ эди.

Къушагъы арасында да ёкъ эди. Зевкълы шей. Чубукъ къайда кетти? Джевиз терегине къайтып кельди.

Ёкъ, чубукъ мында да ёкъ. Дюльгер айрет ичинде токъталды ве козьлерине апансыздан, койнинъ ашагъы четинде почта ёл бою келеяткъан аскерлер чалындылар. Чубукъ къыдыраяткъаныны унутып, эвге ашыкъты.

Мидат онъа догъру ювурмакъта эди.

– Софада яткъан ким, баба? – деп сорады о.

Эвнинъ юкъары къатына чыкъкъан мердивеннинъ астында, керчектен де, адам ятмакъта эди. Устюнде къырмызы шертли, мавы галифе, аякълары уджунда хром чызмалар. Озю терен юкъуда. Салядин агъа ерде яткъан кишини таныды.

– Рустем! Огълум! – деп къычыргъан вакъытта тарс этип чубугъы тюшти.

– Бакъ сен бунъа! – деди о озь-озюне. Ярым сааттен берли къыдырам. Албу исе агъызымда экен. (355 сёз)

Ш. Алядинден